قرار تابستان
کمبود برق و آب چه تابستانی را نوید می‌دهد؟
وضعیت بارش در سال آبی جاری چنان اسفبار است که از همین اکنون، کنشگران و فعالان عرصه‌های آب و انرژی نگران تابستان پیش‌رو هستند. وضعیت تا اندازه‌ای نگران‌کننده است که سازمان هواشناسی از کاهش ۴۵درصدی بارندگی در میانگین بلندمدت صحبت کرده و وزارت نیرو نیز از افت ۲۹درصدی ورودی سدها گفته است. با این حال رسانه‌ها اعلام کرده‌اند که حجم پرشدگی سدهای تهران ۱۷ درصد است. این میزان ناترازی در آب بر تولید برق حاصل از تحرک نیروگاهی آبی نیز تاثیر دارد و تابستان گرم پیش‌رو شاید در تاریخ ثبت شود؛ مگر آنکه به گفته قاسم تقی‌زاده‌خامسی یک اتفاق غیرمترقبه در بارش سیلابی در طول ماه‌های پیش‌رو بیفتد.
بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین بارش از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه) نسبت به میانگین بلندمدت بیش از ۴۲ درصد کاهش پیدا کرده است. میانگین بارش کشور طی هفت روز منتهی به ۱۰ دی‌ماه، 2 /4 میلی‌متر بود که نسبت به میانگین پنج‌میلی‌متری بلندمدت، 3 /17 درصد کاهش یافته است. میانگین بارش از ابتدای فصل جاری 5 /4 میلی‌متر ثبت شد؛ این در حالی است که میانگین بلندمدت 3 /7 میلی‌متر است، بنابراین 8 /38 درصد کاهش یافته است. میانگین بارش از ابتدای سال جاری 4 /38 میلی‌متر بود که نسبت به میانگین 4 /66میلی‌متری بلندمدت 2 /42 درصد کمتر شده است. به جز استان‌های کردستان و مازندران، میانگین بارش در سایر استان‌ها کمتر از نرمال بوده که هرمزگان با کاهش بارش 6 /85درصدی در این زمینه رکورددار بوده است. میانگین بارش از ابتدای سال آبی جاری 3 /6 میلی‌متر ثبت شد. این در حالی است که میانگین بلندمدت 2 /44 درصد است. تهران نیز از جمله استان‌های کم‌بارش بوده است، به‌گونه‌ای که میانگین بارش از ابتدای سال آبی جاری تا ۱۰ دی‌ماه 8 /53 میلی‌متر بود که نسبت به بارش 5 /79میلی‌متری بلندمدت، 4 /32 درصد کاهش پیدا کرده است. پیش‌بینی می‌شود که تابستان ۱۴۰۴ در ایران با چالش‌های جدی در دو حوزه انرژی و آب همراه باشد. به‌ویژه در زمینه تولید برق، ایران با بحران‌های قابل توجهی روبه‌رو خواهد بود. گزارش‌ها و پیش‌بینی‌های اخیر نشان می‌دهند که در تابستان سال آینده بیش از ۲۰ هزار مگاوات ناترازی برق خواهیم داشت و این میزان احتمالاً به ۲۵ هزار مگاوات هم خواهد رسید. در چنین شرایطی، علاوه بر اینکه تولید برق‌آبی با کاهش جدی روبه‌رو خواهد بود، فشار زیادی نیز به شبکه برق کشور وارد خواهد شد که می‌تواند به بحران‌های بزرگ منجر شود. این بحران‌ها می‌توانند نه‌تنها وضعیت اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار دهند، بلکه زندگی روزمره مردم را نیز مختل کنند.
باید به سمت تجدیدپذیر رفت
قاسم تقی‌زاده‌خامسی، معاون پیشین وزیر نیرو، در گفت‌وگو با تجارت فردا به تحلیل وضعیت منابع آب و برق کشور در تابستان پیش‌رو پرداخته و بیان می‌کند که پیش‌بینی وضعیت آب‌وهوا در تابستان بسیار دشوار است و حتی پیش‌بینی‌ها در بلندمدت نیز با احتمال خطا مواجه هستند. پیش‌بینی‌ها در زمینه آب‌وهوا معمولاً فقط یک ماه جلوتر قابل اعتماد هستند و احتمال خطا در پیش‌بینی‌ها بسیار بالاست. من مثالی مربوط به سال ۱۳۹۷ را بیان می‌کنم؛ زمانی که کارشناسان هواشناسی پیش‌بینی کردند که کشور در وضعیت خشکسالی قرار دارد، اما در اسفند ۱۳۹۸ سیلاب عظیمی به وقوع پیوست که پیش‌بینی نشده بود. در حال حاضر، میزان بارندگی‌ها نسبت به سال گذشته تغییراتی اندک دارد، اما در مقایسه با دوره‌های گذشته حدود ۴۷ درصد کاهش بارندگی در کشور مشاهده می‌شود. این کاهش بارندگی باعث کاهش سطح آب سدها شده و سدها در حال حاضر تنها ۴۲ درصد ظرفیت خود را پر کرده‌اند. با توجه به این وضعیت، پیش‌بینی می‌شود که بارندگی‌ها در زمستان پیش‌رو نیز کمتر از حد نرمال باشد و این موضوع تاثیرات منفی بر تولید برق‌آبی خواهد داشت. در شرایط کنونی، ممکن است در فصل تابستان نتوان از برق‌آبی به اندازه کافی استفاده کرد، زیرا سدها به اندازه کافی پر نیستند تا در زمان پیک مصرف برق را تامین کنند. به گفته وی، برق‌آبی از آن جهت اهمیت دارد که در زمان پیک مصرف برق، از این منابع برای تامین برق استفاده می‌شود، اما در حال حاضر شرایط برای این استفاده به حداقل رسیده است. وضعیت استان‌های مختلف کشور نیز بررسی شده که نشان می‌دهد استان‌هایی مانند هرمزگان و خوزستان وضعیت بحرانی‌تری دارند، در حالی که استان سیستان و بلوچستان نسبت به بقیه استان‌ها وضعیت بهتری دارد. درباره اینکه راهکارهای دولت برای مدیریت این بحران چه خواهد بود، باید گفت که بهترین اقدام دولت در کوتاه‌مدت، تمرکز بر روی انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی است.
نیروگاه‌های خورشیدی می‌توانند سریع‌تر به بهره‌برداری برسند و این امر می‌تواند به‌طور موقت مشکل کمبود برق را حل کند. برای این کار، دولت باید فرآیندهای مربوط به تامین زمین و تجهیزات برای احداث این نیروگاه‌ها را تسهیل کند. همچنین، دولت می‌تواند صنایع را به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند برق خورشیدی تشویق کند، چرا که هزینه‌های این نوع انرژی برای صنایع در مقایسه با سایر منابع انرژی تفاوت چندانی ندارد. دولت قصد دارد ۳۰ هزار مگاوات برق خورشیدی تولید کند، اما به دلیل مشکلات بوروکراسی و نبود حمایت کافی، این پروژه‌ها ممکن است با تاخیر مواجه شوند. طرحی که آقای عبده‌تبریزی به دولت پیشنهاد داده طرح خوبی است. این طرح شامل تولید برق خورشیدی با هزینه حدود 9 میلیارد دلار است. اما به نظر می‌رسد مشکلات اقتصادی و بوروکراسی باعث کندی اجرای چنین پروژه‌هایی خواهد شد. با توجه به شرایط کنونی، آینده منابع آب و برق کشور چندان خوش‌بینانه به نظر نمی‌رسد و تنها در صورتی که شرایط غیرمنتظره‌ای مانند بارش‌های شدید یا تغییرات اقلیمی رخ دهد، وضعیت ممکن است بهبود یابد. تاثیر کمبود برق‌آبی بر تولید برق در کشور زیاد است. باید یادآور شد که دولت در حال حاضر تنها سه هزار مگاوات برق نیروگاه‌های نیمه‌تمام را از دولت قبلی تحویل گرفته است، در حالی که دولت قبل ۱۶ هزار مگاوات نیروگاه نیمه‌تمام به دولت کنونی تحویل داده بود. به‌طور کلی، در حال حاضر برای حل مشکلات برق، بهترین گزینه استفاده از منابع تجدیدپذیر است، اما این کار نیازمند حمایت‌های دولتی و کاهش بوروکراسی است. همچنین، در مورد منابع آبی نیز افق خوش‌بینانه‌ای وجود ندارد و به نظر می‌رسد که کشور در سال‌های آینده با چالش‌های بزرگ‌تری در این زمینه مواجه خواهد شد.
آیا خاموشی گسترده در راه است؟
چالش‌های برق و آب در ایران در سال‌های اخیر به دلیل عواملی چون تغییرات اقلیمی، افزایش مصرف و عدم مدیریت صحیح، به‌شدت افزایش یافته است. این وضعیت به‌ویژه در تابستان که نیاز به انرژی و آب به‌شدت افزایش می‌یابد، مشهودتر است. در همین راستا، پیش‌بینی می‌شود که کشور در تابستان ۱۴۰۴ به دلیل تغییرات اقلیمی و نوسانات بارش با مشکلات جدی در زمینه تامین منابع آبی و تولید برق روبه‌رو شود. کمبود بارش‌ها در کشور باعث خواهد شد که تولید برق‌آبی که معمولاً حدود ۱۵ درصد از برق کشور را تامین می‌کند، به‌شدت کاهش یابد و مشکلات بزرگی برای تامین برق در تابستان پیش‌رو ایجاد کند.
طبق گزارش‌ها، برق‌آبی نقشی کلیدی در تامین انرژی در ایران دارد. به‌طور معمول، نیروگاه‌های برق‌آبی به دلیل استفاده از منابع آبی سدها، بخشی از برق کشور را تولید می‌کنند. با این حال، به دلیل کاهش بارش‌ها و سطح آب در سدها، ظرفیت تولید برق‌آبی ایران در تابستان ۱۴۰۴ به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت. در نتیجه، ناترازی برق در کشور به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. این وضعیت با توجه به مصرف بالای برق در فصل تابستان به‌ویژه در حوزه خانگی و صنعتی، می‌تواند موجب خاموشی‌های گسترده در کشور شود.
علاوه بر چالش‌های مربوط به برق، وضعیت منابع آبی ایران نیز نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است. گزارش‌ها از وضعیت سدها و منابع آبی کشور نشان می‌دهند که سطح آب در بسیاری از سدهای کشور کاهش یافته است و این وضعیت در تابستان ۱۴۰۴ ادامه خواهد داشت. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که بارش‌ها در تابستان ۱۴۰۴ کمتر از نرمال خواهند بود و این وضعیت ممکن است باعث خشکسالی‌های شدید در بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه در مناطق مرکزی، جنوب شرقی و برخی از نقاط غربی شود. این امر می‌تواند تاثیرات منفی زیادی بر کشاورزی، تامین آب شرب و مصرف صنعتی به همراه داشته باشد.
به‌ویژه در ماه‌های خرداد و تیر ۱۴۰۴، که بارش‌ها کمتر از نرمال پیش‌بینی شده است، احتمال خشکسالی‌های محلی در بخش‌های مختلف کشور وجود دارد. در این بازه زمانی، نیاز به آب در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، صنایع و مصارف خانگی افزایش خواهد یافت. در صورتی که منابع آبی نتوانند این نیازها را تامین کنند، بحران‌های جدی در تامین آب شرب، آبیاری مزارع و تامین نیازهای صنعتی به وجود خواهد آمد. این بحران‌ها نه‌تنها به اقتصاد کشور آسیب خواهند رساند، بلکه موجب نارضایتی عمومی و افزایش فشارهای اجتماعی می‌شوند.
با توجه به این چالش‌ها، وزارت نیرو به‌عنوان نهاد مسئول در حوزه مدیریت منابع آب و برق، باید اقداماتی اساسی برای مقابله با بحران‌های احتمالی انجام دهد. این اقدامات باید بر دو حوزه اصلی مدیریت مصرف برق و بهینه‌سازی استفاده از منابع آبی متمرکز شوند. در حوزه برق، وزارت نیرو باید برنامه‌های ویژه‌ای برای مدیریت مصرف در تابستان ۱۴۰۴ تدوین کند. این برنامه‌ها شامل استفاده بهینه از منابع انرژی موجود، توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر و مدیریت مصرف در ساعات پیک بار است. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که می‌توان در این زمینه انجام داد، تشویق مردم به کاهش مصرف برق از طریق ارائه برنامه‌های آموزشی و ایجاد انگیزه‌های مالی برای مشترکان پرمصرف است.
چشمک تابلوی سبز بورس
برنامه‌هایی مانند «تابلوی سبز بورس» برای تشویق مصرف‌کنندگان برق به خرید برق اضافی به نرخ آزاد پیشنهاد شده است. این اقدام به کاهش فشار بر شبکه کمک خواهد کرد و در عین حال انگیزه‌ای برای مشترکان ایجاد می‌کند تا مصرف برق خود را کاهش دهند. همچنین، در سطح صنعتی، پیشنهاد شده است که صنایع نیروگاه‌های خورشیدی به میزان ۸۰ درصد از دیماند مصرفی خود احداث کنند. این نیروگاه‌ها می‌توانند بخش زیادی از نیاز انرژی صنایع را تامین کنند و از فشار روی شبکه برق در ساعات پیک تابستان بکاهند.
در کنار این اقدامات، ایران باید به‌سرعت به سمت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی حرکت کند. این منابع می‌توانند جایگزین‌های مناسبی برای برق‌آبی باشند و در کاهش ناترازی برق کشور در تابستان ۱۴۰۴ نقش بسزایی ایفا کنند. برای این منظور، لازم است که وزارت نیرو اقدامات موثری در جهت گسترش نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در سراسر کشور انجام دهد. در حوزه آب نیز، نیاز به مدیریت بهینه منابع آبی به‌شدت احساس می‌شود. این امر شامل استفاده بهینه از منابع آب در بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت است. یکی از اقداماتی که می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند، توسعه سیستم‌های نوین آبیاری و مصرف آب است. در این راستا، وزارت نیرو باید برنامه‌هایی برای استفاده بهینه از آب در بخش‌های کشاورزی و صنعتی اجرا کند. علاوه بر این، توسعه زیرساخت‌های ذخیره‌سازی آب از طریق احداث سدها و مخازن ذخیره‌سازی آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌تواند به تامین منابع آبی در فصول کم‌بارش کمک کند. همچنین، آموزش و آگاهی‌رسانی درباره صرفه‌جویی در مصرف آب می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند. ایجاد کمپین‌های اطلاع‌رسانی برای آگاهی مردم از وضعیت بحران‌های آبی و تشویق به رفتارهای صرفه‌جویانه می‌تواند نقشی مهم در مدیریت بهینه منابع آب ایفا کند.
سرعت در تدابیر اساسی برق و آب
در نهایت، با توجه به پیش‌بینی‌های کاهش بارش‌ها و ناترازی برق در تابستان ۱۴۰۴، ایران باید به‌سرعت تدابیر اساسی در حوزه‌های انرژی و آب اتخاذ کند. عدم اقدام به‌موقع در این زمینه می‌تواند تاثیرات منفی زیادی بر اقتصاد کشور، زندگی مردم و ثبات اجتماعی بگذارد. به‌ویژه در شرایطی که بحران‌های اجتماعی و سیاسی به دلیل کاهش منابع آبی و انرژی در حال گسترش است، مدیریت صحیح این بحران‌ها امری حیاتی برای حفظ امنیت اجتماعی و اقتصادی کشور خواهد بود.
پیش‌بینی‌ها برای زمستان ۱۴۰۳ بر اساس مدل‌های عددی هواشناسی نشان می‌دهند که بارش‌ها در این فصل کمتر از نرمال خواهد بود. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، با اشاره به آغاز دیرهنگام بارش‌های پاییزی در کشور و تاخیر در شروع کشت‌های پاییزه، افزود که در برخی استان‌ها مانند تهران، قزوین، سمنان و خراسان رضوی، بارش‌ها در سال‌های گذشته کمتر از نرمال بوده است و امسال هم وضعیت بارندگی در این مناطق خوش‌بینانه نخواهد بود. او همچنین به پیش‌بینی بارش‌های زمستانی اشاره کرد و گفت که طبق مدل‌های پیش‌بینی، بارش‌ها در زمستان ۱۴۰۳ کمتر از نرمال خواهند بود. با توجه به اینکه دوره لانینا در اقیانوس آرام در حال وقوع است، انتظار می‌رود که تاثیر آن بر ایران موجب کاهش شدید دما نباشد. او اضافه کرد که شبیه‌سازی‌ها نشان می‌دهند، تغییرات دما در اقیانوس آرام محدود خواهد بود، بنابراین تاثیرات لانینا در این زمستان قوی نخواهد بود. وی همچنین به این نکته اشاره کرد که پیش‌بینی‌ها باید بااحتیاط مورد توجه قرار گیرند، زیرا ممکن است شرایط آب‌وهوایی در زمستان تغییر کند. وظیفه در توضیح پدیده‌های ال‌نینو و لانینا نیز گفت که این دو پدیده تاثیرات مهمی بر وضعیت آب‌وهوای جهان دارند. در سال‌های ال‌نینو، معمولاً بارندگی‌ها در ایران نرمال یا حتی بالاتر از نرمال است، اما در سال‌هایی که لانینا رخ می‌دهد، خشکسالی و کاهش بارش‌ها بیشتر خواهد بود. وی افزود که این پدیده‌ها در برخی از مناطق جهان، مانند استرالیا، اندونزی و آمریکای جنوبی، تاثیرات مشخصی دارند، اما در ایران اثرات آنها به عوامل دیگری نیز بستگی دارد.
