خاموشی در راه است
چشم‌انداز برق ایران در گفت‌وگو با محمدعلی وحدتی
کمبود آب و کاهش بارش در ایران از یک سو و ناترازی انرژی و ناتوانی در تامین برق مورد نیاز از سوی دیگر، سبب شده خاموشی گسترده صنایع و منازل شهری در ایران موجی از نگرانی و شاید نارضایتی را به دنبال بیاورد. دولت برای مدیریت این وضعیت و کاهش منابع آب به‌خصوص آب پشت سدها برای تامین برق، تصمیم دارد با توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و دیگر منابع تجدیدپذیر، برق خورشیدی را آرام‌آرام جایگزین برق بر پایه سوخت‌های فسیلی کند. با این حال ایران با توجه به تابش خورشیدی بالا، می‌تواند به یکی از تولیدکنندگان بزرگ انرژی خورشیدی تبدیل شود، اما همچنان چالش‌هایی مانند نیاز به ذخیره‌سازی انرژی، محدودیت‌های جغرافیایی و توسعه زیرساخت‌های جدید و البته تحریم وجود دارد که مانع از بهره‌برداری کامل از این انرژی می‌شود. از سویی استفاده از انرژی خورشیدی در صنعت و حمایت‌های دولت برای تشویق سرمایه‌گذاری در پروژه‌های خورشیدی، نشان‌دهنده پتانسیل افزایش بهره‌وری این انرژی است. محمدعلی وحدتی، فعال حوزه برق و مدیرعامل سابق توانیر در گفت‌وگو با تجارت فردا چشم‌انداز را با استفاده از انرژی خورشیدی مثبت ارزیابی کرده اما معتقد است تابستان پیش‌رو همچنان وضعیت بحرانی و خاموشی در راه است
♦♦♦
با توجه به پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی در مورد وضعیت بارش و البته بررسی آنچه از مهرماه تا پایان دی‌ماه 1403 باریده، به نظر می‌رسد وضعیت بارشی نامناسب است. در کنار آن ما با کاهش حدود 40 تا 50درصدی ذخایر آب پشت سدها مواجه هستیم. با اطلاع از چنین وضعیتی تابستان پیش‌رو را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه چالش‌هایی در تامین برق و آب در این تابستان خواهیم داشت؟
در شرایط کنونی، وضعیت منابع آب در کشور به‌ویژه آب پشت سدها نگران‌کننده است. اگرچه اطلاعات دقیقی در مورد تاثیرات کاهش ذخایر آب بر تامین برق ندارم، اما شرایط نشان می‌دهد که بحران آب می‌تواند به مشکلات بیشتری در تامین برق منجر شود. تابستان گذشته، برای اولین‌بار شاهد کمبود شدید برق بودیم و طبق گزارش‌ها، در اوج تابستان با کمبود 18 هزارمگاواتی برق مواجه شدیم. این کمبود موجب خاموشی‌های گسترده در صنایع و مناطق مسکونی شد. در حال حاضر، برای کاهش این بحران، تلاش‌هایی در جهت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌های خورشیدی و بادی صورت می‌گیرد. این منابع، برخلاف نیروگاه‌های فسیلی که نیاز به سوخت دارند، به‌طور مستقیم از منابع طبیعی استفاده می‌کنند و می‌توانند به‌سرعت وارد مدار شوند. با این حال، مسئله اصلی این است که تولید برق از تجدیدپذیرها به اندازه‌ای نیست که بتواند به‌طور کامل جایگزین منابع فسیلی مانند گاز و برق‌آبی شود. در تابستان 1404، با توجه به رشد مصرف که در حدود پنج تا شش درصد پیش‌بینی می‌شود و تولید برق که تنها دو تا سه درصد افزایش خواهد داشت، کمبود برق همچنان وجود خواهد داشت. اگر وضعیت بارندگی‌ها بهبود و ذخایر سدها افزایش یابد، ممکن است مقداری از این کمبود جبران شود. در غیر این صورت، خاموشی‌ها بیشتر از تابستان 1403 خواهند بود. واقعیت این است که درصد زیادی از تولید برق ایران به تاسیساتی وابسته است که از منابع آبی برای تولید انرژی استفاده می‌کنند. کاهش 50درصدی ذخایر آب سدها نگرانی‌های زیادی به همراه دارد، چرا که نیروگاه‌های آبی معمولاً از این منابع برای تامین انرژی استفاده می‌کنند و در صورت کاهش حجم آب سدها، عملاً امکان تولید برق از این نیروگاه‌ها محدود خواهد شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که روند بارش‌ها در زمستان و پاییز گذشته نیز مساعد نبوده است و این مسئله می‌تواند تاثیرات منفی بیشتری در تابستان آینده داشته باشد، به‌ویژه که کاهش بارش‌ها به معنای کمبود آب در سدهاست و این می‌تواند به‌شدت بر ظرفیت تولید برق کشور تاثیر بگذارد. باید تاکید کنم که حتی اگر نیروگاه‌های خورشیدی در تابستان ۱۴۰۴ به‌طور کامل وارد مدار شوند، همچنان کمبود تولید برق وجود خواهد داشت، زیرا این نیروگاه‌ها نمی‌توانند در تمام ساعات شبانه‌روز برق تولید کنند. البته در صورت بارش‌های مناسب در فصل بهار، احتمالاً بتوان بخشی از مشکلات را کاهش داد، اما همچنان باید آماده شرایط سخت‌تری باشیم. با اقدامات جدید و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، شرایط در آینده نزدیک بهبود می‌یابد، اما در کوتاه‌مدت، تابستان ۱۴۰۴ احتمالاً با کمبود برق مواجه خواهیم بود.
آیا انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی، می‌توانند مشکلات برق ایران را حل کنند؟
قطعاً استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی، می‌تواند در حل مشکلات تامین برق تاثیرگذار باشد. استفاده از انرژی خورشیدی به دلایل مختلف بسیار مفید است. اول، این منابع نیاز به سوخت فسیلی ندارند و به‌طور طبیعی از منابع خورشیدی استفاده می‌کنند. دوم، هزینه نصب و راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی در سال‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته است. در حال حاضر، پنل‌های خورشیدی بسیار ارزان‌تر از گذشته هستند و این امر باعث می‌شود که حتی برای بخش خصوصی نیز توجیه‌پذیر باشد که در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند. علاوه بر این، در برخی مناطق که تابش خورشید بیشتر است، می‌توان نیروگاه‌های خورشیدی را به راحتی نصب و به شبکه برق متصل کرد. از آنجا که این نیروگاه‌ها به‌سرعت وارد مدار می‌شوند و هیچ نیازی به تامین سوخت ندارند، به‌طور مستقیم به حل بحران برق کمک می‌کنند. برای مثال، صنایع به‌ویژه در شهرک‌های صنعتی می‌توانند به‌طور مشترک نیروگاه‌های خورشیدی احداث کرده و برق مورد نیاز خود را تولید کنند. دولت ایران در حال ارائه مشوق‌هایی به صنایع است تا آنها برای نصب پنل‌های خورشیدی اقدام کنند. این مشوق‌ها شامل تخصیص زمین، تامین مالی و حتی تسهیلات مختلف است. همچنین، صنایع موظف شده‌اند که در طول پنج سال آینده هر سال درصدی از مصرف برق خود را از منابع خورشیدی تامین کنند. این اقدام نه‌تنها به کاهش فشار روی شبکه برق کمک می‌کند، بلکه هزینه‌های برق را برای صنایع کاهش می‌دهد.
در مورد تاثیر تحریم‌ها بر تامین تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی و دیگر منابع انرژی تجدیدپذیر، چه نظری دارید؟
تحریم‌ها بیشتر بر تامین منابع انرژی‌های فسیلی و سوخت‌ها تاثیرگذار بوده‌اند تا بر تامین تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی. عمدتاً تجهیزات مورد نیاز برای نیروگاه‌های خورشیدی، از جمله پنل‌ها و اینورترها، از چین تامین می‌شود. بنابراین، تحریم‌ها تاثیر زیادی بر تامین این تجهیزات نداشته‌اند. البته مشکلاتی در زمینه انتقال پول و مسائل مالی به دلیل تحریم‌ها وجود دارد، اما به‌طور کلی، واردات پنل‌های خورشیدی و تجهیزات مرتبط با آن با مشکلی مواجه نیست. از آنجا که چین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پنل‌های خورشیدی است، تحریم‌ها تاثیر زیادی بر واردات این تجهیزات نداشته‌اند. به این معنا که ایران هنوز می‌تواند از بازار چین پنل‌های خورشیدی مورد نیاز خود را تامین کند. یکی از مشکلاتی که تحریم‌ها به همراه داشته، مربوط به تسویه‌حساب‌ها و پرداخت‌های مالی بین‌المللی است. به دلیل تحریم‌های FATF و محدودیت‌های بانکی، پرداخت‌ها به سختی انجام می‌شود و این موضوع می‌تواند روند تامین تجهیزات را کُند کند. بنابراین، ایران در تامین برخی از تجهیزات خاص و جانبی، از جمله اینورترها و باتری‌های ذخیره‌سازی انرژی، ممکن است با مشکلاتی مواجه شود. البته برخی از مواد اولیه و اجزای تخصصی که برای تولید پنل‌های خورشیدی و سایر تجهیزات انرژی تجدیدپذیر مورد نیاز است، ممکن است تحت تاثیر تحریم‌ها قرار گیرند. این موضوع می‌تواند بر هزینه‌ها و زمان‌بندی پروژه‌های نیروگاهی تاثیر بگذارد. ایران در برخی زمینه‌ها اقدام به بومی‌سازی فناوری‌های مورد نیاز برای نیروگاه‌های خورشیدی و بادی کرده است. این کار می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات تجهیزات خارجی کمک کند. برخی از شرکت‌های ایرانی در حال تولید پنل‌های خورشیدی و دیگر تجهیزات مورد نیاز برای نیروگاه‌ها هستند. مشکل اصلی بیشتر در زمینه تامین سوخت‌های فسیلی است که به‌ویژه در زمستان برای تولید برق در نیروگاه‌ها به کار می‌روند. به دلیل تحریم‌ها، امکان تامین کافی گاز و گازوئیل برای نیروگاه‌ها به‌سختی فراهم می‌شود و این مسئله باعث می‌شود حتی در فصل زمستان، که معمولاً مصرف برق کمتر است، به مشکلات تامین برق بربخوریم. تحریم‌ها بدون شک چالش‌هایی را در تامین تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی و دیگر منابع انرژی تجدیدپذیر برای ایران به همراه دارند. با این حال، از آنجا که ایران در برخی زمینه‌ها توانسته است به فناوری‌های داخلی و راهکارهای جایگزین متوسل شود، تاثیرات منفی تحریم‌ها کمتر محسوس است. به‌طور کلی، برای حل مشکلات مربوط به تامین انرژی در ایران، استفاده از ترکیب منابع مختلف انرژی، از جمله انرژی خورشیدی، بادی و سایر منابع تجدیدپذیر، همراه با تقویت زیرساخت‌ها و بهبود فرآیندهای تامین مالی و انتقال فناوری، ضروری به نظر می‌رسد.
هزینه احداث نیروگاه‌های خورشیدی چقدر است و آیا این پروژه‌ها برای بخش خصوصی توجیه‌پذیر هستند؟
هزینه احداث نیروگاه‌های خورشیدی به عوامل مختلفی از جمله اندازه نیروگاه، نوع تجهیزات، شرایط محیطی و منابع مالی بستگی دارد. با توجه به کاهش چشمگیر قیمت پنل‌های خورشیدی در سال‌های اخیر، احداث نیروگاه‌های خورشیدی اکنون برای بخش خصوصی از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیرتر شده است. چند عامل مهم که باعث توجیه‌پذیر شدن پروژه‌های نیروگاه خورشیدی برای بخش خصوصی شده‌اند، شامل کاهش هزینه‌ها، عدم نیاز به سوخت فسیلی، تشویق بخش خصوصی از سوی دولت، افزایش تقاضا برای انرژی خورشیدی، مقررات حمایتی برای صنایع، قابلیت ذخیره‌سازی انرژی و موارد دیگر است. در چند سال گذشته، هزینه تولید پنل‌های خورشیدی به‌شدت کاهش یافته است. این امر موجب شده که هزینه اولیه احداث نیروگاه‌های خورشیدی به‌طور قابل توجهی پایین بیاید. با کاهش هزینه‌ها، بسیاری از پروژه‌های خورشیدی به‌ویژه برای بخش خصوصی به لحاظ اقتصادی جذاب‌تر شده‌اند. یکی از مزایای مهم نیروگاه‌های خورشیدی این است که نیاز به سوخت فسیلی ندارند و هزینه‌های جاری آنها بسیار کم است. این ویژگی باعث می‌شود برای بخش خصوصی، این نوع پروژه‌ها از نظر هزینه‌بر بودن در بلندمدت به‌صرفه باشند.
دولت برای ترغیب بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی، تسهیلات مختلفی ارائه می‌دهد. این تسهیلات شامل تسهیلات مالی، حمایت‌های قانونی و تسهیل در فرآیندهای اداری است. به‌ویژه در شهرک‌های صنعتی، دولت به صنایع این فرصت را می‌دهد که از فضای موجود برای نصب پنل‌های خورشیدی استفاده کرده و برق تولیدی را به شبکه وصل کنند. این اقدامات می‌تواند انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایجاد کند. به دلیل تغییرات اقلیمی و افزایش نگرانی‌ها در مورد آلودگی محیط زیست، بسیاری از کشورها به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی، حرکت کرده‌اند. در ایران نیز با توجه به نیاز به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و ایجاد منابع پایدار انرژی، توجه به پروژه‌های خورشیدی بیشتر شده است. این افزایش تقاضا می‌تواند باعث جذب بیشتر سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی در این حوزه شود. یکی از اقداماتی که در سال‌های اخیر دولت ایران برای حمایت از پروژه‌های خورشیدی انجام داده، تدوین قوانینی است که از صنایع می‌خواهد درصدی از مصرف برق خود را از منابع انرژی تجدیدپذیر، به‌ویژه خورشیدی، تامین کنند. صنایع در صورتی که نتوانند این الزامات را رعایت کنند، با افزایش تعرفه‌های برق مواجه خواهند شد. این فشار اقتصادی صنایع را تشویق می‌کند تا به سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی و کاهش هزینه‌های برق خود توجه بیشتری داشته باشند. با پیشرفت‌های اخیر در تکنولوژی ذخیره‌سازی انرژی، امکان استفاده از انرژی خورشیدی در ساعات بدون آفتاب نیز وجود دارد. این موضوع به‌ویژه برای کسب‌وکارها و صنایع اهمیت دارد که به دنبال تامین انرژی پایدار و بدون وقفه هستند. بنابراین، به‌ویژه در پروژه‌های بزرگ، این قابلیت ذخیره‌سازی می‌تواند باعث افزایش جذابیت نیروگاه‌های خورشیدی شود. به‌طور کلی، احداث نیروگاه‌های خورشیدی در ایران برای بخش خصوصی از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر است، به‌ویژه با کاهش قیمت پنل‌های خورشیدی و کمبود هزینه‌های جاری ناشی از سوخت. دولت ایران با ارائه تسهیلات مالی و مقررات حمایتی، شرایط را برای جذب سرمایه‌گذاری در این حوزه تسهیل کرده است. اما همچنان چالش‌هایی همچون تامین مالی، نیاز به فضای مناسب و نوسان تولید انرژی وجود دارند که باید برای موفقیت این پروژه‌ها به آنها توجه شود.
دولت چه اقداماتی را برای تشویق بخش خصوصی به احداث نیروگاه‌های خورشیدی انجام داده است؟
در سال‌های اخیر، دولت ایران برای تشویق بخش خصوصی به احداث نیروگاه‌های خورشیدی مشوق‌هایی ارائه داده است. یکی از این مشوق‌ها، تسهیلات مالی و اعتباری برای احداث پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر است. همچنین، دولت برای جذب سرمایه‌گذاری در این بخش، تسهیلاتی در زمینه تخصیص زمین، تامین مجوزها و مشوق‌های مالی ارائه کرده است. این اقدامات باعث شده که بخش خصوصی و صنایع به‌طور جدی‌تری به سمت احداث نیروگاه‌های خورشیدی حرکت کنند. علاوه بر این، طبق دستورالعمل‌های جدید، صنایع موظف شده‌اند در طول پنج سال آینده درصدی از مصرف برق خود را از انرژی‌های خورشیدی تامین کنند. این اقدام می‌تواند به کاهش مصرف برق از منابع فسیلی کمک کرده و به نوبه خود، فشار روی شبکه برق کشور را کاهش دهد.
چه اقداماتی برای بهبود وضعیت تامین برق در سال‌های آینده باید انجام شود؟
برای بهبود وضعیت تامین برق، باید به چند نکته توجه داشته باشیم. اول، سرمایه‌گذاری در منابع تجدیدپذیر باید به‌طور جدی ادامه یابد. دوم، باید مدیریت تقاضا و بهینه‌سازی مصرف برق در دستور کار قرار گیرد. همچنین، نوسازی و بهبود نیروگاه‌های قدیمی و استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای افزایش کارایی نیروگاه‌ها ضروری است. همچنین، توجه به ساخت و بهره‌برداری از نیروگاه‌های خورشیدی در مناطق مختلف کشور می‌تواند کمک بزرگی به تامین برق در طول سال‌های آینده باشد. با توجه به کاهش قیمت پنل‌های خورشیدی و افزایش ظرفیت تولید این نیروگاه‌ها، به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده شاهد کاهش چشمگیر خاموشی‌ها باشیم. با همکاری و همبستگی میان دولت، بخش خصوصی و مردم، می‌توانیم مشکلات تامین برق کشور را حل کنیم. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی و افزایش ظرفیت تولید برق از این منابع می‌تواند به‌طور قابل توجهی در کاهش بحران‌ها و تامین برق پایدار در کشور موثر باشد.
