ژنرال در کسوت ناجی
آیا رئیس‌جمهور جدید لبنان می‌تواند این کشور بحران‌زده را ثبات بخشد؟
به منظور پایان دادن به خلأ ریاست‌جمهوری که تقریباً دو سال و نیم به طول انجامید، پارلمان لبنان (که دارای ۱۲۸ کرسی است) ژنرال جوزف عون، فرماندهی نیروهای مسلح لبنان، را به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید این کشور کوچک مدیترانه‌ای انتخاب کرد. عون در زمانی کار خود را آغاز می‌کند که لبنان با انبوهی از بحران‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند. اقتصاد که از اکتبر ۲۰۱۹ در مسیر زوال قرار گرفته است، نشانه کمی از احیای مجدد را نشان داده است، زیرا روسای سیاسی لبنان به‌طور مداوم در انجام اصلاحات لازم به‌منظور گشودن راهی برای کمک‌های مالی بین‌المللی شکست خورده‌اند. از زمانی که رئیس‌جمهور قبلی، میشل عون (که البته نسبتی با جوزف عون ندارد)، در پایان دوره شش‌ساله خود در اکتبر ۲۰۲۲ از سمت خود کناره‌گیری کرد، دولت در یک وضعیت «سرپرستی» (البته به شکل محدود) عمل می‌کند و قادر به تصویب قوانین مهم نیست. لبنان همچنین از پیامدهای جنگ ویرانگر اسرائیل با حزب‌الله لطمه فراوان دیده است. جدا از تلفات انسانی این جنگ، اما ارزیابی اولیه بانک جهانی تخمین می‌زند که جنگ حداقل ۵ /۸ میلیارد دلار خسارت به لبنان وارد کرده است.
اول) در جست‌وجوی «بی‌طرفی مثبت»
«نیکلاس بلانفورد»، تحلیلگر شورای آتلانتیک، بر این باور است که رئیس‌جمهور جدید از زمانی که «نبیه بری»، رئیس پارلمان لبنان در ۲۸ نوامبر، یک روز پس از اجرایی شدن آتش‌بس، خواستار برگزاری جلسه انتخابات در ۹ ژانویه شد، پیشتاز به دست گرفتن سمت رئیس دولت لبنان بود. با این حال، پیوستن عون به مقام ارشد کشور فقط در 24 ساعت پایانی سخت شد. «سلیمان فرنجیه» -رئیس جنبش المرده، نوه رئیس‌جمهور اسبق و منتخب حزب‌الله برای ریاست‌جمهوری- در ۸ ژانویه از رقابت کنار رفت و اعلام کرد که از فرمانده ارتش حمایت خواهد کرد.
در پی آن اظهارات متعددی از سوی اعضای پارلمان مطرح شد مبنی بر اینکه آنها نیز به عون رای خواهند داد. پارلمان دو دور رای‌گیری برگزار کرد. در دور اول، عون ۷۱ رای به دست آورد که 15 رای کمتر از اکثریت لازم دوسوم بود. معمولاً در دور دوم، اکثریت ساده برای پیروزی در انتخابات کافی است. با این حال، بری گفت که عون، به‌عنوان یک کارمندِ دولتیِ در حال خدمت از نظر قانون اساسی واجد شرایط نامزدی نیست و باید بیش از دوسوم را در دور دوم کسب کند. در نهایت، او ۹۹ رای به دست آورد. این ۹۹ رای هم با کمک حزب‌الله صورت گرفت. به گفته «محمد رعد»، یکی از مقامات ارشد حزب‌الله، این گروه در دور اول رای ممتنع داده بود، اما پیش از حمایت از عون در دومین رای‌گیری و طی جلسه‌ای با او، به وی کمک کرد تا پیروز شود.
عون به‌عنوان فردی تنومند و سرتراشیده یک چهره محبوب در لبنان است که در آشفتگی‌های اخیر کشور رهبری ارتش را بر عهده داشته است. پنج ماه پس از انتصاب وی به‌عنوان فرمانده ارتش در مارس ۲۰۱۷، نیروهای ارتش نبرد بزرگی را علیه داعش انجام داد که در سه سال گذشته در کوه‌های متروک شمال شرقی لبنان، در مجاورت مرز با سوریه مستقر شده بودند. نیروهای ارتش لبنان، داعش را در کمتر از یک هفته شکست دادند. در جریان تظاهرات گسترده‌ای که پس از فروپاشی اقتصادی در اکتبر ۲۰۱۹ رخ داد، عون از دستورات رئیس‌جمهور وقت و دیگر سیاستمداران ارشد برای دور کردن معترضان از خیابان‌ها از سوی ارتش سرپیچی کرد. در عوض، عون اجازه داد تظاهرات تا زمانی که در کنترل باقی بماند ادامه یابد. مشی و منش او تحسین بسیاری از لبنانی‌ها را برانگیخت. او همچنین توانست ارتش را به‌عنوان یک نهاد منسجم (با وجود تورم عظیم که به کاهش دستمزد سربازان، ترک خدمت و غیبت‌ها منجر شده است) سر پا نگه دارد. عون که علاوه بر زبان عربی (زبان مادری خود) به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی مسلط است، دوستان زیادی در سطح بین‌المللی به دست آورده است. این امر به‌ویژه در ایالات‌متحده و بریتانیا مصداق دارد که هر دو کشور سال‌ها حمایت مالی و آموزشی برای ارتش ارائه می‌دهند.
با این حال، نزدیکی او به واشنگتن انتقاد برخی از جریان‌های سیاسی داخل لبنان را برانگیخته است. با وجود این، عون توانسته روابط بسیار پیچیده بین نیروهای ارتش و حزب‌الله را طی سال‌ها مدیریت کند. ارتش در برخی از محافل به دلیل کوتاهی در خلع سلاح حزب‌الله در راستای قطعنامه‌های شورای امنیت مورد انتقاد قرار گرفته است. با این حال، ارتش تنها بازوی اجرایی سیاست دولتی است. تاکنون هیچ دولتی در لبنان به نیروهای ارتش دستور نداده که علیه حزب‌الله حرکت کند، زیرا در لبنان این درک به‌طور گسترده وجود دارد که چنین اقدامی می‌تواند به جنگ داخلی منجر شود.
«نیکلاس بلانفورد» معتقد است که حزب‌الله موجودیتی جدا از بقیه لبنان نیست که بتوان آن را منزوی یا خنثی کرد. این گروه عمیقاً در بافت اجتماعی و سیاسی کشور ریشه دوانده است. در عوض، با توجه به اینکه ارتش و حزب‌الله اساساً دو نیروی نظامی مجزا هستند که در یک فضای جغرافیایی نسبتاً کوچک فشرده شده‌اند، آنها یاد گرفته‌اند که با یکدیگر زندگی مسالمت‌آمیز داشته باشند. گاهی اوقات‌تلخی‌هایی بینشان شکل می‌گیرد اما در مجموع همزیستی را آموخته‌اند. عون در سخنرانی افتتاحیه خود، دقایقی پس از انتخاب و سوگند، متعهد شد که برای تسریع در تشکیل دولت جدید، خواستار «مشاوره‌های سریع پارلمانی» خواهد شد. وی همچنین گفت که اکنون فرصتی تاریخی برای آغاز گفت‌وگوی جدی با حاکمان جدید سوریه برای رسیدگی به مسائل باقی‌مانده از جمله تعیین مرز مشترک و حل‌وفصل سرنوشت آوارگان سوری در لبنان وجود دارد.
عون همچنین قول داد که لبنان مسیر «بی‌طرفی مثبت» را دنبال خواهد کرد و او برای «تایید حق دولت در انحصار حمل سلاح» تلاش خواهد کرد. به باور بلانفورد، این اظهارات بازتاب شرایط توافق آتش‌بس میان حزب‌الله و اسرائیل است. حزب‌الله، بدون شک، در ماه‌های آینده به‌شدت ناظر تحرکات رئیس‌جمهور جدید خواهد بود. اما عون یک عمل‌گراست و بعید است که درگیری با حزب‌الله را دامن بزند. در حال حاضر، لبنان می‌تواند نفس راحتی بکشد که خلأ ریاست‌جمهوری از سوی شخصیتی توانمند پر شده است. اما رئیس‌جمهور جدید در میان چالش‌های دلهره‌آوری که در میان آنها سرنوشت سلاح‌های حزب‌الله برجسته است، کار خود را آغاز می‌کند.
دوم) شطرنج عون با حزب‌الله
«کریستینا گلدباوم» در گزارشی برای نیویورک‌تایمز روایت دیگری ارائه می‌دهد. او چاشنی گزارش خود را «حزب‌الله» قرار داده و وضعیت اخیر لبنان را با توجه به نقش این گروه بررسی کرده است. او با اشاره به تسلط حزب‌الله بر فضای سیاسی لبنان و همچنین اشاره به توانمندی‌ها و زرادخانه نظامی این گروه که قدرتمندتر از ارتش بود می‌نویسد، در لبنان تقریباً هیچ تصمیم سیاسی مهمی را نمی‌توان بدون حمایت حزب‌الله گرفت. اما این وضعیت اکنون تغییر کرده است؛ چرخشی از سوی حزب‌الله که فصل سیاسی جدیدی را در لبنان گشوده است. حزب‌الله در یکی از سخت‌ترین شرایط در سال‌های اخیر قرار دارد، زیرا پویایی‌های قدرت در سراسر خاورمیانه (پس از بیش از یک سال جنگ و آشفتگی) در حال تنظیم دوباره است.
گلدباوم بر این باور است که در حالی که این گروه همچنان قدرتمند است و هنوز هزاران رزمنده دارد، اما تحلیلگران می‌گویند یک چیز واضح است: به نظر می‌رسد دوران برتری حزب‌الله و به‌تبع آن برتری تزلزل‌ناپذیر ایران در لبنان کمرنگ شده است. «مُهَنَّد الحاج علی»، یکی از تحلیلگران مرکز خاورمیانه کارنگی در بیروت، گفت: «این یک واقعیت سیاسی جدید است. زمان می‌برد تا این واقعیت جدید آشکار شود، اما آنچه تاکنون دیده‌ایم کافی است تا به ما نشان دهد که جزر و مد تغییر کرده است.» روز پنجشنبه، زمانی که پارلمان لبنان رئیس‌جمهور جدیدی را انتخاب کرد، این تغییرات سیاسی آشکار شد. در لبنان، برخی انتخاب ژنرال جوزف عون، فرماندهی ارتش لبنان را گامی تعیین‌کننده در جهت ایجاد ثبات در کشور دانستند. همچنین انتخاب او به‌عنوان امتیازی از سوی حزب‌الله تلقی شد و برخی تحلیلگران می‌گویند، این انتخاب تصدیق این موضوع است که حزب‌الله از این پس در راستای همکاری با دولت گام برمی‌دارد. از زمان تاسیس لبنان، گروه‌ها و فرقه‌های زیادی (بیش از 12 گروه مذهبی) برای کسب قدرت و نفوذ تلاش کرده‌اند. نظام سیاسی شکننده لبنان بر توافقات میان احزاب و فرقه‌ها و همچنین حامیان خارجی آنها متکی است. این سیستم از زمان پایان جنگ داخلی ۱۵ساله در سال ۱۹۹۰، کشور را با یک «نخ» در کنار هم نگه داشته است.
در طول سه دهه گذشته، حزب‌الله که هم یک حزب سیاسی و هم یک گروه دارای زرادخانه نظامی است، بر رقبای داخلی خود غلبه کرده و موقعیت خود را در ساختار سیاسی لبنان به‌عنوان طرفی قدرتمند تثبیت کرد. حتی زمانی که دولت برای روشن نگه‌داشتن برق و جریان یافتن آب تلاش می‌کرد، حزب‌الله شبکه گسترده‌ای از خدمات اجتماعی -از جمله مراقبت‌های بهداشتی با کیفیت بالا و آموزش رایگان- را برای شیعیان ایجاد کرد. جنگ اسرائیل علیه لبنان باعث شد حزب‌الله متحمل خسارت‌هایی بشود. سقوط اسد هم باعث شد این گروه متحد دیگری را از دست بدهد. به همین دلیل، این باور در میان ناظران وجود دارد که «حزب‌الله زیر ضرب است» و در حالت تدافعی قرار دارد. با این حال، حتی اکنون هم نمی‌توان از قدرت این گروه در فضای سیاسی لبنان غافل بود. حزب‌الله در دور اول رای‌گیری به عون رای نداد تا پیام خود را ارسال کند. اما در دور دوم به ژنرال عون رای داد تا پیامش صریح‌تر شنیده شود.
سوم) عون در نقش ناجی
«پل خلیفه»، روزنامه‌نگار لبنانی و مدرس دانشگاه بیروت، هم در «میدل ایست آی» می‌نویسد، جوزف عون، فرماندهی ارتش، روز پنجشنبه (۲۰ دی‌ماه) به‌عنوان چهاردهمین رئیس‌جمهور لبنان انتخاب شد و به خلأ دوساله قدرت پایان داد. او با در دست گرفتن سکان کشوری به‌هم‌ریخته، وارث کشوری می‌شود که با فروپاشی اقتصادی، ناکارآمدی سیاسی و زخم‌های ماندگار فجایع اخیر دست‌وپنجه نرم می‌کند. عون در بحبوحه آتش‌بس شکننده با اسرائیل که صدها بار از زمان امضای آن در نوامبر ۲۰۲۴ نقض شده است، ریاست‌جمهوری را بر عهده می‌گیرد. بخش‌های زیادی از جنوب لبنان همچنان در اشغال اسرائیل است. در داخل، لبنان زیر فشار یک بحران اقتصادی ویرانگر و یک بخش بانکی فلج‌شده در حال سر خم کردن است. این کشور همچنین به مبارزه با پیامدهای انفجار فاجعه‌بار بندر بیروت در سال ۲۰۲۰ ادامه می‌دهد و میزبان تقریباً دو میلیون پناهنده سوری است. لبنان که زمانی چراغ راه رفاه در منطقه بود، اکنون در فقر به سر می‌برد و قدرت‌های غربی به دلیل ناکامی در اجرای اصلاحات از آن دوری می‌کنند.
عون قول داد که با بحران بانکی ریشه‌دار لبنان، به‌ویژه سپرده‌های منجمد و بی‌ارزش شهروندان عادی مقابله کند. وی گفت، «تحت رهبری من، بانک‌ها پاسخگو و مشمول قانون خواهند بود». عون با پرداختن به یک موضوع حساس سیاسی و با تاکید بر لزوم سرمایه‌گذاری در ارتش لبنان برای تامین امنیت مرزها، مبارزه با قاچاق و جلوگیری از تجاوزهای اسرائیل گفت: «دولت باید انحصار تسلیحات را در اختیار داشته باشد.» در صحنه بین‌المللی هم عون متعهد شد یک سیاست خارجی باز داشته باشد و به دنبال تقویت روابط با شرق و غرب و در عین حال احترام به حاکمیت لبنان باشد.
به نظر می‌رسد این رویکرد برای راضی کردن کشورهای خلیج فارس از جمله عربستان سعودی طراحی شده که منتقد حضور حزب‌الله در یمن و عراق هستند. عون همچنین تمایل خود را برای تعامل با حاکمان جدید سوریه ابراز کرد. به‌رغم جاه‌طلبی‌هایش، اما مسیر عون به سمت ریاست‌جمهوری هموار نیست. ماده ۴۹ قانون اساسی لبنان، مقامات ارشد یا کارمندان دولتی را از تصدی مناصب سیاسی بدون وقفه دوساله در وظایف خود منع می‌کند. انتخاب او مستلزم دور زدن این قانون بود که انتقاد شدید برخی از قانون‌گذاران را به دنبال داشت. نامزدی عون به‌طور گسترده از سوی ایالات‌متحده، متحدان غربی و عربستان سعودی مورد حمایت قرار گرفت. این همسویی، نشان‌دهنده تعادل سیاسی ظریف لبنان است.
جوزف عون کیست؟
جوزف عون، ۶۰ساله، فرماندهی سابق ارتش لبنان و چهاردهمین رئیس‌جمهور این کشور است. «نادر دورغام» در «میدل ایست آی» نوشت: عون که اصالتاً اهل شهر العیشیه در جنوب لبنان است در سال ۱۹۶۴ در «سنّ الفیل»، نزدیکی بیروت، به دنیا آمد. او در سال ۱۹۸۳ به ارتش لبنان پیوست و در سال ۲۰۱۷ به مقام فرماندهی کل ارتش رسید. بلافاصله پس از انتصاب، ماموریت اخراج داعش و جبهه النصره از شرق لبنان را بر عهده گرفت. مدیریت عون با تحسین مواجه شد و «الیزابت ریچارد»، سفیر وقت آمریکا در لبنان، گفت که او «کاری عالی» انجام داده است. این نبردها همچنین به تثبیت تصویر عون در داخل کمک کرد. «عماد سلامی»، کارشناس مسائل خاورمیانه در دانشگاه آمریکایی لبنانی، به «میدل ایست آی» گفت: «جوزف عون نیروهای مسلح لبنان را رهبری می‌کند؛ تنها نهاد باقی‌مانده که از اعتمادی گسترده در جامعه به‌شدت پراکنده لبنان برخوردار است. ارتش تحت رهبری او، بی‌طرفی خود را حفظ و از ثبات لبنان در میان بحران‌ها محافظت کرد.» زمانی که لبنان در سال ۲۰۱۹ وارد یک بحران اقتصادی شدید شد، عون نسبت به تاثیراتی که می‌تواند بر تمام بخش‌های جامعه لبنان داشته باشد، هشدار داد. ارتش لبنان که گاه به خاطر اقداماتش علیه معترضان غیرنظامی در ماه‌های ابتدایی بحران مورد انتقاد قرار می‌گرفت، نیز به‌شدت تحت تاثیر این بحران قرار گرفت. بر همین اساس، بودجه ارتش و حقوق سربازانش کاهش یافت و اتکای آن به کمک‌های خارجی، به‌ویژه آمریکا، افزایش یافت. در سال ۲۰۲۰، ارتش لبنان رژیم گیاهخواری را برای سربازان وظیفه اعلام کرد و افزود که دیگر قادر به پرداخت قیمت سه‌برابری گوشت نیست. عون در سال ۲۰۲۱، از سیاستمداران کشور پرسید که قصد دارند برای رویارویی با این وضعیت چه‌کاری انجام دهند. او که در حمایت از ارتش برآمده بود، گفت: «سربازان نیز مانند مردم رنج می‌برند و گرسنه می‌مانند.» تحت سیستم تقسیم قدرت فرقه‌ای لبنان، رئیس‌جمهور باید یک مسیحی مارونی باشد، قانونی که در مورد رهبری ارتش نیز اعمال می‌شود. عون چهارمین رئیس‌جمهور متوالی است که به‌عنوان فرمانده ارتش خدمت کرده است، از جمله سلف او «میشل عون» که البته با «جوزف عون» ارتباطی ندارد؛ او در کل پنجمین رئیس‌جمهور است.
«محمد الچماء» و «سوزان هایداموس» هم در «واشنگتن‌پست» نوشتند، عون نامزدی مطلوب آمریکا تلقی می‌شود. جو بایدن در همین رابطه گفت: «به‌شدت معتقدم که او رهبر مناسبی برای این زمان است.» این نویسندگان بر این باورند که «بحران‌های آبشاری» به‌آرامی این کشور را از هم پاشانده و امید است که انتخاب عون امکان اصلاحات مورد نیاز را فراهم کند. انتخاب او همچنین تنها دو هفته و نیم قبل از ضرب‌الاجل ۲۶ ژانویه برای عقب‌نشینی نیروهای اسرائیلی از جنوب لبنان صورت گرفت. هنگامی‌که پوند لبنان ارزش خود را در برابر دلار از دست داد و حقوق بی‌ارزش شد، سربازان اجازه یافتند در حالی که خارج از وظیفه بودند به شغل دوم بروند.
