بیروت پرآشوب
تحولات جدید چه آینده‌ای از لبنان نشان می‌دهد؟
این روزها لبنان حال‌و‌هوای خوبی ندارد. بحران اقتصادی به کنار. این کشور وارد فاز جدیدی از بحران‌های سیاسی شده است. پس از آتش‌بس ۲۷ نوامبر ۲۰۲۴ (برابر با چهارشنبه ۷ آذرماه ۱۴۰۳) لبنان دوره‌ای از بحران سیاسی را از سر می‌گذراند. چرا بحران؟ اصرار اسرائیل بر عقب‌نشینی حزب‌الله و از سوی دیگر، تشکیل دولت لبنان بدون حزب‌الله این گمانه‌زنی را تقویت کرده که دولت‌های غربی-عبری-عربی سخت در تلاش‌اند تا حزب‌الله را از دولت دور نگه دارند. این امر باعث اعتراضاتی از سوی حزب‌الله شد. از سوی دیگر، اقدامات طرف لبنانی با فشار اسرائیل در راستای برخی محدودیت‌های پروازی برای ایران، از دیگر زمینه‌های این اعتراضات بود.
یکم) خبر چیست؟
مقامات لبنانی روز شنبه (۲۷ بهمن) گفتند که بیش از ۲۵ نفر در پی حمله روز قبل (جمعه ۲۶ بهمن) به کاروان سازمان ملل که به زخمی شدن دو نیروی حافظ صلح این نیرو منجر شد، دستگیر شدند. الشرق‌الاوسط نوشت، مقامات سازمان ملل و دولت لبنان حمله روز جمعه را (که در حالی انجام شد که حامیان حزب‌الله برای دومین شب راه تنها فرودگاه بین‌المللی این کشور را به دلیل ممنوعیت فرود دو هواپیمای ایرانی در آنجا مسدود کردند) محکوم کردند. احمد الحجار، وزیر کشور لبنان، روز شنبه پس از نشست اضطراری امنیتی به خبرنگاران گفت که ضمن دستگیری ۲۵ نفر به دست اطلاعات ارتش لبنان، ارتش و آژانس‌های امنیتی اقداماتی را برای «حفظ امنیت و ثبات» تقویت خواهند کرد و با تخلفات «با جدیت تمام» برخورد خواهد شد. در همین ارتباط، الشرق الاوسط به نقل از شبکه تلویزیونی المنار (در اواخر روز جمعه) نوشت که «مردان نقاب‌دار» ناشناس مقصر این اتفاق هستند. جنبش امل به رهبری نبیه بری، رئیس پارلمان، گفت: «حمله به یونیفیل حمله به جنوب لبنان است» و «مسدود کردن جاده‌ها در هر جایی حمله به صلح مدنی است». این تحول در حالی رخ داد که الشرق‌الاوسط نوشت، یک پهپاد اسرائیلی روز شنبه (۲۷ بهمن) جنوب لبنان را چند روز قبل از پایان ضرب‌الاجل آتش‌بس شکننده میان اسرائیل و حزب‌الله هدف قرار داد. «خبرگزاری ملی دولتی» لبنان (NNA) با بیان اینکه «یک پهپاد دشمن اسرائیلی حمله‌ای به حومه شهر عیناتا انجام داد» افزود که «به کسی آسیب نرسیده» و «هنوز هواپیماهای بدون سرنشین و تجسسی بر فراز این منطقه در ارتفاع کم پرواز می‌کنند». بر اساس قرارداد آتش‌بس، ارتش لبنان باید در کنار نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در جنوب مستقر شود، ارتش اسرائیل در یک دوره ۶۰روزه عقب‌نشینی و حزب‌الله نیز مواضع خود را در نزدیکی مرز در این بازه زمانی تخلیه کند. این مهلت سپس تا ۱۸ فوریه (برابر با ۳۰ بهمن‌ماه) تمدید شد. هر دو طرف، دیگری را به نقض آتش‌بس متهم کرده‌اند و ارتش اسرائیل نیز با همین توجیه بارها به حملات خود در لبنان و مواضع حزب‌الله ادامه داده است، به‌گونه‌ای که طی هفته گذشته یک فرمانده ارشد حماس را در جنوب لبنان ترور کرد و حملاتی نیز علیه مواضع حزب‌الله انجام داد. روز پنجشنبه (۲۵ بهمن)، نبیه بری، رئیس پارلمان لبنان، گفت که ایالات‌متحده به او اطلاع داده است که اسرائیل در ۱۸ فوریه (۳۰ بهمن‌ماه) عقب‌نشینی می‌کند اما «در پنج نقطه باقی می‌ماند». وی افزود که بیروت این درخواست را رد کرده است. ارتش اسرائیل نیز روز دوشنبه (۲۹ بهمن‌ماه) اعلام کرد که پس از پایان ضرب‌الاجل خروج کامل خود در روز سه‌شنبه (۳۰ بهمن)، نیروهای خود را در پنج نقطه در جنوب لبنان نگه خواهد داشت. این امر نگرانی از افزایش مجدد خشونت‌ها در جنوب لبنان میان اسرائیل و حزب‌الله را افزایش داده است. با این موضع اسرائیل، شبح تجدید درگیری یک بار دیگر در افق نمایان است و اگر به‌راستی اجرایی شود، به‌طور بالقوه مانع بازگشت برخی غیرنظامیان لبنانی به کشور می‌شود.
دوم) تحلیل خبر
نفت بر روی آتش زمانی ریخته شد که «مورگان اورتگاس»، معاون نماینده آمریکا در خاورمیانه روز جمعه (۱۹ بهمن) در لبنان گفت که ایالات‌متحده یک «خط قرمز» تعیین کرده است که حزب‌الله نباید عضوی از دولت بعدی لبنان باشد. او اولین مقام ارشد آمریکایی بود که از زمان روی کار آمدن ترامپ و از زمان انتخاب جوزف عون به‌عنوان رئیس‌جمهور لبنان، به این کشور سفر کرد. اورتگاس پس از دیدار با رئیس‌جمهور لبنان گفت که «از حزب‌الله نترسید زیرا آنها از نظر نظامی شکست خورده‌اند». او گفت: «ما خطوط قرمز روشنی تعیین کرده‌ایم که آنها نمی‌توانند در دولت عضویت داشته باشند». این سخنان و مواضع اورتگاس از سوی جناح‌های لبنانی به‌ویژه شیعیان رد شد. «جوزف عون» (رئیس‌جمهور) و «نواف سلام» (نخست‌وزیر) هیچ تعهدی برای دور نگه داشتن حزب‌الله از دولت نداده‌اند. حزب‌الله و امل تعداد قابل توجهی از کرسی‌های پارلمان ۱۲۸عضوی لبنان را در اختیار دارند که باید هر دولت جدید را تایید کند. محمد رعد، رئیس بلوک پارلمانی حزب‌الله گفت: بیانیه اورتگاس «مداخله آشکار در حاکمیت لبنان و دوری از تمام آداب دیپلماتیک است». دفتر عون هم اعلام کرد که ریاست‌جمهوری هیچ ارتباطی با مواضع اورتگاس ندارد. این مواضع باعث شد برخی حامیان حزب‌الله دست به اعتراضاتی بزنند که در برخی نقاط کار به درگیری با ارتش کشید. حزب‌الله به دلیل خدمات اجتماعی گسترده‌ای که طی سال‌ها در غیاب «دولت» ارائه داده است، در تاروپود لبنان ریشه دارد. «نیکلاس بلانفورد»، تحلیلگر شورای آتلانتیک، بر این باور است که «حزب‌الله موجودیتی جدا از بقیه لبنان نیست که بتوان آن را منزوی یا خنثی کرد. این گروه عمیقاً در بافت اجتماعی و سیاسی کشور ریشه دوانده است. در عوض، با توجه به اینکه ارتش و حزب‌الله اساساً دو نیروی نظامی مجزا هستند که در یک فضای جغرافیایی نسبتاً کوچک فشرده شده‌اند، یاد گرفته‌اند که با یکدیگر زندگی مسالمت‌آمیز داشته باشند. گاهی اوقات تلخی‌هایی بینشان شکل می‌گیرد اما در مجموع همزیستی را آموخته‌اند». در طول سه دهه گذشته، حزب‌الله که هم یک حزب سیاسی و هم یک گروه دارای زرادخانه نظامی است، بر رقبای داخلی خود غلبه کرده و موقعیت خود را در ساختار سیاسی لبنان به‌عنوان طرفی قدرتمند تثبیت کرد. در غیاب یک دولت قدرتمند در لبنان که بتواند از عهده ابتدایی‌ترین خدمات اجتماعی برآید، حزب‌الله شبکه گسترده‌ای از خدمات اجتماعی -از جمله مراقبت‌های بهداشتی با کیفیت بالا و آموزش رایگان- را برای شیعیان ایجاد کرد. جنگ اسرائیل علیه لبنان اگرچه باعث شد «حزب‌الله زیر ضرب برود» و در حالت تدافعی قرار گیرد اما حتی اجماع تحلیلگران غربی نیز این است که در چنین شرایطی هم نمی‌توان از قدرت این گروه در فضای سیاسی لبنان غافل بود. نمونه آن دور اول رای‌گیری به عون بود که حزب‌الله رای نداد تا پیام خود را ارسال کند. اما در دور دوم به ژنرال عون رای داد تا پیامش صریح‌تر شنیده شود.
سوم) خاطراتی از ویرانگری‌های اسرائیل در جنوب
کوهی از آوار و خرابی، جاده‌های خیام، در مرز شرقی لبنان با اسرائیل را پوشانده است. ماه‌ها درگیری شدید میان حزب‌الله و اسرائیل باعث شده بخش زیادی از این شهر چنان ویران شود که دیگر قابل شناسایی نباشد. ساختمان‌هایی که هنوز پابرجا هستند، سوراخ‌سوراخ هستند و نشانه‌های گلوله‌باران در همه جای آن نمایان است. برخی از دیوارها و درها به‌طور کامل منفجر شده‌اند و مبلمان واژگون‌شده داخل ساختمان کاملاً معلوم است. برخی دیگر نشانه‌هایی از حضور سربازان اسرائیلی داشتند که در ۱۲ دسامبر منطقه را اشغال کرده بودند. زباله‌های رهاشده از سوی نیروهای اسرائیلی در سرتاسر خانه‌ها نمایان است و دیوارها با شعارهای تحریک‌آمیز تخریب شده‌اند. در یکی از خانه‌های سه‌طبقه، سربازان اسرائیلی فضولات خود را در کیسه‌هایی در اطراف پشت‌بام پخش کرده بودند. با وجود تخریب، ساکنان «خیام» همچنان در حال بازگشت هستند. در پایین یک کوچه پر از گردوغبار، گروهی از همسایه‌ها که گویی در «پیک‌نیک» به سر می‌برند روی آوار خانه‌هایشان نشسته بودند. «هانا دیویس» که راوی این گزارش در «میدل ایست‌آی» است می‌نویسد، آنها می‌خندیدند در حالی که بشقاب‌های «مجادره حمره»، یک غذای سنتی پخته‌شده از عدس در جنوب لبنان، را دست‌به‌دست کرده، قهوه داغ می‌نوشیدند و قلیان دود می‌کردند. «علی عوض»، ۲۸ساله که در کنار همسایه خود نشسته، گفت: «روحمان بازگشته است. این خانه من است و این خانه همین همسایه‌مان است که در کنارش نشسته‌ام.» وی افزود: «این روستای ماست. در حال بازسازی‌اش هستیم و زندگی را به آن بازمی‌گردانیم.» عوض و همسایگانش در نبطیه، در حدود ۲۴کیلومتری غرب خیام، اقامت دارند، اما از ۲۶ ژانویه، تاریخی که در ابتدا در توافق‌نامه آتش‌بس نوامبر برای اسرائیل و حزب‌الله برای عقب‌نشینی از جنوب لبنان تعیین‌شده بود، هر روز به شهر خود بازمی‌گردند و سری به خانه‌های ویران خود می‌زنند.
خیام؛ هدف اصلی اسرائیل
خیام که بر روی تپه‌ای مشرف به مرز اسرائیل قرار داشت، شاهد برخی از شدیدترین نبردها در جنگ اسرائیل و حزب‌الله لبنان بود. پس از حمله اسرائیل به لبنان در سال گذشته، این شهر استراتژیک به یکی از اهداف اصلی جنگ تبدیل شد. در اواخر اکتبر، نیروهای اسرائیلی وارد خیام شدند و شروع به گلوله‌باران محله‌های مسکونی کردند. بیش از ۲۰ نفر از دو خانواده -کشاورزانی که برای مراقبت از زمین خود مانده بودند- در داخل شهر به دام افتادند و ارتباط خود را با بیرون از دست دادند. به مدت یک هفته، از حضور نیروهای حافظ صلح سازمان ملل و صلیب سرخ لبنان برای نجات خانواده‌ها، از جمله زنان و کودکان، ممانعت به عمل آمد. تا زمانی که نیروهای امدادی وارد شدند، هر دو خانواده جان خود را از دست داده بودند. «مختار خیام» (یکی از مقامات محلی «مسئول سوابق») می‌گوید که بیش از ۱۰۰ نفر از جمله نیروهای حزب‌الله و غیرنظامیان در شهر جان خود را از دست داده‌اند.
در بسیاری از شهرهای مرزی، مانند خیام، جست‌وجو برای یافتن کشته‌شدگان تنها پس از خروج نیروهای اسرائیلی می‌تواند آغاز شود. پس از ماه‌ها ماندن در زیر آوار، بسیاری از اجساد متلاشی شده و به اسکلت تبدیل شده‌اند. «حسین فقیه»، رئیس دفاع مدنی لبنان در استان نبطیه، می‌گوید تا قبل از عقب‌نشینی اسرائیل در ماه دسامبر، از ورود تیم‌های وی به خیام جلوگیری شد. او تلفن خود را باز کرد تا تصاویر دلخراشی از اجسادی را که به‌تازگی از خیام پیدا کرده بودند، نشان دهد. هنگامی که تیم گزارشی «میدل ایست‌آی» در ۲۹ ژانویه (۱۰ بهمن) از آن منطقه بازدید کرد، عملیات جست‌وجو در ویرانه‌های درمانگاه بهداشتی «الزهرا» در طیبه در جریان بود. «عباسعلی دیاب»، شهردار طیبه، گفت که در روز ۳ اکتبر حمله اسرائیل به این درمانگاه به کشته شدن هشت نفر از جمله یک پزشک، پرستار و یک بهیار منجر شد. یک بولدوزر در حال کندن تپه آوار دیگری بود. گروهی از زنان در همان حوالی نشسته بودند که سر تا پا سیاه کاملاً مشکی پوشیده بودند. بعضی‌ها اشک در چشمانشان حلقه زده بود. «فاطمه حجازی»، ۱۹ساله، گفت: «ما اینجا هستیم تا پدر را بیرون بکشیم زیرا او هنوز زیر آوار است.» او با مادرش منتظر بود تا نیروهای امدادی بقایای پدرش را کشف کنند. حجازی گفت که پدرش یکی از اعضای حزب‌الله بود که در حمله هوایی اسرائیل در ۳ اکتبر جان خود را از دست داد. برادر او نیز عضو حزب‌الله بود و در سال ۲۰۱۵ در حملات اسرائیل جان باخت. خانه حجازی در طیبه فاصله چندانی با محل کشته شدن پدرش نداشت. او گفت که در طول جنگ، خانه‌اش از آسیب قابل‌توجهی در امان مانده بود. حجازی در زمان جنگ با خانواده‌اش در روستا ماند. اما پس از ۲۷ نوامبر -که آتش‌بس به اجرا درآمد- نیروهای اسرائیلی وارد طیبه شدند و او مجبور شد به همراه خواهر و برادر و مادرش آنجا را ترک کند. حجازی گفت: «در زمان آتش‌بس آنجا را ترک کردم، زیرا حملات بسیار شدید بود.»
روستایی پنهان‌شده در ویرانه‌ها
زمانی که حجازی آنجا را ترک کرد، یک بولدوزر اسرائیلی بدون هیچ دلیل مشخصی به یک طرف خانه او یورش آورد. این آسیب آن خانه را غیرقابل سکونت کرد. او گفت: «نمی‌توانیم در خانه خود بمانیم، ما در حال تعمیرش هستیم.» شهردار طیبه گفت: «ما با ویرانی عظیمی روبه‌رو هستیم. متاسفانه این تخریب در زمانی رخ داد که آتش‌بس برقرار بود.» وی افزود: «دشمن اسرائیلی آتش‌بس را نقض کرده و به قطعنامه‌های بین‌المللی احترام نمی‌گذارد.» لبنان از زمان اجرایی شدن توافق‌نامه آتش‌بس حداقل ۸۲۳ مورد نقض آتش‌بس از سوی اسرائیل را ثبت کرده است. اسرائیل مدعی است حملاتش زیرساخت‌های نظامی حزب‌الله را هدف قرار داده است. این رژیم می‌گوید «تهدیدها»ی حزب‌الله همچنان «باقی است».
دیاب، شهردار طیبه، خاطرنشان کرد: «حدود ۶۰ درصد از روستا و همچنین زیرساخت‌های آب و برق آن تخریب شده است.» او با نگاهی به تپه‌های دوردست گفت که نیروهای اسرائیلی مستقر در اطراف روستا از تعمیر ایستگاه پمپاژ آب توسط شهرداری که آب آشامیدنی حدود ۴۰ روستای این منطقه را تامین می‌کند، جلوگیری می‌کنند. او گفت: «نه آب است، نه برق و نه وسیله‌ای برای امرار معاش. دشمن اسرائیلی هر چیزی را که زندگی در اینجا را ممکن می‌کرد، نابود کرده است.» حتی قبرستان روستا نیز جان سالم به در نبرد. پس از چند ماه برای اولین‌بار بسیاری از اهالی طیبه برای زیارت قبور عزیزانشان بازگشتند. در کمال تاسف، برخی از سنگ قبرها شکسته و برخی دیگر کاملاً ویران بودند. یک زن جوان به نام «ریم الشعر» گفت که بیش از یک سال است سر خاک فرزندش نیامده است. او گفت: «اسرائیلی‌ها مرا از ملاقات فرزندم به مدت بیش از یک سال بازداشتند. آنها مدام مانع‌تراشی می‌کردند و اجازه خواندن فاتحه‌ای هم به ما نمی‌دادند.» هنگامی که او آمد، از دیدن اینکه بسیاری از قسمت‌های قبرستان ویران است، شوکه شد، اگرچه قبر فرزندش آسیب چندانی ندیده بود.
زندان بدنام خیام
در بازگشت به خیام، تعدادی از ساکنان در اطراف بازداشتگاه بدنام خیام قدم زدند و آسیب‌های آن را بررسی کردند. این زندان در سال ۱۹۸۵ به دست متحدان محلی اسرائیل یعنی «ارتش لبنان جنوبی» (SLA) در طول ۱۸ سال اشغال جنوب از سوی اسرائیل ایجاد شد. نگهبانان شکنجه‌های مختلفی را بر زندانیان اعمال می‌کردند، از جمله ضرب‌و‌شتم آنها با میله‌های الکترونیکی، آویزان کردن آنها از مچ دست، یا حبس کردن آنها در سلول‌های کوچکی که شبیه «لانه سگ» بود. «هادی عواده»، ۲۴ساله، می‌گوید: «اسرائیل می‌داند که در اینجا، مردم می‌توانند جنایاتش را ببینند. در جریان جنگ سال ۲۰۰۶ بین اسرائیل و حزب‌الله، حملات هوایی اسرائیل بخش‌های زیادی از محوطه زندان را ویران کرد.» بار دیگر در سال ۲۰۲۴، حملات هوایی اسرائیل اطراف زندان را هدف قرار داد و خسارات جزئی به بار آورد. دو تن از عموهای عواده در این مرکز زندانی بودند. یکی به مدت ۱۲ سال زندانی شد؛ یعنی زمانی که تنها ۱۷ سال داشت، درهای زندان به رویش قفل شد و در ۲۹سالگی آزاد شد. او می‌گوید: «زمانی که عمویم در زندان گذراند، زمانی بود که از او گرفته شد. او فقط ۱۷ سال داشت، چیزی ندیده بود اما آسیب‌های روانی زیادی را تحمل کرد.» عواده به سمت یک پست فلزی در مرکز چرخید. او که داستان عموهایش را بازگو می‌کرد، گفت: «سربازان اسرائیلی زندانیان را وادار می‌کردند آنجا بایستند، آنها را شکنجه می‌کردند... بسیاری از مردم در اثر شکنجه مردند.» این زندان در جریان نبرد خیام در سال ۲۰۰۰، اندکی قبل از عقب‌نشینی اسرائیلی‌ها از جنوب، به دست حزب‌الله باز پس گرفته شد. ویدئوهایی به‌طور گسترده از افرادی که به داخل زندان نفوذ کرده و بازداشت‌شدگان را آزاد می‌کردند (که بیشتر آنها اعضای سازمان‌های سیاسی و احزاب مخالف اشغالگری اسرائیل بودند) به اشتراک گذاشته شد. عواده گفت که زندان باید دست‌نخورده بماند «تا همه ببینند اسرائیلی‌ها چه کرده‌اند، وسعت جنایات و فقدان انسانیت را با چشم ببینند».
