روز صفر

آزاده چیذری / نویسنده نشریه 

شما هرگز در اخبار نخواهید شنید: «فردا، خشکسالی به‌طور رسمی در سراسر کشور آغاز می‌شود.» به این دلیل که خشکسالی یک فرآیند آهسته و تدریجی است که در طول زمان آشکار می‌شود.

در سرتاسر جهان، خشکسالی‌ها به دلیل افزایش دمای جهانی به‌طور فزاینده‌ای در حال افزایش هستند و اثرات جدی دارند که سبب شکست محصول، مختل کردن صنعت و گاه حتی متروک شدن یک شهر و خالی از سکنه شدن آن می‌شود.

بدون دسترسی به آب یا غذای تمیز، بسیاری باید برای زنده ماندن برای همیشه خانه‌های خود را ترک کنند. سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: «کمبود آب بر 40 درصد جمعیت جهان تاثیر می‌گذارد و تا سال 2030 حدود 700 میلیون نفر در معرض خطر آواره شدن در نتیجه خشکسالی قرار دارند.»

خشکسالی می‌تواند در سراسر جهان رخ دهد. با این حال، اثرات آن در مناطق مختلف، متفاوت است. خشکسالی بیشترین خطر را برای مناطقی با سیستم‌های آب‌وهوایی پرفشار که در حال حاضر مستعد بیابان‌زایی هستند، به همراه دارد. کشورهای در حال توسعه نیز به دلیل اشتغال درصد زیادی از جمعیت آنها در صنعت کشاورزی، در برابر اثرات اجتماعی و اقتصادی خشکسالی آسیب‌پذیرتر هستند.

برای مثال، بوگوتا، کلمبیا در بحران آب است. پس از چندین ماه هوای خشک ناشی از ال نینو در سال 2021، سیستم مخزن چینگازا که 70 درصد آب بوگوتا را تامین می‌کند، به پایین‌ترین سطح خود در تاریخ رسید. بیش از هشت میلیون نفر ساکن این شهر مجبور شدند آب را جیره‌بندی کنند و هر محله سه بار در ماه با قطعی 24ساعته آب مواجه شد. مردم تشویق شدند کمتر از سه دقیقه دوش بگیرند و خانواده‌ها در صورت تجاوز از حد مجاز مصرف آب ماهانه خود با جریمه تا 300 دلار مواجه می‌شدند.

بوگوتا تنها نیست. مکزیکوسیتی نیز در آن زمان با احتمال خشک شدن شیرها در عرض چند هفته مواجه بود. کیپ‌تاون، آفریقای جنوبی در سال 2018 از یک «روز صفر» در امان ماند، که در آن پس از یک خشکسالی نادر، آب کل شهر تقریباً تمام شد. در سال 2018، پس از یک خشکسالی طولانی نادر، کیپ‌تاون، آفریقای جنوبی به اولین شهر بزرگ جهان تبدیل شد که آب آن تمام شد. «روز صفر»، زمانی بود که شیرهای آب برای چهار میلیون نفر بسته ‌شد.

در حالی که موج گرما به سمت بریتانیا پیش می‌رود و شهرهای هند با دمای بی‌سابقه دست‌وپنجه نرم می‌کنند، گزارشی از Christian Aid نشان می‌دهد که چگونه بحران آب‌وهوایی شدت خشکسالی را در 10 شهر بزرگ جهان افزایش می‌دهد. 10 شهر معرفی‌شده در این گزارش عبارت‌اند از: سیدنی، هراره، سائوپائولو، فینیکس، پکن، کابل، دهلی نو، کیپ تاون، قاهره و لندن.

در سال 2022 در سانتیاگو، پایتخت شیلی، آب جیره‌بندی شد و مردم دهلی نو برای آب در صف ایستاده‌اند، جایی که دمای هوا به حدی بالا رفته است که گرمازدگی حتی بدون انجام هیچ‌گونه فعالیت بدنی، خطری را به همراه دارد. 

شهرهای بیشتری احتمالاً با این نوع کمبودها مواجه خواهند شد، زیرا تغییرات آب‌وهوایی، جنگل‌زدایی و تخریب اکوسیستم‌ها به‌طور فزاینده‌ای سیستم‌های طبیعی را که منابع آب را حفظ می‌کنند، تهدید می‌کنند. این تهدید می‌تواند تا آنجا پیش برود که مردم مجبور شوند خانه‌های خود را در جست‌وجوی آب ترک کنند.

خشکسالی و انقلاب صنعتی

زمان دقیق حرکت بریتانیا از یک جامعه و اقتصاد کشاورزی به یک جامعه مبتنی بر تولید، همچنین دلایل دقیق تغییر تمرکز و شروع انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم؛ از دیرباز موضوع داغ بحث در میان مورخان در سراسر جهان بوده است.

مدت‌هاست که بحث می‌شود انتقال از نیروی آب به نیروی بخار زغال ‌سنگ به دلیل آبراه‌های ناکافی در سراسر این کشور بوده است، که قادر به مقابله با افزایش تقاضای ناشی از ظهور کارخانه‌های نساجی نبودند. با این حال، پژوهش‌های جدید دانشکده جغرافیا و علوم زمین دانشگاه گلاسکو نشان داده است که در واقع، تنها چند حوضه رودخانه در انگلستان تا اواسط قرن نوزدهم به‌طور کامل فرسوده شده بودند.

در عوض، این مطالعه نشان می‌دهد که خشکسالی دوره‌ای که باعث روندهای کم‌جریان می‌شود، ممکن است بیش از آنچه قبلاً تصور می‌شد، در حرکت به سمت نیروی بخار مهم بوده باشد.

این پروژه تحقیقاتی که در آخرین نشست سالانه انجمن زمین‌شناسی آمریکا ارائه شد، پس از آن آغاز شد که مشخص شد توجه کمی به نقش‌های جغرافیای فیزیکی و اقلیم در افزایش قدرت بخار شده است.

بر اساس این پژوهش، مشخص شد که در حدود سال 1838، بسیاری از حوضه‌ها در سراسر انگلستان و اسکاتلند هنوز کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند، در حالی که تقاضای آب در شلوغ‌ترین راهروهای آبی صنعتی، از میزان دسترسی به آب بیشتر بود. علاوه بر این، مشخص شد که اسکاتلند در شرایط متوسط ​​هیدرولوژیک، دارای قدرت بیشتری نسبت به شمال انگلستان است.

پیتر جونز، پژوهشگر فوق‌دکترا که روی تاریخ اجتماعی و زیست‌محیطی این پروژه کار می‌کند، به نقل از منبع خبری گفت: «ما از شواهد بایگانی، از جمله استناد به انواع تحقیقات پارلمانی در اوایل دهه 1800، می‌دانیم که نوسانات فصلی در بارندگی، مشکلات واقعی را برای تولیدکنندگانی که از نیروی آب استفاده می‌کردند، ایجاد کرد.

کمبود آب در تابستان و سیل در پاییز یا زمستان به این معنی است که بسیاری از آسیاب‌ها دوره‌های قابل توجهی از کاهش کار را تجربه می‌کنند و در بدترین سال‌ها می‌توانند به‌طور موثر آسیاب‌ها را برای روزها یا حتی هفته‌ها در یک زمان ببندند.»

آقای جونز ادامه داد که اگرچه این موضوع جدیدی نبود و کارخانه‌های ذرت حداقل از قرون وسطی مجبور بودند با مسائل مشابهی دست‌وپنجه نرم کنند، اما این مشکل از دهه 1770 به بعد، با استفاده از نیروی آب برای عملیات‌های تولیدی بزرگ‌تر به‌قدری حاد شد که بتواند حیات یک تجارت را تهدید کند.

با حرکت به قرن بیست و یکم، در زمانی که خشکسالی به دلیل تغییرات آب‌وهوایی در سرتاسر جهان در کانون توجه قرار گرفته، شاهد اتفاقات بسیار مشابهی هستیم که کاهش دسترسی به آب به‌طور بالقوه بر عملیات تجاری در تمام صنایع و در همه بخش‌ها تاثیر می‌گذارد.

مطمئناً جالب خواهد بود که ببینیم چگونه چشم‌انداز اقتصادی، با عمیق‌تر شدن بحران آب‌وهوا و سازگاری با اثرات افزایش دمای جهانی و کاهش آن، مجبور به تغییر و تحول طی چند دهه آینده می‌شود.

اثر خشکسالی روی صنعت و اقتصاد

خشکسالی فقط یک مسئله محلی نیست؛ بلکه در کل اقتصادها موج می‌زند و معیشت و صنایع را در مقیاس وسیع مختل می‌کند. از کشاورزی و تولید انرژی گرفته تا گردشگری و اوقات فراغت، تاثیرات آن فراتر از مناطقی که بیشترین آسیب را دیده‌اند، احساس می‌شود.

تولیدکنندگان از آب برای بسیاری از فرآیندها از جمله ساخت، پردازش، شست‌وشو، رقیق کردن، خنک کردن و حمل‌ونقل کالا استفاده می‌کنند. آب همچنین اغلب در خود محصولات نیز به کار می‌رود. حجم بالایی از آب در تولید مواد غذایی، کاغذ و مواد شیمیایی و در پالایش نفت استفاده می‌شود. در شرایط خشکسالی، کاهش در مقدار آب موجود می‌تواند بهره‌وری تولید را کاهش دهد یا حتی سبب تعطیلی تاسیسات تولیدی کلیدی شود. 

در بریتانیا، لندن در سال‌های اخیر موج گرما را تجربه کرده است و جیمز بیوان، مدیرعامل آژانس محیط زیست، هشدار داد که ظرف 25 سال آینده لندن و جنوب شرق انگلیس ممکن است با کمبود آب مواجه شوند. هزینه خشکسالی شدید برای اقتصاد لندن از سوی تیمز واتر 330 میلیون پوند در روز تخمین زده می‌شود و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شدیدی خواهد داشت. آژانس محیط زیست اعلام کرده است که تا سال 2050 برخی رودخانه‌ها 50 تا 80 درصد آب کمتری در ماه‌های تابستان به خود خواهند دید.

گزارش جدیدی از گروه بانک جهانی، «خشکسالی‌ها و کسری‌ها: شواهد خلاصه‌ای از تاثیر جهانی بر رشد اقتصاد»، از آخرین تحقیقات تجربی برای ارائه برآوردهای جدید از اثرات شوک‌های بارندگی و خشکسالی بر رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) استفاده می‌کند.

آلودگی، توسعه صنعتی، تشدید کشاورزی، تغییر کاربری اراضی و سایر فعالیت‌های زیان‌بار انسانی باعث تخریب و کاهش حوضه‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌شود. حدود 66 درصد از جمعیت جهان در حوضه آبی زندگی می‌کنند که حداقل بخشی از سال با تنش آبی مواجه است.

همچنین انتظار می‌رود تغییرات آب‌وهوایی خطر خشکسالی و بیابان‌زایی را در بسیاری از مناطق در معرض خطر جهان، به‌ویژه مناطقی که رشد سریع جمعیت، گروه‌های آسیب‌پذیر و چالش‌های امنیت غذایی دارند، افزایش دهد.

کسری بارندگی تاثیر منفی بر رشد تولید ناخالص داخلی دارد، به‌طوری که کشورهای با درآمد پایین و متوسط ​​در مناطق خشک بیشترین تلفات نسبی را تحمل می‌کنند. با افزایش شدت خشکسالی، تاثیر آن بر رشد اقتصاد نیز افزایش می‌یابد.

این گزارش با بررسی تاثیرات آب بر روی یک معیار مجموع -رشد اقتصاد- نشان می‌دهد که کشورهای با درآمد پایین و کشورهای با درآمد متوسط ​​به‌طور قابل ‌توجهی نسبت به کشورهای با درآمد بالاتر در برابر شوک‌های خشکسالی آسیب‌پذیرتر هستند. در این کشورها، باران ضعیف به معنای رشد ضعیف است.

کسری بارندگی تاثیر منفی بر رشد تولید ناخالص داخلی دارد، به‌طوری که کشورهای با درآمد پایین و متوسط ​​در مناطق خشک بیشترین تلفات نسبی را تحمل می‌کنند. با افزایش شدت خشکسالی، تاثیر آن بر رشد اقتصاد نیز افزایش می‌یابد.

در کشورهای با درآمد کم و متوسط، خشکسالی متوسط ​​رشد را حدود 39 /0 واحد درصد و خشکسالی شدید رشد را حدود 85 /0 درصد کاهش می‌دهد (متوسط ​​نرخ رشد 19 /2 درصد). در مقابل، در کشورهای با درآمد بالا، خشکسالی‌های شدید رشد را اندکی کمتر از نصف تاثیری که در کشورهای در حال توسعه احساس می‌شود، کاهش می‌دهد.

رابطه میان خشکسالی و قیمت سهام با توجه به صنعت متفاوت است. نتایج به‌دست‌آمده با استفاده از مدل‌های رگرسیون OLS نشان می‌دهد که خشکسالی به‌طور کلی با قیمت سهام صنعت همبستگی منفی دارد. علاوه بر این، اثر خشکسالی بر قیمت سهام صنعت از مثبت به منفی تغییر می‌کند. این نتیجه نشان می‌دهد که خشکسالی برای رونق اقتصادی مساعد نیست.

تاثیر اقتصادی خشکسالی می‌تواند در سراسر صنایع موج بزند، بر بازارهای جهانی تاثیر بگذارد و حتی هزینه محصولات و انرژی روزمره را برای مصرف‌کنندگان افزایش دهد. گزارش اخیر بانک جهانی، پتانسیل هشداردهنده خشکسالی و کمبود آب برای کند کردن رشد اقتصاد، مهاجرت و در موارد شدید، جرقه درگیری را برجسته کرده است. با این حال، این گزارش همچنین تاکید می‌کند که مدیریت موثر آب می‌تواند به کاهش این پیامدهای شدید کمک کند.

گزارش بانک جهانی چندین یافته کلیدی را نشان می‌دهد:

 آب برای تولید ضروری است و خشکسالی ممکن است برای برخی کشورها تا شش درصد از تولید ناخالص داخلی آنها هزینه داشته باشد.

 با افزایش جمعیت و گسترش شهرها، تقاضای آب افزایش می‌یابد و تاثیر خشکسالی بدتر می‌شود.

 افزایش قیمت مواد غذایی ناشی از خشکسالی ممکن است احتمال درگیری و مهاجرت گسترده را افزایش دهد.

 مدیریت بهتر آب و تصمیمات سیاسی می‌تواند از بدترین اثرات کمبود آب و خشکسالی جلوگیری کند.

 زیان‌های اقتصادی ناشی از خشکسالی زمانی می‌تواند به حداقل برسد که دولت‌ها یک‌چهارم منابع آبی خود را به بخش‌های باارزشی مانند کشاورزی اختصاص داده و به‌طور موثر به کمبود پاسخ دهند.

کدام شهرها بیشترین تاثیر را می‌پذیرند؟

تاثیرات خشکسالی ناشی از تغییرات آب‌وهوایی در سراسر جهان به یک اندازه احساس نمی‌شود- به‌ویژه وقتی صحبت از خشکسالی کشاورزی و زیست‌محیطی می‌شود. مناطق خاصی به دلیل موقعیت جغرافیایی و عوامل استرس‌زای محیطی موجود در برابر تنش خشکی آسیب‌پذیرتر هستند، از جمله:

 کشورهای جنوب صحرای آفریقا شاهد افزایش خشکسالی بوده که به ناامنی غذایی گسترده، جابه‌جایی و درگیری بر سر منابع محدود آب دامن زده است.

 اروپای جنوبی تابستان‌های گرم‌تر و بارندگی کمتری را تجربه می‌کند که بر کشاورزی، گردشگری و منابع آب فشار وارد می‌کند.

 غرب ایالات‌متحده با شرایط خشکسالی با مخازن در پایین‌ترین سطح تاریخی، منابع آب تهدیدکننده، تولید برق آبی و کشاورزی مواجه بوده است.

 استرالیا شاهد چرخه‌های خشکسالی شدید بوده که اثرات مخربی بر دام‌ها، کشاورزی و اکوسیستم‌های طبیعی داشته است.

 بخش‌های وسیعی از عراق، ایران و سوریه در خاورمیانه سال‌ها درگیر خشکسالی شدید بوده‌اند. بارندگی کم و دمای بالا باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی و کمبود آب در سراسر منطقه شده و میلیون ها نفر را به ناامنی غذایی سوق داده است.

در سرتاسر جهان، بسیاری از شهرها در مناطقی قرار دارند که مصرف آب در مقایسه با منابع آب تجدیدپذیر در دسترس بالاست، حتی اگر این شهرها برای همه ساکنان و فعالیت‌های خود به آب نیاز داشته باشند. کمبود آب می‌تواند تاثیر عمده‌ای بر تامین آب آشامیدنی، بهره‌وری صنعتی و عملکرد کشاورزی در مناطق اطراف داشته باشد.

آنها می‌توانند تجارت و صنعت را از بین ببرند، فعالیت کشاورزی را مختل کنند، رونق شهری را کاهش دهند و در شدیدترین موارد، حتی به ناآرامی اجتماعی و مهاجرت بینجامند. شهرهایی که در مناطقی با تنش شدید آبی قرار دارند که در آن خطر خشکسالی زیاد است، به‌ویژه به احتمال زیاد به‌طور دوره‌ای با کمبود آب مواجه می‌شوند. در مناطق شهری که آب‌های سطحی کمی وجود دارد، مصرف زیاد آب اغلب با پمپاژ مقادیر زیادی آب زیرزمینی تامین می‌شود.

این رویکرد به‌طور کلی پایدار نیست و سبب کاهش سطح آب زیرزمینی و همچنین تخلیه منابع آب زیرزمینی کم‌عمق و فسیلی می‌شود. تقریباً نیمی از 54 شهری که از تنش شدید آبی و همچنین از دوره‌های خشکسالی رنج می‌برند و /یا سطح آب‌های زیرزمینی به سرعت در حال سقوط است، در آسیا و به‌ویژه در کشورهای عربی قرار دارند.

زیرا شرایط خشک در اینجا با افزایش فعالیت اقتصادی و گسترش شهرها (و در نتیجه مصرف بالای آب) همراه است. همین امر در مورد اروپا نیز صدق می‌کند، جایی که برخی از شهرها در حال حاضر با کمبود آب و کاهش سطح آب زیرزمینی، به‌ویژه در دوره‌های خشکسالی مواجه هستند. جالب است که لندن، که در یک موقعیت نسبتاً شمالی قرار دارد، به دلیل مصرف بالای آب، از کمبود آب و دوره‌های خشکسالی نسبی رنج می‌برد.

نمای کلی شهرها در مناطقی با تنش آبی زیاد که دوره‌های خشکسالی دارند و /یا سطح آب زیرزمینی به سرعت در حال کاهش است، به شرح زیر است:

 خطر خشکسالی شدید و کاهش شدید سطح آب زیرزمینی: عشق‌آباد، باکو، کانبرا، کیپ تاون (خطر خشکسالی شدید بالادست)، هیوستون، سن مارینو، سیدنی، طرابلس.

 خطر خشکسالی شدید: الجزایر، امان، آنکارا، آستانه، بغداد، بنگلور، بیروت، بخارست، کازابلانکا، دمشق، هارگیسا، اورشلیم، لیما، لیسبون، لندن، لس‌آنجلس، لواندا، مادرید، موناکو، مونتری، رباط، اسکوپیه، سانفرانسیسکو، ارومچی، والپارایسو.

- سقوط شدید در سطح آب‌های زیرزمینی: پکن، دنور، دوحه، دوبی، جاکارتا، کویت، منامه، ملبورن، مکزیکوسیتی، دهلی نو، ریاض، رم (شامل شهر واتیکان)، شانگهای، تهران، تل آویو، توکیو.

زوال تمدن‌ها

تغییرات اقلیمی تعدادی از ایالت‌های آمریکا را مجبور کرده است که با کمبود فزاینده آب روبه‌رو شوند. از کالیفرنیا تا کلرادو و همه جا، خشکسالی‌ها همراه با جمعیت روبه‌رشد، باعث نگرانی جوامع در مورد داشتن آب کافی در آینده نزدیک می‌شود. کشورهای آفریقا، خاورمیانه و آسیا نیز در برابر بحران فزاینده خشکسالی آسیب‌پذیر هستند. اما این اولین‌بار در تاریخ نیست که کمبود آب بر جامعه تاثیر منفی می‌گذارد. در آمریکای جنوبی، مهاجرت گسترده به خارج از صحرای آتاکاما که زمانی حاصلخیز بود، در 9500 سال پیش را می‌توان با شروع خشکسالی شدید توضیح داد.

در آفریقا، منطقه «ساحل» از سال 1400 تا 1750 یک دوره خشک را تجربه کرد که چشم‌انداز را به‌شدت تغییر داد. برای مثال، سطح آب دریاچه Bosumtwi، غنا، به حدی پایین آمد که یک جنگل کامل در لبه‌های دریاچه رشد کرد. امروزه، بازدیدکنندگان هنوز هم می‌توانند نوک درختانی را ببینند که در بیرون از دریاچه رشد می‌کنند؛ جایی که عمق آب اکنون بیش از 15 متر است.

در طول تاریخ، جوامع بنا نهاده شده و سپس در اطراف آب فرو ریخته‌اند. این جوامع باستانی با خشک شدن آب 

سقوط کردند؛

1- مسا ورد (Mesa Verde)

مِسا وِرد در اوج خود جامعه‌ای پرجنب‌وجوش با حدود شش هزار نفر بود. مردم صنعتگر آن، بناهای معروفی از ماسه سنگ و ملات می‌ساختند که در کناره‌های صخره‌ها قرار گرفته بودند. قوم اجدادی پوئِبلو که در آنجا زندگی می‌کردند، حیوانات بزرگ را شکار می‌کردند و با لوبیا و ذرت جشن می‌گرفتند. اما در حدود سال 1277 پس از میلاد، خشکسالی 23ساله شروع به ویران کردن جامعه کرد و در سال 1300، مردم پوئبلو، مسا ورد را ترک کردند.

به گفته اسکات اورتمن، دانشیار انسان‌شناسی در دانشگاه کلرادو، حدود 30 درصد از جمعیت در زمین‌هایی زندگی می‌کردند که به دلیل خشکسالی نمی‌توانستند در آن غذا بکارند. او می‌گوید: «خشکسالی باعث درگیری‌های اجتماعی بسیار جدی شد و جامعه اساساً در اثر خشکسالی ویران شد.»

2- امپراتوری آکد (Akkadian Empire)

امپراتوری آکد یکی از اولین امپراتوری‌های بزرگ به حساب می‌آید. این امپراتوری که در اطراف شهر آکد متمرکز بود، در سراسر خاورمیانه گسترش یافت و از 2350 تا 2150 قبل از میلاد ادامه یافت. اما بر اساس مطالعه‌ای که در زمینه زمین‌شناسی منتشر شد، خشکسالی باعث از بین رفتن آن شد. نویسندگان این مطالعه می‌گویند: «شواهد باستان‌شناسی نشان داده است که این تمدن بسیار توسعه‌یافته به‌طور ناگهانی سقوط کرد.»

3- امپراتوری مایا (Mayan Empire)

امپراتوری مایا از مناطق پست استوایی مکزیک و آمریکای مرکزی رشد کرد. آنها سازه‌های سنگی دراماتیکی ساختند و در هنر، کشاورزی و زبان مهارت داشتند. اما در حدود سال 900 پس از میلاد، بسیاری از شهرهای سنگی بزرگ آنها متروکه شدند. پژوهشگران فکر می‌کنند خشکسالی می‌توانسته در این جریان نقش داشته باشد.

به گفته تاکشی اینوماتا، استاد مردم‌شناسی در دانشگاه آریزونا، جامعه پیش از این با مشکلات اجتماعی، جنگ و مسائل اداری دست‌وپنجه نرم می‌کرد. با این حال، کمبود آب قریب‌الوقوع در آن زمان احتمالاً اوضاع را بدتر کرد. او می‌گوید: «خشکسالی ممکن است در بدترین زمان رخ داده باشد، زیرا جامعه قبلاً آسیب‌پذیر بود.»

4- عصر برنز

قبل از فروپاشی در سال 1200 قبل از میلاد، مدیترانه شرقی خانه جامعه‌ای پرجنب‌وجوش بود که حول محور برنز می‌چرخید، که در آن زمان از سایر فلزات قوی‌تر بود. اما بر اساس مطالعه‌ای که در PLOS One منتشر شده است، پژوهشگرانی که در سوریه و قبرس به بررسی تاریخ‌گذاری رادیوکربن می‌پردازند، دریافتند که فروپاشی این تمدن‌های پیچیده در سراسر اروپا و خاورمیانه احتمالاً تا حدی ناشی از تغییرات اقلیمی است که باعث کمبود آب شده است. نویسندگان می‌نویسند: «این مطالعه نشان می‌دهد که بحران اواخر عصر برنز همزمان با شروع یک رویداد خشکسالی 300ساله در 3200 سال پیش بود. این تغییر آب‌وهوا باعث شکست محصول، مرگ‌ومیر و قحطی شد.»

5- سلسله تانگ (Tang Dynasty)

سلسله تانگ که از سال 618 تا 906 بعد از میلاد به طول انجامید، عصر طلایی برای هنر و فرهنگ در چین باستان و دوره رشد در سراسر منطقه به حساب می‌آمد. این سلسله که به صلح و رفاه معروف است، همچنین شاهد گسترش تجارت زمینی با سوریه و روم از طریق جاده ابریشم بود. اما طبق پژوهش‌های بنیاد ملی علوم، خشکسالی شدید تا حدی به افول این سلسله به دلیل برداشت ضعیف غلات ناشی از کمبود آب منجر شد. پژوهشگران دریافتند که دوره‌های موسمی ضعیف تابستانی مصادف با سال‌های پایانی سلسله‌های تانگ، یوآن و مینگ است که به عنوان زمان ناآرامی‌های مردمی شناخته می‌شود.

خشکسالی‌های بزرگ در قرن گذشته

«کاسه گردوغبار»1 دهه 1930 احتمالاً شناخته‌شده‌ترین خشکسالی است که ایالات‌متحده تجربه کرده است. تا سال 1934، 80 درصد از ایالات‌متحده با شرایط خشکسالی متوسط ​​تا شدید دست‌وپنجه نرم می‌کردند. خشکسالی نزدیک به یک دهه به طول انجامید و اثرات مخربی بر تولید محصولات زراعی در «دشت بزرگ»2 داشت. ترکیبی از کمبود باران، دمای بالا و بادهای شدید حداقل 50 میلیون هکتار زمین را تحت تاثیر قرار داد؛ ابرهای عظیمی از گردوغبار و شن به دلیل بادهای شدید غیرمعمولی که خاک خشک را به هوا برد. این ابرها می‌توانند روزها جلوی خورشید را بگیرند و از همین رو، به این دوره نام «کاسه گردوغبار» داده شد. در سال 1934، یک ابر گردوغبار 2414 کیلومتر، از دشت بزرگ تا شرق ایالات‌متحده را درنوردید.

مهاجرت دسته‌جمعی اثر غیرمستقیم کاسه گردوغبار بود. کشاورزان و خانواده‌هایشان مجبور شدند برای جست‌وجوی کار به مناطق دیگر مهاجرت کنند و تا سال 1940، 5 /2 میلیون نفر از دشت بزرگ فرار کردند. از این تعداد، 200 هزار نفر به کالیفرنیا نقل مکان کردند. هجوم مهاجران به اقتصادهای موجود که قبلاً به دلیل رکود بزرگ زیر فشار قرار گرفته بودند، سبب افزایش درگیری، بیکاری و فقر شد.

در دهه 1950، خشکسالی شدید به «دشت بزرگ» و جنوب غربی ایالات‌متحده بازگشت و بر نیمی از قاره آمریکا تاثیر گذاشت. بارش کم و دمای بالا باعث شد تولید محصولات در برخی مناطق نزدیک به 50 درصد کاهش یابد. یونجه برای دامداران بسیار گران شد و آنها مجبور بودند برای زنده نگه داشتن گاوهای خود، آنها را با میوه کاکتوس و شیره چغندرقند تغذیه کنند. در پایان خشکسالی پنج‌ساله در سال 1957، 244 شهرستان از 254 شهرستان تگزاس به عنوان مناطق خشکسالی فدرال اعلام شدند.

در اواخر دهه 1980، ایالات‌متحده یکی از پرهزینه‌ترین خشکسالی‌های تاریخ خود را تجربه کرد. طلسم سه‌ساله دمای بالا و بارندگی کم، تقریباً 15 میلیارد دلار از محصولات زراعی در کمربند ذرت را از بین برد. مجموع تمام تلفات در انرژی، آب، اکوسیستم و کشاورزی 39 میلیارد دلار برآورد شده است. برنامه‌های کمک‌های فدرال توانست به بسیاری از کشاورزان کمک کند، اما خشکسالی طولانی‌تر، ارائه کمک‌های سراسری را برای دولت دشوارتر می‌کند.

خشکسالی همچنان بر ایالات‌متحده تاثیر می‌گذارد. تگزاس از سال 2010 از خشکسالی رنج می‌برد و سال 2011 به عنوان خشک‌ترین سال در تاریخ این ایالت رتبه‌بندی شد. مقاله‌ای در مجله نشنال جئوگرافیک در سپتامبر 2012، تگزاس را «کاسه گردوغبار جدید» نامید. تا سال 2013، 99 درصد از این ایالت با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کرد.

استرالیا نیز قربانی خشکسالی مکرر است. دهه گذشته این خشکسالی بسیار شدید بوده و آن را بی‌آبی بزرگ (The Big Dry) یا خشکسالی هزاره (The Millennium Drought) نامیده‌اند. بخش اعظم کشور تحت محدودیت‌های آبی قرار گرفت، آتش‌سوزی‌ها در هوای خشک گسترش یافت و سطح آب در برخی از سدها به 25 درصد کاهش یافت. در سال 2007 اعلام شد 65 درصد از زمین‌های قابل دوام در استرالیا دچار خشکسالی شده‌اند. خشکسالی رسماً در آوریل 2012 پایان یافت.

خشکسالی‌هایی که در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد می‌تواند ویرانی‌های بیشتری به همراه داشته باشد. منطقه ساحل (Sahel) در آفریقا که شامل هشت کشور است، در دهه‌های 1970 و 1980 یک سری خشکسالی را تحمل کرد که در آن میزان بارندگی سالانه حدود 40 درصد کاهش یافت. در اوایل دهه 1970، بیش از 100 هزار نفر جان باختند و میلیون‌ها نفر مجبور به مهاجرت شدند. شرایط در این منطقه به دلیل خشکسالی، افزایش جمعیت، محصولات زراعی ناموفق و قیمت بالای مواد غذایی همچنان بحرانی است. از سال 2000 تاکنون چهار بار وضعیت اضطراری خشکسالی برای این منطقه اعلام شده است.

شاخ آفریقا که شامل کشورهای اتیوپی، سومالی، اریتره و جیبوتی می‌شود، به‌ویژه در برابر خشکسالی آسیب‌پذیر است. از آنجا که تقریباً 80 درصد جمعیت روستایی بوده و برای غذا و درآمد به کشاورزی وابسته هستند، قحطی اغلب با خشکسالی همراه است. مبارزه برای منابع محدود و باقی‌مانده در این منطقه می‌تواند به درگیری و جنگ منتهی شود. در سال‌های 1984 و 1985، شاخ آفریقا یکی از بدترین خشکسالی‌های قرن بیستم را متحمل شد. سازمان ملل تخمین می‌زند که تنها در اتیوپی، یک میلیون نفر جان خود را از دست دادند، 5 /1 میلیون دام تلف شدند و 7 /8 میلیون نفر تحت تاثیر خشکسالی قرار گرفتند- از جمله بستری شدن در بیمارستان، مجبور به مهاجرت یا تغییر حرفه شدن. در سودان، یک میلیون نفر جان باختند، حداقل هفت میلیون دام تلف شدند و 8 /7 میلیون نفر تحت تاثیر قرار گرفتند.

چرخه خشکسالی-قحطی-درگیری در منطقه ادامه یافته است و شرایط خشکسالی هر چند سال یک بار از سال 2000 بازمی‌گردد. در سال 2006، خشکسالی 11 میلیون نفر را در سراسر شاخ آفریقا تحت تاثیر قرار داد و بحران ناشی از آن بین 50 هزار تا 100 هزار کشته بر جای گذاشت و بیش از 13 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داد. 

پی‌نوشت‌ها:

1- داست بول (Dust Bowl)، به دوره‌ طوفان‌های گردوغبار شدیدی گفته می‌شد که از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۶ خرابی‌های فراوانی در زیست‌بوم و کشاورزی دشت‌های آمریکا و کانادا به بار آورد.

2- واقع در شمال مرکزی آمریکای شمالی که از تگزاس تا آلبرتا در کانادا گسترش دارد.