ظرفیت تکمیل است

اثرات تغییرات اقلیمی، به ویژه به دلیل افزایش گازهای گلخانه‌ای، مشکلات زیادی را در سطح جهان به وجود آورده که اقشار مختلف جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از مهم‌ترین این اثرات، افزایش بلایای طبیعی مانند سیل، خشکسالی، طوفان‌های استوایی، بالا آمدن سطح آب دریاها، طوفان گردوغبار و... است که خشکسالی و سیل شایع‌ترین این بلایا در ایران است. به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران و سیستم‌های سینوپتیکی که این منطقه از آن تاثیر می‌پذیرد، مشخص است که خشکی یکی از ویژگی‌های این منطقه و خشکسالی یکی از مهم‌ترین بلایای طبیعی است که ایران با آن دست به گریبان است. خشکسالی، بخش‌های مختلف جامعه از جمله منابع آب، کشاورزی، صنعت، اقتصاد، بهداشت و... را درگیر می‌کند بنابراین پایش خشکسالی برای برنامه‌ریزی در آینده ضروری است. نتایج مطالعات نشان داده است که طی 30 سال آینده شرایط خشکسالی در ایران افزایش خواهد یافت که موید وقوع تغییرات اقلیمی در این منطقه است. همچنین اکثر مناطق ایران در سال‌های 2025، 2032، 2034، 2035 و 2039 خشکسالی شدیدی را تجربه خواهند کرد که در این میان سال 2039 وضعیت خشکسالی بحرانی‌تری خواهد داشت.

در مجموع ایران با چالش‌های زیست‌محیطی بی‌سابقه‌ای از کاهش منابع آبی، تخریب سریع جنگل‌ها، بیابان‌زایی، چرای بی‌رویه مراتع و آلودگی که شهرهایش را خفه می‌کند، مواجه است. این مشکل در صورت کنترل نشدن، نه‌تنها ایران، بلکه ثبات منطقه و جهان را نیز به خطر می‌اندازد. وضعیت زیست‌محیطی ایران این روزها شامل آلودگی هوا، آلودگی آفت‌کش‌ها، کاهش و فرسایش خاک، کم‌آبی و آلودگی، از دست دادن منابع طبیعی، عدم مدیریت مناسب پسماند، مسمومیت با سرب و بیابان‌زایی است. بدون اقدامات سنجیده، برخی از نقاط کشور ممکن است در آینده با قابلیت سکونت محدود مواجه شوند.

مساله جدی است!

در بیش از یک سال، ایران سیل‌های ناگهانی مرگبار، خشکسالی ویران‌کننده محصولات کشاورزی، طوفان‌های گردوغبار و موج‌های گرما را تحمل کرد که دمای هوا را به ۴۸ درجه سانتی‌گراد (۱۱۸ درجه فارنهایت) رسانده است- همه بحران‌هایی که احتمالاً ناشی از تغییرات آب‌وهوایی است. اما برای کسانی که این چالش‌ها را تجربه کرده‌اند، یافتن کمک بسیار دشوار است.

مانند همه کشورهای دیگر، ایران نیز باید در این زمینه کمک کند، زیرا از قبل تحت تاثیر تغییرات آب‌وهوایی قرار گرفته است. ایران از نظر جغرافیایی در کمربند خشک جهان با دمای بالا و بارش نسبتاً محدود باران و برف قرار دارد. این امر باعث می‌شود که منابع آب یکی از مهم‌ترین عوامل محدودکننده و سد راه توسعه کشور باشد. اقتصاد ایران بیشتر تحت تاثیر پیامدهای تغییرات آب‌وهوایی قرار گرفته است. تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که در منطقه اقلیمی مانند ایران، هر یک درجه افزایش دما می‌تواند 10 درصد تولید محصول را کاهش دهد که البته هم اقتصاد و هم امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند.

ایران یکی از چهار کشوری است که در کنار یمن، لیبی و اریتره، توافقنامه پاریس 2015 را برای مهار تغییرات اقلیمی امضا نکرده است. تحلیلگران می‌گویند انزوای بین‌المللی و عدم مشارکت گسترده دولت در زمینه خطرات زیست‌محیطی در داخل، تلاش برای کاهش تهدیدات آب‌وهوایی، مقابله با خسارات و محافظت از شهروندان ایرانی را بسیار چالش‌برانگیز می‌کند.

به عنوان مثال، دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد (UNOCHA)، گفت که تنها می‌تواند تیم‌های مدیریتی سازمان ملل را برای پاسخگویی به بلایا به درخواست یک کشور فعال کند. یکی از نمایندگان تیم مشاوران بشردوستانه UNOCHA در ایران که خواست نامش فاش نشود، گفت: «در سیل (ایران) ژانویه 2022، هیچ درخواست رسمی ارائه نشده است. این برخلاف زمانی است که در اوایل سال 2019 سیل‌های بزرگ ایران را درنوردید، زمانی که UNOCHA درگیر شد و با هماهنگی مقامات، طرح واکنش و درخواست کمک مالی را آماده کرد.»

خداداد، یک دامدار 56ساله در ارغون، روستایی در جنوب ایران، که در ماه جولای شدیداً مورد هجوم سیل قرار گرفت، گفت که درخواست‌های او برای کمک دولت پس از تلف شدن 170 راس از 200 دام او رد شد. خداداد در تماس تلفنی با یکی از نمایندگان وزارت کشاورزی به او گفت که چون دام‌هایش بیمه نیستند، هیچ فایده‌ای ندارد که غرامت بخواهد. او به بنیاد تامسون رویترز گفت: «این موضوع معیشت من است. من منبع درآمد دیگری ندارم.»

دولت ایران در سال گذشته گفت که تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده بر کشور، مانع از تلاش‌ها برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی شده است. یکی از زمینه‌های اصلی نگرانی در ایران، کمبود آب است. سال گذشته یکی از خشک‌ترین سال‌های پنج دهه گذشته بود. منتقدان در سال‌های اخیر، سوءمدیریت دولت را مقصر کمبود آب می‌دانند. بسیاری از شهرها و روستاها در مواقعی هم به دلیل خشکسالی فزاینده و هم به دلیل اینکه مسوولان پروژه‌های ناپایدار را پیش بردند و استفاده از آنها را مهار نکردند، دچار کمبود آب شده‌اند که به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و سطحی منجر شده است.

به عبارت ساده، ایران در زمینه آب، ورشکسته شده است. کمبود آب در دریاچه ارومیه در حال خشک شدن در شمال غرب ایران مشهود است، مشکلی که دولت آن را در نتیجه تغییرات آب‌وهوایی می‌داند، اما منتقدان مدیریت نادرست حوضه آبی را که دریاچه را تغذیه می‌کند، مسبب این امر می‌دانند. در گزارشی که در سال 2017 به سازمان تغییر اقلیم سازمان ملل ارائه شد، وزارت محیط زیست ایران اشاره کرد که «افزایش دما و کاهش بارندگی و منابع آبی موجود، واقعیت کنونی کشور است».

ادلتراود گونتر، مدیر دانشگاه سازمان ملل متحد (UNU) مستقر در آلمان گفت: با برگزاری کنفرانس بعدی تغییرات اقلیمی سازمان ملل در شمال آفریقا و خاورمیانه -در دوبی در سال 2023- نگرانی‌های کمبود آب در منطقه ممکن است در صحنه جهانی افزایش یابد.

هوای سمی

ایران ششمین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان است و یکی از کشورهایی است که توافقنامه پاریس 2015 را تصویب نکرده است؛ معاهده‌ای که امضای آن، نماد تعهد یک کشور به مهار تغییرات اقلیمی است.

هوای کثیف یک معضل مزمن در ایران است. بسیاری از شهرهای آن از جمله تهران به دلیل انتشار گازهای گلخانه‌ای از میلیون‌ها وسیله نقلیه قدیمی در جاده‌ها، و پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و کارخانه‌ها، همواره جزو آلوده‌ترین شهرهای جهان هستند. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، سالانه حدود 40 هزار نفر در سراسر کشور به دلیل مشکلات بهداشتی مرتبط با آلودگی هوا، از عفونت‌های تنفسی و سرطان ریه گرفته تا حملات قلبی، جان خود را از دست می‌دهند. با این حال، کارشناسان محیط زیست می‌گویند که وضعیت در حال بدتر شدن است زیرا کشور مقادیر بیشتری از مازوت -سوختی با کیفیت پایین و بسیار آلاینده- را می‌سوزاند تا نیروگاه‌های خود را در زمان کمبود گاز طبیعی حفظ کند.

به گفته کارشناسان بهداشت، سوزاندن مازوت، گازهای سمی مانند دی‌اکسید گوگرد منتشر می‌کند و می‌تواند به بیماری‌های شدید و مرگ زودرس بینجامد. دیوید بوید، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر و محیط زیست، گفت: ایران در میانه یک فاجعه آلودگی هوا با سطوح نجومی ذرات معلق (PM) در هوا قرار دارد. کوچک‌ترین شکل آلودگی PM که به نام PM2.5 شناخته می‌شود، سمی‌ترین نوع در نظر گرفته می‌شود. به گزارش خبرگزاری ایسنا، در ماه دسامبر، سطوح روزانه PM2.5 در پایتخت ایران به‌طور مداوم به‌طور خطرناکی بالا ثبت شد و شرکت کنترل کیفیت هوای تهران چندین هشدار قرمز را صادر کرد. کارشناسان محیط زیست ایران و رسانه‌های محلی، میزان بالای ذرات معلق را تا حدی به افزایش سوختن مازوت نسبت می‌دهند.

بوید و دیگر تحلیلگران محیط زیست و دانشگاهیان، از مقامات ایرانی به دلیل قوانین ضعیف حاکم بر آلاینده‌های صنعتی و وسایل نقلیه و اجرای ضعیف قوانین و مقررات مرتبط با کیفیت هوا، مانند قانون هوای پاک 2017 برای جلوگیری از آلودگی هوا و آلودگی صوتی، انتقاد کرده‌اند. به عنوان مثال، گزارشگر سازمان ملل گفت: وزارت کشور ایران ماه گذشته به بررسی تضعیف استانداردهای کیفیت هوا برای اطمینان از باز ماندن مدارس پس از چندین بار تعطیلی در هفته‌های قبل به دلیل سطوح بالای آلودگی، فکر کرده است؛ این یک واکنش کاملاً نامناسب به این بحران است. بوید همچنین گفت: «طنزآمیز» است که ایران با کمبود گاز طبیعی -با توجه به ذخایر عظیم نفت و گاز- مواجه است، زیرا این کشور سوخت‌های فسیلی بیشتری صادر می‌کند.

هوای ناپاک

زمستان امسال بیمارستان‌های تهران ظرفیت پر اورژانس‌ها را گزارش کردند و سخنگوی اورژانس شهر در دی‌ماه امسال به ایسنا گفت که حدود 18 درصد از بیماران جدید در ماه‌های گذشته از مشکلات تنفسی یا قلبی رنج می‌برند. این سخنگو گفته بود که با تشدید مه‌دود، افراد بیشتری با بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا وارد بیمارستان می‌شوند.

تهران، شهری متراکم با بیش از 18 میلیون نفر جمعیت، به دلیل ارتفاع زیاد و وجود کوه‌های البرز در اطراف که هوای آلوده را به دام می‌اندازد، به ویژه در برابر مه‌دود آسیب‌پذیر است. دمای زمستان می‌تواند این مشکل را تشدید کند، زیرا هوای سرد از بالا رفتن مه‌دود جلوگیری می‌کند. گزارش بانک جهانی در سال 2018 هوای تهران را «در میان آلوده‌ترین هواهای جهان» خواند و اشاره کرد که بهبود این مشکل با افزایش رشد جمعیت، توسعه صنعتی و شهرنشینی و مصرف سوخت، کار ساده‌ای نخواهد بود.

بانک جهانی دریافت که مرگ و بیماری ناشی از آلودگی هوا سالانه 6 /2 میلیارد دلار برای ایران هزینه دارد- اما این رقم مواردی مانند کاهش بهره‌وری کشاورزی یا از دست دادن روزهای مدرسه را در نظر نمی‌گیرد. یک مقام وزارت بهداشت آبان‌ماه به ایسنا گفت: بین مارس 2021 تا مارس 2022، تعداد مرگ‌ومیر ناشی از قرار گرفتن در معرض ذرات PM2.5 حداقل 87 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است.

وحید حسینی که از سال 1392 تا 1397 مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بود، گفت: در حالی که قبلاً آلودگی هوای تهران بد بود، سوختن مازوت وضعیت را ناپایدار کرده و پایتخت را در معرض خطر غیرقابل زندگی قرار داده است. حسینی که اکنون دانشیار مهندسی انرژی پایدار در دانشگاه سایمون فریزر در کاناداست، گفت: «هزاران نفر در حال مرگ زودرس هستند.»

نقض حقوق بشر؟

سال گذشته، مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که دسترسی به محیط زیست سالم -از جمله هوای پاک- را یک حق بشر اعلام کرد. بیش از 160 کشور به این قطعنامه غیرالزام‌آور رای مثبت داده، اما هشت کشور از جمله چین، روسیه و ایران به این قطعنامه رای ممتنع دادند. در حالی که بودجه ایران برای سال 2023 که اخیراً اعلام شده نسبت به سال گذشته 40 درصد رشد داشته است، طبق اسناد دولتی، هزینه‌های مقابله با آلودگی هوا تقریباً به نصف کاهش یافته است- به حدود سه میلیون دلار با نرخ ارز رسمی کشور.

اریک سولهیم، مدیر اجرایی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) بین سال‌های 2016 تا 2018، گفت که اولویت محیط باید در دستور کار سیاسی ایران بسیار بالاتر باشد؛ و هر دولتی باید بدون توجه به شرایط سیاسی، این موضوع را در کانون توجه قرار دهد. وی گفت: «حق داشتن محیط زیست پاک و زندگی سالم یک حق اصلی بشری است و مرگ زودهنگام در اثر آلودگی هوا، نقض حقوق بشر است.»

حیات وحش

ایران به دلیل شرایط جغرافیایی، تنوع اقلیمی، منابع عظیم آبی دریای خزر در شمال و خلیج‌فارس و دریای عمان در جنوب، از تنوع گونه‌ای بالایی برخوردار است. بر اساس آخرین مطالعات، حدود 1300 گونه مهره‌دار شامل پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و آبزیان، حدود 30 هزار گونه بی‌مهره و هشت هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده است. متاسفانه، در دو دهه گذشته، فعالیت‌های انسانی به تخریب نگران‌کننده اکوسیستم‌ها، حذف ژن‌ها، گونه‌ها و قابلیت‌های بیولوژیک منجر شده است. تهدیدهای انسانی برای تنوع زیستی در طول 50 سال گذشته در کل تاریخ زندگی بشر بیشترین سرعت را داشته است.

در حال حاضر بیش از 41 درصد از دوزیستان، 26 درصد از پستانداران، 21 درصد از خزندگان و 13 درصد از پرندگان در معرض تهدید هستند. در آخرین آمار، تعداد گونه‌های در معرض خطر انقراض در کشور 75 گونه مهره‌دار (18 گونه پستاندار، 29 گونه پرنده، چهار گونه دوزیست و 16 گونه خزنده) در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) است.

افزایش جمعیت و فعالیت‌های انسانی، تغییرات اقلیمی، خشکسالی، بیابان‌زایی، کشاورزی، شکار غیرقانونی و تحریم‌های اقتصادی به ایجاد این بحران کمک کرده است. بسیاری از این علل را می‌توان از طریق برنامه‌ریزی بهتر، سیاست‌های پایدار و افزایش مشارکت مدنی و محلی کاهش داد. ارتقای آگاهی در مورد اثرات اعمال انسانی نیز برای پایداری بلندمدت اکوسیستم‌های ایران مهم خواهد بود. سازمان‌های غیردولتی حفاظت از ایران در حال حاضر نقش فعالی در حفظ تنوع زیستی داشته‌اند. 

منابع:

1- context.news

2- Iran.un.org

3- Cambridge.org

4- tehrantimes.com