پایدار و مزمن
دلایل اثرگذار بر نرخ تورم در شش‌ماهه نخست سال چیست؟
از سال 1397 به بعد برای سومین سال پیاپی است که نرخ تورم در اقتصاد ایران ارقام بالا و بی‌ثباتی را به ثبت می‌رساند. در حالی که نرخ تورم در اردیبهشت 1398 رکوردهای جدیدی را به ثبت رسانید، با این حال به نظر می‌رسد اقتصاد ایران در بازه‌ای از زمان است که تاکنون مانند آن را تجربه نکرده است. کسری بودجه بسیار شدید، رشد قابل توجه نقدینگی طی چندین سال پیاپی، رشد شدید ارزش دارایی‌ها در اقتصاد، تحریم‌های شدید که به جز یکی دو سال پس از برجام، می‌توان گفت طی 9 سال اخیر بر کشور اعمال شده و روزبه‌روز بر شدت آن افزوده می‌شود همگی از جمله ویژگی‌هایی هستند که می‌توان گفت در کمتر زمانی برای اقتصاد ایران به طور همزمان رخ داده بودند. از سوی دیگر؛ عدم اصلاحات قابل توجه طی سالیان گذشته و فقدان یک عزم راسخ برای انجام اصلاحات در بازه زمانی جاری نیز باعث شده است تا مشکلات فوق؛ یعنی تحریم‌ها، کسری بودجه جدید ایجادشده به واسطه کرونا، تحریم و مواردی نظیر آن، تقریباً لاینحل باقی بمانند. در حالی‌که اگر اصلاحات داخلی طی سال‌های اخیر یا حتی در سال جاری با جدیت پیگیری می‌شد، اثرات شوک‌هایی مانند تحریم و کرونا به مراتب کمتر بود. همه اینها در کنار یکدیگر باعث شده تا برای اولین بار طی سال‌های اخیر احتمال بروز تورم‌های بالا و حتی ابرتورم در فضای کارشناسی کشور به طور جدی مطرح باشد. خصوصیت دیگر سال 1399 که به لحاظ تورمی متفاوت با سال‌های گذشته اقتصاد ایران است، اعلام نرخ تورم هدف توسط بانک مرکزی و اجرای عملیات بازار از طریق خرید و فروش اوراق دولتی و ارائه گزارش هفتگی آن به مردم است. نرخ تورم هدف بانک مرکزی برای سال 1399 در حالی 22 درصد اعلام شده (که البته از ابتدا مشخص نشده که آیا نرخ تورم 22 درصد متوسط سالانه منظور است یا نرخ تورم 22 درصد نقطه به نقطه، در حالی که مشخصاً نرخ تورم نقطه به نقطه می‌تواند ملاک عملکرد بانک مرکزی در یک سال گذشته باشد و اصولاً هدف‌گیری نرخ تورمی که میانگین 12 ماه گذشته نسبت به میانگین 12 ماه قبل از خود باشد نمی‌تواند هدفی تورمی باشد)، که شاخص قیمت مصرف‌کننده در شهریور 1399 نسبت به اسفند 1398، در حدود 84 /21 درصد رشد داشته است. یعنی تقریباً تمام تورمی که برای یک‌سال هدف‌گذاری شده بود، در شش ماه نخست سال رخ داده است.
عوامل اصلی تورم
پیش از آنکه به دلایل رشد شاخص قیمت در شش ماه نخست سال بپردازیم، ذکر این نکته ضروری است که عواملی که در حال حاضر به عنوان دلایل تورمی نام برده می‌شود در حقیقت همگی خود معلول دلایل اصلی تورم مزمن در اقتصاد ایران هستند. کسری بودجه پایدار و فقدان منابع مشخص و پایدار برای جبران کسری بودجه به همراه ایرادات ساختاری و قانونی در نظام بانکی کشور که موجب می‌شود شبکه بانکی کشور نقدینگی بیش از ظرفیت تولیدی کشور ایجاد کرده و رابطه بین نرخ بهره بانک مرکزی با نرخ سود بانکی تضعیف شود، دلایل اصلی تورم پایدار و مزمن دورقمی در اقتصاد ایران هستند. این موارد باعث می‌شوند تا در بازه‌هایی مانند تحریم و کرونا که کسری بودجه‌های بسیار بالاتری را به همراه دارد، منابع پایداری برای تامین کسری بودجه وجود نداشته و در نتیجه با پولی شدن کسری بودجه، احتمال وقوع تورم‌های بالا رخ دهد. بنابراین آنچه در ادامه به عنوان دلایل رشد شاخص قیمت در شش ماه نخست سال از آن یاد می‌شود، پیامدهای دو عامل اصلی بالاست.
دلایل رشد شاخص قیمت در شش ماه نخست سال
شاخص قیمت مصرف‌کننده در شش‌ماهه نخست سال 1399 روند صعودی داشته و رشد این شاخص در تابستان 1399 به بالاترین سطح خود طی یک‌سال گذشته رسیده است. از مهم‌ترین دلایل افزایش نرخ تورم در شش‌ماهه نخست سال و به‌خصوص در تابستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- رشد قابل توجه نقدینگی و پایه پولی
پایه پولی در سه ماه نخست سال 1399 رشد قابل ملاحظه‌ای داشته که بخش قابل توجهی از آن به علت تامین مالی کسری بودجه دولت بوده است. در حالی که پیش‌بینی می‌شود میزان کسری بودجه در سال 1399 به بیش از 50 درصد رقم کل بودجه برسد و در غیاب سایر ابزارهای تامین مالی کسری بودجه، پایه پولی مهم‌ترین منبع تامین مالی کسری بودجه شده است. بنابراین پایه پولی در بهار 1399 تحت تاثیر کسری بودجه دولت (که به علت پیامدهای کرونا و تحریم تشدیدشده) افزایش قابل ملاحظه یافته و باعث شده تا نرخ رشد نقدینگی و پایه پولی در فصل بهار، هر دو بالاتر از نرخ رشد بلندمدت خود باشند.
نرخ رشد پایه پولی و نقدینگی در بهار 1399 به مراتب بالاتر از میانگین بلندمدت آن است. نرخ رشد نقدینگی در بهار کمتر از رشد نقدینگی پایه پولی شده که به علت کاهش ضریب انبساط نقدینگی و کاهش تقاضا برای تسهیلات در بانک‌هاست. بالا رفتن نرخ رشد نقدینگی و پایه پولی در کنار سایر عوامل باعث افزایش انتظارات تورمی شده و از همین رو نقدینگی افزایش یافته به سمت بازار دارایی‌ها و بازار کالاهای بادوام رفته است.
2- افزایش نرخ ارز
چندین عامل باعث افزایش شدید نرخ ارز در شش‌ماهه نخست سال 1399 شده که در نهایت پیامدهای تورمی در پی داشته است. افزایش شدید انتظارات تورمی باعث شده تا تمایل به خرید دارایی و در نتیجه ارزهای خارجی افزایش یابد. از طرف دیگر، به علت کاهش شدید درآمدهای ارزی، سیاستگذار ارزی قادر به کنترل بازار و پاسخگویی به تقاضای افزایش‌یافته نبوده است. کمبود شدید درآمدهای ارزی دولت ناشی از تحریم‌ها، کاهش قیمت نفت خام در دوران کرونا و ادامه سیاست به‌شدت زیان‌بار ارز ترجیحی بوده و در کنار آن کاهش صادرات غیرنفتی به علت رکود ناشی از کرونا و محدودیت‌های تجاری نیز مزید بر علت شده و در مجموع درآمدهای ارزی کشور را به‌شدت کاهش داده است.
افزایش نرخ ارز بر خلاف سایر دارایی‌ها مانند مسکن و طلا، به طور مستقیم منجر به رشد شاخص قیمت مصرف‌کننده نیز می‌شود. شاخص قیمت کالاهای بادوام (که تا حدود بسیار زیادی تحت تاثیر رشد نرخ ارز است) در شهریور 1399 نسبت به اسفند 1398 بیش از 54 درصد رشد داشته است.
3- افزایش انتظارات تورمی و رشد سهم پول از نقدینگی
افزایش انتظارات تورمی باعث شده است تا تمایل به نگهداری پول (به عنوان جزء تورم‌زای نقدینگی) به‌شدت افزایش یابد.
رشد قابل توجه پول نسبت به شبه‌پول باعث شده تا سهم پول از نقدینگی در خرداد 1399 به 19 درصد برسد که پس از سال 1392 این بالاترین سهم پول از نقدینگی است.
تمایل به نگهداری پول به جای شبه‌پول، به معنای آن است که هر یک ریال نقدینگی (قبلی و جدید) پیامدهای تورم‌زایی بیشتری نسبت به قبل خواهد داشت.
در مجموع باید عنوان داشت که عامل اصلی تورم پایدار و مزمن در اقتصاد ایران، بودجه دولت و وضعیت بانک‌هاست. تا زمانی که اصلاحات اساسی در این زمینه، به منظور پایداری درآمدهای دولت و پایدارسازی بدهی‌های دولت و همچنین بهبود وضعیت ترازنامه بانک‌ها شکل نگیرد، نمی‌توان انتظار کاهش باثبات نرخ تورم را داشت. این دو عامل اصلی، زمینه‌ساز رشد پایه پولی و رشد نقدینگی بدون تناسب با ظرفیت‌های اقتصاد می‌شوند و توان مقابله اقتصاد را با شوک‌هایی مانند تحریم و کرونا به‌شدت کاهش می‌دهند به طوری که با وقوع این شوک‌ها به علت فقدان منابع پایدار برای تامین کسری بودجه، پایه پولی و نقدینگی به‌شدت افزایش یافته و در نتیجه انتظارات تورمی نیز متناسب با آن افزایش می‌یابد. این دو خود باعث رشد شدید قیمت‌ها در بازار دارایی‌ها و ارز شده و در نهایت رشد شاخص قیمت را در پی دارند. رشد شدید شاخص قیمت در شش‌ماهه نخست سال 1399 نیز ناشی از همین موارد بوده است.
