ریسک‌های جهانی
چه خطراتی جهان را تهدید می‌کند؟
مجمع جهانی اقتصاد (2025)، بیستمین نسخه از گزارش جهانی ریسک‌ها را منتشر کرده است. در این گزارش، ریسک‌هایی همانند درگیری، جنگ تجاری، فناوری و دوقطبی شدن به‌عنوان نگرانی‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت و آلودگی، خطرات زیست‌فناوری و سالمندی جمعیت به‌عنوان ریسک‌های بلندمدت مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این گزارش بر اساس نظرسنجی از 900 رهبر جهانی و مشورت با 100 کارشناس تهیه شده است. نویسندگان تاکید دارند آینده همچنان غیرقابل پیش‌بینی است، اما بینش مبتنی بر تخصص می‌تواند به آمادگی بهتر کمک کند. راه‌حل پایدار برای مقابله با ریسک‌ها، همکاری‌های چندجانبه میان دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی است.
ریسک‌های جهان در سال 2025
شرایط ژئوپولیتیک کنونی از جمله تهاجم روسیه به اوکراین و ادامه جنگ‌ها در غرب آسیا و سودان از مهم‌ترین ریسک‌های جهانی در سال 2025 هستند. حدود یک‌چهارم شرکت‌کنندگان در نظرسنجی (23 درصد) «درگیری‌های مسلحانه میان دولت‌ها» (شامل جنگ‌های نیابتی، داخلی، کودتا، تروریسم و...) را به‌عنوان اصلی‌ترین تهدید سال 2025 معرفی کرده‌اند. این ریسک نسبت به سال گذشته، از جایگاه هشتم به رتبه نخست رسیده است. افزون بر این، تنش‌های ژئوپولیتیک با افزایش خطر «تقابل‌های ژئواکونومیک» (از جمله تحریم‌ها، تعرفه‌ها و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری) نیز همراه شده‌اند؛ تهدیدی که در رتبه سوم قرار دارد و عواملی همانند نابرابری، شکاف‌های اجتماعی و دیگر چالش‌ها به آن دامن زده‌اند. در حوزه اقتصادی، تورم در مقایسه با سال 2024 نگرانی کمتری ایجاد کرده است. با این حال، نگرش کلی نسبت به چشم‌انداز اقتصادی سال 2025 در میان همه گروه‌های سنی مورد بررسی، همچنان نسبتاً بدبینانه باقی مانده است. همچنین، خطر رکود اقتصادی یکی از دغدغه‌های مطرح است. خطر رکود اقتصادی (اعم از رکود یا ایستایی اقتصادی) همچنان یکی از نگرانی‌های رایج در میان پاسخ‌دهندگان است و با کسب پنج درصد آرا در رتبه ششم قرار گرفته، همان جایگاهی که سال گذشته نیز داشته است. آسیب‌پذیری در برابر رکود اقتصادی از نگاه نسل‌های جوان‌تر بیشتر است: این ریسک در میان افراد زیر 30 سال در جایگاه سوم قرار دارد، برای گروه سنی 30 تا 39 سال در رتبه چهارم و برای گروه 40 تا 49ساله در رتبه پنجم. اما در میان افراد بالای 60 سال، حتی در میان 10 ریسک نخست هم جایی ندارد.
دورنما تا سال 2027
چشم‌انداز جهانی برای سال 2027 با بدبینی بیشتری در میان پاسخ‌دهندگان همراه است. درصد بالایی از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی ریسک‌هایی که در رتبه‌بندی جهانی ریسک‌ها (GRPS) (2025-2024)، انتظار ناآرامی و بی‌ثباتی را دارند (31 درصد) نسبت به نسخه سال گذشته چهار درصد افزایش یافت. همچنین نسبت افرادی که انتظار چشم‌انداز طوفانی دارند (نگران‌کننده‌ترین گزینه از میان پنج گزینه مطرح‌شده در نظرسنجی) در مقایسه با سال گذشته دو درصد افزایش یافت و به پنج درصد رسید. به گفته پاسخ‌دهندگان نظرسنجی، بزرگ‌ترین ریسک سال 2027، «اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده» (برای دومین سال پیاپی)، از زمانی که این ریسک در فهرست خطرات GRPS در سال 2023-2022 وارد شد، است. تشخیص اطلاعات نادرست یا گمراه‌کننده‌ای که با هوش مصنوعی تولید شده‌اند از محتوای تولیدشده روزبه‌روز دشوارتر می‌شود. ابزارهای هوش مصنوعی باعث گسترش چشمگیر چنین اطلاعاتی در قالب ویدئو، تصویر، صدا یا متن شده‌اند. برخی دولت‌ها نیز از جمله بازیگران اصلی در تولید و انتشار این نوع محتوای نادرست یا فریبنده هستند.
در سالی که شاهد گسترش وسیع هوش مصنوعی و آزمایش‌های قابل توجه شرکت‌ها و افراد با ابزارهای هوش مصنوعی (AI) بوده‌ایم، نگرانی‌ها درباره پیامدهای منفی فناوری‌های هوش مصنوعی در رده‌بندی ریسک‌ها پایین است. این نگرانی در چشم‌انداز دوساله کاهش یافته است؛ به‌طوری که اکنون در رتبه 31 قرار دارد، در حالی که سال گذشته در رتبه 29 بود. با این حال، نباید نسبت به ریسک‌های این‌گونه فناوری‌ها بی‌تفاوت بود، چرا که تغییرات در حوزه هوش مصنوعی با سرعت بالایی در حال وقوع است و استفاده از آن، روزبه‌روز گسترده می‌شود.
فناوری و دوقطبی شدن
استفاده فزاینده از پلت‌فرم‌های دیجیتال و افزایش حجم محتوای تولیدشده از طریق هوش مصنوعی باعث شده اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده تفرقه‌برانگیزتر، گسترده‌تر و فراگیرتر شود. سوگیری الگوریتمی ممکن است به دلیل قطبی شدن سیاسی و اجتماعی و اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده مرتبط، شایع شود. دیجیتالی شدن عمیق می‌تواند نظارت را برای دولت‌ها، شرکت‌ها و عوامل تهدیدکننده آسان‌تر کند و این موضوع با شدت گرفتن دوقطبی شدن در جوامع، به ریسک بزرگ‌تر تبدیل می‌شود. همانند سال گذشته، اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده (Disinformation و Misinformation) در صدر رده‌بندی دوساله GRPS قرار دارد. میزان محتوای نادرست یا فریب‌دهنده‌ای که جوامع در معرض آن قرار دارند، همچنان در حال افزایش است و به همان نسبت تشخیص آن از اطلاعات واقعی برای شهروندان، شرکت‌ها و دولت‌ها دشوارتر می‌شود.
هم‌افزایی میان افزایش اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده با قطبی شدن سیاسی و اجتماعی، زمینه را برای گسترش سوگیری الگوریتمی بیشتر فراهم می‌کند. اگر سوگیری‌های انسانی، نهادی و اجتماعی برطرف نشوند یا بهترین شیوه‌ها در الگوسازی نادیده گرفته شوند، شرایط برای رایج شدن سوگیری الگوریتمی مهیا خواهد شد. این‌گونه سوگیری‌ها (چه در داده‌ها، چه در الگو‌ها و چه در خود سازندگان آنها نهفته باشد) می‌تواند به نتایج ناعادلانه منجر شود. با وجود خطرهای ناشی از محتوای نادرست یا گمراه‌کننده و ریسک‌های مرتبط با سوگیری الگوریتمی، شهروندان باید بین حفظ حریم خصوصی از یک‌سو و شخصی‌سازی و راحتی بیشتر در فضای آنلاین از سوی دیگر، تعادل برقرار کنند. اگرچه حاکمیت و مقررات داده در سراسر جهان متفاوت است، اما نظارت بر شهروندان روزبه‌روز آسان‌تر می‌شود و این امکان را برای دولت‌ها، شرکت‌های فناوری و عوامل تهدیدکننده فراهم می‌کند که عمیق‌تر به زندگی افراد نفوذ کنند. کسانی که به قدرت محاسباتی بالا و توانایی استفاده از الگو‌های پیشرفته هوش مصنوعی (Gen AI یا هوش مصنوعی مولد) دسترسی دارند، می‌توانند (اگر بخواهند) از آسیب‌پذیری‌های ناشی از ردپای دیجیتال شهروندان سوءاستفاده کنند.
ظهور فناوری‌های جدید و افزایش پلت‌فرم‌های مبتنی بر محتوای تولیدشده از سوی کاربران، به افزایش حجم محتوای آنلاین منجر شده است. جریان‌های اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده که منتشر می‌شوند، در چشم‌انداز رسانه‌ای روزبه‌روز پراکنده‌تر و دشوارتر از گذشته قابل شناسایی و حذف هستند. قطبی شدن سیاسی و اجتماعی روایت‌ها را منحرف می‌کند که این مسئله به کاهش و افت اعتماد عمومی به رسانه‌ها دامن می‌زند. در یک نمونه‌گیری از 47 کشور، تنها 40 درصد از پاسخ‌دهندگان گفتند به بیشتر اخبار اعتماد دارند. بر اساس نظرسنجی EOS، پاسخ‌دهندگان در کشورهای با درآمد بالا معمولاً بیش از پاسخ‌دهندگان در کشورهای با درآمد پایین نسبت به خطر اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده در دو سال آینده ابراز نگرانی می‌کنند (با برخی استثناها). این ریسک در 13 کشور از جمله هند، آلمان و کانادا در میان پنج ریسک برتر قرار دارد و در 30 کشور دیگر جزو 10 ریسک اصلی گزارش شده است. پاسخ‌دهندگانی که این ریسک را مهم می‌دانند، اغلب قطبی شدن اجتماعی را نیز به‌عنوان یکی از شدیدترین ریسک‌ها در همان بازه زمانی ذکر کرده‌اند. محتوای بی‌کیفیت و نبود اعتماد به منابع اطلاعاتی همچنان تهدید جدی برای جوامع محسوب می‌شوند.
سوگیری الگوریتمی
سوگیری الگوریتمی می‌تواند هم تحت تاثیر اطلاعات نادرست شکل بگیرد و هم خودش عامل تولید آن باشد. وقتی داده‌های آموزش مدل دارای سوگیری باشند -مثلاً فقط شامل افراد یک نژاد یا جنسیت خاص باشد- مدل نیز همان سوگیری را بازتولید می‌کند. الگوریتم‌های خودکار اغلب همانند «جعبه سیاه» عمل می‌کنند و درک اینکه چگونه تصمیمی گرفته شده، برای افراد دشوار است. سه اقدام پیشنهادی برای مقابله با چالش‌های هوش مصنوعی و اطلاعات نادرست در این گزارش مطرح شده که خلاصه آن به شرح زیر است:
1- آموزش تخصصی برای توسعه‌دهندگان الگوریتم‌ها: برای کاهش سوگیری در هوش مصنوعی، باید توسعه‌دهندگان، دانشمندان داده و سیاست‌گذاران به‌طور مداوم آموزش ببینند. این آموزش‌ها باید هم فنی باشند و هم به اخلاق، مدیریت داده و تاثیرات اجتماعی توجه کنند. همکاری میان دولت، دانشگاه و نهادهای مدنی ضروری است.
2- ارتقای سواد دیجیتال عمومی: برای مقابله با اطلاعات نادرست و دوقطبی شدن جامعه، باید برنامه‌های آموزشی عمومی اجرا شود. مردم باید بیاموزند چگونه از خود در فضای دیجیتال محافظت کنند، تهدیدها را بشناسند، تنظیمات امنیتی را مدیریت کنند و نقش الگوریتم‌ها را در تجربه آنلاینشان درک کنند. این آموزش‌ها باید در دسترس همه اقشار باشد.
3- شفافیت و پاسخگویی در استفاده از هوش مصنوعی: سازمان‌ها باید ساختارهایی همانند شوراهای نظارتی برای بررسی عملکرد هوش مصنوعی ایجاد کنند. باید درباره نحوه استفاده از محتوای تولیدشده از طریق هوش مصنوعی (AI)، خطرها، داده‌ها و استانداردها شفاف‌سازی شود. راه‌حل‌هایی همانند واترمارک دیجیتال و بلاک‌چین می‌توانند اعتماد را افزایش دهند، اما اجرای گسترده‌شان نیازمند چهارچوب‌های قانونی و استانداردهای هماهنگ است.
آلودگی
در رتبه‌بندی ریسک‌های 10ساله GRPS، آلودگی در جایگاه دهم قرار دارد و 23 درصد از پاسخ‌دهندگان بیشترین میزان نگرانی را نسبت به آن ابراز کرده‌اند. جالب اینکه جوانان زیر 30 سال آلودگی را به‌عنوان سومین ریسک مهم در 10 سال آینده ارزیابی کرده‌اند. در سال 2024، اکثر مرزهای بحرانی محیط زیست رد شده‌اند و سلامت کره زمین به خطر افتاده است. آلودگی ناشی از گازهای مِتان و کربن، همراه با تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی، سه بحران اصلی زیست‌محیطی جهان را تشکیل می‌دهد. بیشترین آسیب‌های ناشی از آلودگی، از جمله مرگ‌ومیر و زیان اقتصادی، متوجه کشورهای فقیر و جوامع آسیب‌پذیر است. آثار آلودگی شامل افزایش بیماری‌های قلبی، تنفسی، ناباروری و سرطان است. فعالیت‌های انسانی عامل اصلی آلودگی هستند و اگر تغییری ایجاد نشود، وضعیت بدتر خواهد شد. بسیاری از کشورها در برنامه‌های سبز خود به پیامدهای سلامتی و زیست‌محیطی آلودگی توجه کافی ندارند.
سایر آلاینده‌ها
گروه بزرگی از مواد شیمیایی ساخته دست بشر (PFAS) که در محصول‌های ضدآب و ضدچربی استفاده می‌شود، تجزیه‌ناپذیرند و حتی در دوز کم هم سمی هستند. این مواد شیمیایی باعث ناباروری، سرطان، مشکلات رشد و ضعف سیستم ایمنی می‌شوند. اگرچه دولت‌ها در حال وضع قوانین برای کاهش تماس با آنها هستند. ریزپلاستیک‌ها و نانوپلاستیک‌ها و مواد شیمیایی موجود در پلاستیک‌ها از دیگر آلاینده‌ها محسوب می‌شوند. آنها بر سلامت انسان و جانوران و گیاهان اثر منفی دارند.
خطر فناوری‌های نوین
یکی از ریسک‌هایی که در رتبه‌بندی جهانی ریسک‌ها (GRPS) بیشترین رشد را داشت و در بازه دو تا 10ساله، 10 پله بالا رفت و به رتبه 23 رسید، پیامدهای منفی زیست‌فناوری است. این تفاوت نشان می‌دهد هرچند این نوع ریسک‌ها اکنون دغدغه اصلی نیستند، اما تا یک دهه آینده اهمیت بیشتری خواهند یافت. در این نظرسنجی برخی کشورها همانند ایران، قطر، عربستان، سوئیس و دانمارک نسبت به پیامدهای منفی فناوری‌های نوظهور مثل بیوتکنولوژی نگران هستند. البته در کنار این ریسک‌ها، فرصت‌های بزرگی هم وجود دارد؛ همانند بهبود سلامت، کشاورزی و کاهش تغییرات اقلیمی با استفاده از زیست‌شناسی مصنوعی. فناوری اصلاح ژن (مثل CRISPR) پیشرفت زیادی کرده و در درمان بیماری‌های ژنتیکی مثل کم‌خونی داسی‌شکل، هموفیلی و برخی سرطان‌ها و حتی ویروس ایدز (HIV) کاربرد دارد. احتمالاً در آینده درمان‌های ژنی به اندازه واکسن‌ها رایج خواهند شد. در حوزه ارتباط مغز و کامپیوتر (BCI) نیز پیشرفت‌هایی برای کمک به افراد فلج و دارای ناتوانی‌های حرکتی انجام شده و این فناوری‌ها در حال توسعه هستند. با این حال نگرانی‌هایی از گسترش تهدید سلاح‌های بیولوژیک وجود دارد. کشورها و گروه‌های تروریستی ممکن است از این فناوری‌ها برای ساخت سلاح‌های ارزان، قوی و حتی هدف‌دار بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی استفاده کنند.
پیری گسترده جمعیت
کشورهایی که بیش از 20 درصد از جمعیتشان بالای 65 سال دارند، به‌عنوان «جوامع فوق سالمند» شناخته می‌شوند. این وضعیت در کشورهای ژاپن، آلمان و برخی کشورهای اروپایی به‌ویژه مشهود است و پیش‌بینی می‌شود کشورهای بیشتری در اروپا و شرق آسیا تا سال 2035 به این وضع برسند. به‌طور جهانی، تعداد افراد بالای 65 سال از 857 میلیون نفر در سال 2025 به 2 /1 میلیارد نفر در سال 2035 افزایش خواهد یافت. چالش‌های اصلی در جوامع فوق سالمند عبارت‌اند از:
1- کمبود نیروی کار و استعداد: این بحران در کشورهای با جمعیت سالمند شدیدتر است و موجب کمبود نیروی کار و کاهش قدرت رقابت اقتصادی می‌شود. این مشکل به‌ویژه در اروپا و شرق آسیا برجسته و ممکن است بسیاری از کشورها با کمبود نیروی کار روبه‌رو شوند.
2- مشکلات سیستم‌های مراقبتی و سلامت: سیستم‌های بهداشتی و مراقبتی در جوامع سالمند تحت فشار هستند، زیرا نیاز به مراقبت از افراد بالای 60 سال با افزایش سن و مشکلات بهداشتی آنان رشد کرده است.
3- چالش‌های اقتصادی و مالی: جوامع سالمند با بحران‌های اقتصادی مواجه می‌شوند، از جمله فشار بر صندوق‌های بازنشستگی دولتی و خصوصی. با افزایش تعداد سالمندان و کاهش نیروی کار جوان، چالش‌های مالی و اجتماعی بیشتری در راستای تامین حمایت‌های اجتماعی و زیرساخت‌ها به‌وجود خواهد آمد.
4- افزایش نیاز به سرمایه‌گذاری و حمایت‌های دولتی: برای مقابله با این مشکلات، نیاز به سرمایه‌گذاری عمومی بیشتر یا ترکیبی از منابع دولتی و خصوصی وجود دارد. بدون این سرمایه‌گذاری، نیازهای مراقبتی برآورده نمی‌شود و سیستم‌های اجتماعی با بحران روبه‌رو می‌شود.
