مشارکت زنانه

جامعه ایران در سال‌های اخیر صحنه فعالیت اعتراضی زنان بوده است. اگرچه زنان ایرانی در طول دهه‌های اخیر همیشه یک پای ثابت مشارکت‌های سیاسی و اجتماعی تلقی شده‌اند اما همیشه بحث حقوق آنها و فرصت حضور و مشارکت آنها در عرصه‌های مدیریتی، اقتصادی و سیاسی مطرح بوده است. اعتراض‌های سال 1401 البته بار دیگر نقش پررنگ زنان را در جامعه ایرانی یادآور شد.

ریشه‌یابی اعتراض‌ها در هر کشور نیازمند توجه ویژه به عوامل پیشینی‌ نظیر زیرساخت‌ها و سیاست‌های اقتصادی در ابعاد کلان، وضعیت اشتغال و رفاه، آزادی‌های اجتماعی و سیاسی، حقوق زنان و... است. فضای اعتراضی روزهای اخیر ایران را هم در تحولات جمعیتی و رفاهی می‌توان بررسی کرد و هم در تحولات جامعه زنان و روند توسعه کشورها. تعمق در هرکدام از این موارد بابی طولانی را برای تحقیق و پژوهش باز می‌کند. از این‌رو در این گزارش محدود سعی بر این است که ابتدا روند تاریخی مشارکت زنان در بازار کار ایران و عوامل موثر بر آن و سپس ارتباط آن با اعتراض‌های اخیر در ایران مورد بررسی قرار گیرد.

زنان در جهان

بررسی داده‌ها در سطح جهانی نشان‌دهنده این گزاره است که نرخ مشارکت زنان در بازار کار در سراسر جهان در حال رشد است و روندی صعودی را طی می‌کند. به عنوان نمونه، سهم زنان در نیروی کار جهان از 38 درصد در سال 1970 به 41 درصد در سال 1996 افزایش یافت. این روند صعودی، مجموعه‌ای از فرصت‌ها و چالش‌ها را برای زنان و همچنین اقتصاد کشورها فراهم کرده است. بافت جامعه یکی از متغیرهایی است که نقش مهمی در تصمیم‌گیری برای مشارکت و عدم مشارکت زنان در بازار کار ایفا می‌کند. در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته شاهد افزایش سهم زنان در مشاغل گوناگون و حرفه‌های تخصصی هم هستیم، در کشورهای در حال توسعه همچنان تمرکز زنان بر فعالیت‌های غیررسمی، کارهای بدون دستمزد در منزل یا بخش‌های کشاورزی است.

حنان نازیر و راچا رمضان در سال ۲۰۱۶ با بررسی پنل بازار کار به تحقیق درباره عوامل اصلی در سطح فردی و اجتماعیِ موثر بر نرخ مشارکت زنان در مصر پرداخته‌اند. آنها یکی از ابزارهای برجسته توسعه یک کشور را فراهم کردن بستری مناسب برای مشارکت زنان و افزایش مهارت‌های آنها می‌دانند. همچنین نتایج این مقاله نشان می‌دهد که زنان با فرزندان بیشتر جذب بخش دولتی می‌شوند، زیرا نهادهای دولتی اهمیت بیشتری برای خانواده قائل هستند. بر اساس ادبیات این حوزه، عوامل گوناگونی از جمله نهادهای اجتماعی و سیاسی، موقعیت شخصی فرد نظیر میزان تحصیلات، سطح تخصص، وضعیت سلامت، وضعیت زناشویی، تعداد فرزندان، وضع مالی خانوار و... بر احتمال مشارکت زنان در بازار کار و حتی انتخاب شغل آنها اثرگذار است. در ادامه تاثیر دو عامل سن و تعداد فرزندان زیر شش سال بر مشارکت زنان در بازار کار ایران در قالب نمودار گزارش شده است.

زنان در ایران

در نمودار ۱ نرخ مشارکت زنان بر‌حسب تعداد فرزندان زیر شش سال برای دو حالت شهری و روستایی رسم شده است. نمودار گویای این امر است که افزایش تعداد فرزندان زیر شش سال اثر کمتری بر زن‌های روستایی نسبت به زن‌های شهری برای نرخ مشارکت در بازار کار دارد. علت این امر را می‌توان در فضای شغلی موجود در روستاها بررسی کرد که اکثراً از جنس مشاغل کم‌مهارت هستند.

در نمودار ۲ نرخ مشارکت زنان در سنین مختلف رسم شده است. نمودار گویای اثر غیرخطی سن بر تصمیم زنان در مورد مشارکت یا عدم مشارکت است. مطابق با انتظار این نرخ تا یک سنی افزایش و بعد از آن به دلایلی نظیر کم شدن توانایی جسمی کاهش می‌یابد.

برای آشنایی و درک بهتر درصد مشارکت گروه‌های مختلف زنان در بازار کار، می‌توان جدول زیر را مشاهده کرد. در جدول ۱ خلاصه آماری متغیرها در داده‌های سال ۱۳۹۹ طرح آمارگیری نیروی کار، برای زنان بالای ۱۵ و کوچک‌تر از ۶۵ سال گزارش شده است. همان‌طور که جدول خلاصه آماری نشان می‌دهد، نرخ مشارکت زنان بالای ۱۵ و زیر ۶۵ سال در سال ۹۹، ۲۷ درصد است. ۵۲‌درصد از این زنان متاهل هستند. 5 /60 درصد شهری بوده و 9 /13 درصد مدرک دیپلم دارند (متغیرها به صورت مجازی تعریف شده‌اند و دو مقدار صفر و یک را می‌گیرند). با وجود مشارکت کمتر زنان نسبت به مردان، هدف اصلی هر استراتژی برای ایجاد اشتغال با تمرکز بر جنسیت باید توسعه محیطی باشد که در آن قابلیت‌های زنان و مردان باهم رشد کنند تا اثربخشی بیشتری داشته باشد. نتیجه این استراتژی کاهش فقر و افزایش اشتغال در میان مردان و زنان و ارتقای توانمندی‌های شرکت‌ها در تولید، توسعه محصول، کسب و توسعه فناوری و بازاریابی است. با این حال، دستیابی به چنین نتایجی مستلزم توسعه طیف گسترده‌ای از قابلیت‌هاست. این امر مستلزم تعهد جدی و همکاری بین دولت، شرکت‌های خصوصی، کارگران و نهادهای جامعه مدنی است.

تحولات زنان و اعتراضات

بعد از بررسی روند تاریخی مشارکت زنان و عوامل موثر بر آن، پرسشی که ایجاد می‌شود این است که نقش زنان در اعتراضات اخیر چیست؟ آیا توسعه کشورها و افزایش سطح آگاهی زنان هزینه جدیدی را برای دولت‌ها ایجاد کرده است؟یکی از نکاتی که باید به آن توجه کرد این است که جامعه امروزی نسبت به دهه‌های گذشته رشد کرده و نیازهای جدیدی دارد. اگر در زمان‌های گذشته وضعیت رفاهی افراد بیشتر با خوراک و مسکن سنجیده می‌شد، امروزه با آزادی‌های سیاسی و اجتماعی هم سنجیده می‌شود. اگر در گذشته تبعیض نسبت به زنان بخشی از فرهنگ جوامع بود، امروزه این امر پذیرفته نیست. اگر در گذشته عدم شفافیت دولت‌ها مورد نقد واقع نمی‌شد، امروزه دغدغه بخش بزرگی از جوامع است.

 با تغییر ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران در ۴۰ سال گذشته و ایجاد فضای آموزشی برای آنها، تعداد دانشجویان دختر به بیش از ۴۰ برابر سال ۱۳۵۵ رسیده است. بدیهی است که افزایش سطح مهارت و سواد آنها جامعه را مجاب می‌کند تا رفتار جدیدی نسبت به انتظارات و مطالبات زنان در زمینه استقلال نظر، سبک زندگی و... از خود نشان دهد. وجود یا نبود انعطاف از سمت حاکمیت و تغییر رویه جهت احترام به حقوق زنان مساله‌ای است که بیش از پیش واکنش جامعه را برمی‌انگیزد. از این‌رو می‌توان نتیجه گرفت که افزایش آگاهی جامعه و به‌خصوص زنان نسبت به حقوق خود و تغییر سطح مطالبات آنها، هزینه‌ای جدید را برای حاکمیت ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر عواملی مانند فضای مجازی و دسترسی بیشتر به اخبار، افزایش سطح تحصیلات، انتقال بینش‌های اجتماعی و سیاسی از جوامع مدرن و توسعه‌یافته و... تقاضای شهروندان یک جامعه برای ایجاد حکومتی آزاد، دموکراتیک و شفاف را بیشتر می‌کند. حکومتی که در آن امکان مشارکت سیاسی برای همگان فراهم باشد و آزادی‌های مدنی شهروندان محترم شمرده شود.

در نتیجه ایران امروز درگیر چالش‌های جدی‌ است که هم نسل کنونی و هم آیندگان را تحت تاثیر قرار خواهد داد. عبور از مشکلات اقتصادی و سیاسی نیازمند همراهی حاکمیت با مردمی است که در حال تلاش برای به دست آوردن حقوق اولیه خود هستند. چرا که توسعه کشورها و افزایش آگاهی زنان و مردان جامعه‌ای را طلب می‌کند که پاسخگوی نیازهای جدید آنها باشد؛ نیازهایی از جنس آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، دموکراسی و احترام به حقوق مدنی زنان و مردان.

تجربه تاریخی زنان در بازار کار

برخی اقتصاددانان بر این باورند «اگر کار را به معنای عام آن در نظر بگیریم، زنان در طول تاریخ تمدن انسانی همواره به اندازه مردان و حتی در بعضی موارد بیش از آنها کار کرده‌اند. ولی کار به مفهوم «فعالیت اقتصادی» برای زن‌ها عمدتاً با انقلاب صنعتی در اروپا در اواخر قرن هیجدهم میلادی آغاز شد و در دهه‌های بعد از جنگ جهانی دوم با آهنگی سریع گسترش یافت. به تعریف سازمان بین‌المللی کار، فعالیتی را می‌توان اقتصادی دانست که کالاها یا خدمات حاصل از آن با هدف عرضه به بازار فراهم آمده باشد. به بیان دیگر بخش بسیار بزرگی از فعالیت زنان در خانه، از آشپزی گرفته تا پرورش فرزندان، از لحاظ اقتصادی کار به حساب نمی‌آید. چه با این تعریف موافق باشیم چه نباشیم، تردید نمی‌توان داشت که فرآیند آزادی زنان از راه دستیابی به حقوق برابر با مردها زمانی آغاز شد که آنها به گونه‌ای گسترده به بازار کار به مفهوم قلب تپنده فعالیت اقتصادی راه یافتند یا، به عبارت دیگر، در ازای کارشان دستمزد دریافت کردند».

منابع:

1- داده‌های طرح آمارگیری نیروی کار سال ۱۳۹۹

2- بیانیه پنج اقتصاددان درباره ریشه‌های اقتصادی اعتراض‌ها

3-Nazier, H., & Ramadan, R. (2016, May). Women’s participation in labor market in Egypt: Constraints and opportunities. In Middle East Development Journal, Forthcoming, Economic Research Forum, Working Paper (Vol. 999).