قدرت سیاه

نفت، ثروت سیاهِ زمین است. یک ظرفیت جبری برای قوام یا نزاع جهانی. دارایی بزرگی که با بدگمانی‌های تدافعیِ سیاسی به حکومت‌های ناکامل، قدرت می‌دهد یا برخی را از فقر، فلاکت و عقب‌ماندگی می‌رهاند تا جهان به یک طبقه‌بندی سیاسی-اقتصادی برسد و با سازوکار قدرت / پادقدرت، راهبردهای نوسانی را در برخورد با موضع‌گیری‌ها هویت بخشد. راهبردهایی که سال‌هاست، بسیاری از سیاست‌های خاکستری جهان را معنا داده و صنعت نفت را به یکی از بزرگ‌ترین صنایع اثرگذار و راه‌گزین اقتصادی جهان تبدیل کرده است. این صنعت که در اکتشاف، استخراج، پالایش، حمل‌ونقل و توزیع کالا نقش دارد، قرار است طی سال‌های 2025-2021 با شتاب 73 /2 درصد، بازار نفت خام را تا 60 /4781 میلیون بشکه رشد دهد و مطابق با مدل‌سازی مک‌کینزی، تقاضای انرژی پایدار حاصل از نفت را در سال 2040 حدود 30 تا 68 درصد بیشتر کند که طبیعتاً یک پویایی پرچالش است و عقیم‌سازی انرژی بین‌قاره‌ای و رقابت‌های ژئوپولیتیک انرژی جهان را نیازمند مذاکرات و بازنگری رویکردی، در اقتصادهای رانتینر و وابسته به درآمدهای نفتی به ویژه در خاورمیانه، آفریقا و کشورهای غیر عضو OECD می‌کند.

دو قدم به جلو، یک قدم به عقب

طبق گزارش بازار نفت آژانس بین‌المللی انرژی (OMR‌)، با جهت‌گیری‌های جدید بازارها، تقاضای نفت، امسال همچنان از اقتصاد کلان جهان سرپیچی می‌کند. قرار است تا پایان سال 2023 به میزان 4 /2 میلیون بشکه در روز افزایش یابد و از 3 /2 میلیون بشکه در سال گذشته و انتظارات قبلی برای آن پیشی بگیرد. در این میان چین که 60 درصد از سود نفت را به خود اختصاص داده است، با توسعه سیستم حمل‌ونقل و پتروشیمی و با تقاضای آشکارش از نفت که در آوریل امسال به بالاترین حد خود یعنی 3 /16 میلیون بشکه در روز رساند، پیشران نفتی خواهد شد. البته تقاضای هند هم قوی‌تر می‌شود و با استدلال مانسی آناند، تحلیلگر ارشد تحقیقاتی اس‌اندپی گلوبال، این کشور در بنزین و گازوئیل رکوردشکنی خود را ادامه می‌دهد؛ به نحوی که انتظار می‌رود تولید نفت و گاز هند به دلیل پروژه‌ها و حوزه 50 هزار کیلومترمربعی نفتی «‌KG-Basin» واقع در مجاورت رودخانه کریشنا، بین سال‌های 2023 تا 2032 به اوج خود در اواسط دهه و در سال 2027 برسد؛ در مقابل تقاضای OECD در بحبوحه رکود مداوم تولید و رشد اقتصادی عموماً ضعیف باقی بماند و فصل پیشرانی ایالات‌متحده شروع شود که در کنار رشد دیگر اقتصادهای پیشرفته و در حال توسعه به‌طور یکسان، می‌تواند بازگشت مجدد ترافیک هوایی سوخت جت و نفت سفید را به عنوان عامل اصلی افزایش تقاضای جهانی در سال 2023 یعنی 1 /1 میلیون بشکه در روز تثبیت کند. البته و در حالی که انتظار می‌رود تقاضای نفت هم از نظر فصلی و هم از نظر ساختاری در ماه‌های باقی‌مانده امسال به افزایش خود ادامه دهد، صرفاً یک افزایش جزئی در عرضه نفت و محصولات وابسته به آن پیش‌بینی می‌شود. کمااینکه در ماه می، تولید نفت جهان با 660 کیلو بشکه در روز کاهش به 6 /100 بشکه در روز رسید و کاهش عمیق‌تر برخی از تولیدکنندگان اوپک‌پلاس در حالی آغاز شد که تولید شرکت‌های نفتی فعال در اقلیم کردستان عراق به دنبال تعطیلی خط لوله صادرات نفت کرکوک-جیهان و ماسه‌های نفتی کانادا همچنان راکد بودند، کاهش کلی ناشی از افزایش فصلی 330کیلویی روزانه سوخت‌های زیستی همراه با تغییراتی در تولیدات 193 میدان نفتی نیجریه، ذخایر قابل استحصال ابوجا را به 5 /28 میلیارد بشکه رساند و میانگین بهره‌وری آنها به حدود 5 /2 میلیون بشکه در روز با احتساب میعانات رسید تا جریان‌های نفتی تغییر داده شود و این روند ادامه یابد. علاوه بر آن، با آنکه دوره رونق پس از کووید تا حدود زیادی دامنه‌دار شده است اما گفته می‌شود، رشد تقاضای جهانی در سال آینده به 860 کیلو بشکه در روز کاهش خواهد یافت و تاثیر انقباض بی‌سابقه سیاست‌های پولی می‌تواند فعالیت‌های نفتی را بیشتر کاهش دهد، اقتصادهای پیشرفته را به دومین سال رشد کمتر از انتظار در سال 2024 محدود کند و در مقابل، استفاده از نفت غیر OECD افزایش یابد و در سطح جهانی، خوراک پتروشیمی جایگزین سوخت جت، محرک اصلی شده و نیمی از سود کل را به خود اختصاص دهد. همچنین پیش‌بینی می‌شود سال آینده، رشد عرضه در سال آینده شتاب خود را از دست بدهد و به افزایش یک میلیون بشکه در روز در مقایسه با 4 /1 میلیون بشکه در روز در سال 2023، اکتفا کند، ولی ایالات‌متحده همچنان سلطه خود بر افزایش عرضه غیر اوپک‌پلاس را داشته باشد و در حالی که تعدیل اهداف منفرد اعضای اوپک‌پلاس تاثیر قابل توجهی بر تولیدات امسال ندارد، تمدید سهمیه‌ها، بازار را در سال 2024 با کسری مواجه کرده و در بحبوحه نگرانی‌های فزاینده در مورد تاثیر سیاست‌های بانک مرکزی جنگ‌طلب بر اقتصاد جهانی که بازار نزولی نفت و رساندن قیمت نفت خام برنت از 73 به 50 دلار در هر بشکه طی تابستان 2022 را تایید کرد، کسری نیمه دوم 2024 را هم فشرده و بحرانی کند. با این توضیح که طبق تحلیل و پیش‌بینی «IEA»، ممکن است این بحران با حرکت پویا و قوی‌تر دولت‌های تحریم‌شده مانند ایران، تغییر کند و طیف وسیعی از مسائل مرتبط با انرژی مانند عرضه و تقاضای نفت، گاز و زغال‌سنگ، فناوری انرژی‌های تجدیدپذیر، بازارهای جهانی برق، دسترسی به انرژی، مدیریت تقاضا، سرمایه‌گذاری‌های بالادستی، ظرفیت‌های اضافی نفتی و الگوهای تقاضای منطقه‌ای را تحت تاثیر قرار دهد.

نفتِ بلوک پادشاهی

در گزارش تحلیلی 127صفحه‌ای «چشم‌انداز اقتصاد نفت IEA‌»، با بازه زمانی 2028-2023‌، کیسوکه ساداموری، مدیر امنیت و بازارهای انرژی آژانس بین‌المللی انرژی، مدعی است، بیشترین رشد تقاضای نفت تا پنج سال آینده، با 5 /5 میلیون بشکه در روز، در آسیا و اقیانوسیه رخ خواهد داد و رشد منطقه‌ای با افزایش 2 /2 میلیون بشکه در روز برای نفتا، LPG و اتان، مثبت 3 /1 میلیون بشکه در طول روز برای سوخت جت / نفت سفید و مثبت 2 /1 میلیون بشکه در روز برای گازوئیل، حمایت می‌شود. از سویی تقاضا در آفریقا، اوراسیا، خاورمیانه و آمریکای لاتین در دوره پیش‌بینی‌شده به شدت افزایش می‌یابد، مصرف ترکیبی نفت در این مناطق نسبت به سال 2022 تا 9 /1 میلیون بشکه در روز رشد خواهد داشت و تقاضای پتروشیمی در این میان، نقش مهمی را در خاورمیانه ایفا می‌کند. علاوه بر آن و در مقابل، تقاضای آمریکای شمالی از نیمه دوم امسال به 7 /24 میلیون بشکه در روز کاهش می‌یابد و این روند به‌طور متوسط و تا 240 کیلو بشکه ادامه‌دار خواهد بود تقاضای نفت اروپا که به‌طور متوسط 9 /14 میلیون بشکه در روز طی سال 2022 بوده است، هم تقویت می‌شود و بخش حمل‌ونقل، نفوذ خودروهای برقی و جایگزینی با انرژی‌های دیگر مصرف سوخت را محدود می‌کند. مهم‌تر آنکه، پیش‌بینی می‌شود عرضه نفت اوپک‌پلاس، در طول دوره شش‌ساله از امسال تا سال 2028، افزایش یابد، در حالی که خاورمیانه به رهبری عربستان سعودی و قزاقستان، خسارات ناشی از آن را بیش از حد جبران می‌کنند، به این شرط که از سال 2025، وقتی عرضه از سوی تولیدکنندگان اصلی خلیج‌فارس متناسب با نفت خام اوپک، افزایش یا کاهش یافت و کشورهای خاورمیانه به همراه روسیه که ستون فقرات ائتلاف اوپک‌پلاس را تشکیل می‌دهند، حدود نیمی از عرضه نفت جهان را تامین و تبعات افت مداوم اعضای آفریقایی و آسیایی بلوک و همچنین روسیه را جبران کنند، قزاقستان به رکوردهای بی‌سابقه‌ای برسد و عربستان، امارات و عراق با تحویل بشکه‌های اضافی، هزینه پروژه‌های خاورمیانه را متقبل شوند. البته عربستان با آنکه می‌تواند با استفاده از ظرفیت مازاد خود، در بیشتر پیش‌بینی‌های شش‌ساله، با نرخ‌های بی‌سابقه‌ای تولید داشته باشد ولی انتظار می‌رود تولید نفت خاک این بلوک پادشاهی با پشت سر گذاشتن یک رکورد 10میلیون‌بشکه‌ای در طول روز از سال 2025 به بعد، به‌طور پیوسته افزایش یابد و به نرخ سالانه و بی‌سابقه 2 /11 میلیون بشکه در سال 2028 برسد و این توسعه تدریجی به ریاض برای حفظ خاصیت ضربه‌گیری خود، فرصت دهد. در واقع، با آنکه تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه سال گذشته باعث افزایش سرسام‌آور بهای نفت شد و قیمت نفت خام برنت به بالاترین حد خود در سال گذشته یعنی به بیش از 130 دلار رسید، عربستان سعودی، با آرامکو، قصد کرد علاوه بر افزایش سود 161 میلیارددلاری سال 2022، ظرفیت خود را با تمرکز بر میادین فراساحلی، تا یک میلیون بشکه در روز افزایش دهد و در سال 2027، توان ظرفیتی 13 میلیون بشکه در روز را داشته باشد. هدفی که مخارج سرمایه‌ای آن را از 38 میلیارد دلار سال گذشته به 45 تا 55 میلیارد دلار در سال جاری رسانده است و حتی باعث شده دولت پادشاهی سعودی، در رقابت با امارات تا سال 2060، آلایندگی انتشار خود را به صفر برساند و «صفر خالص» را تحقق بخشد که این خود امتیاز بزرگی در معادلات و معاملات نفتی جهان به‌خصوص با مشخص شدن ردپا و قدرت نفتی ایران در صادرات نفت و محصولات پتروشیمی است.

هزینه‌های دیپلماتیک

12 پژوهش در گزارش پژوهشی IEA‌ پیرامون کشورهایی که تا سال 2028، بر پویایی، بینش تجاری و الگوهای تولید و تقاضای نفت جهان، اثرگذاری‌های بزرگ و قوی خواهند داشت، با این توضیح که «تحریم دست سنگینی دارد اما اگر سیلی آن همچنان بر صورت ایران بنشیند، باز رشد صادراتی و عرضه نفتی این کشور افزایش می‌یابد»، «ایران را نمادی قدرتمند برای بازارهای جهانی نفت دنیا معرفی کرده‌اند که می‌تواند در شرایط فشار و شکاکیت‌های جهانی، ظرفیت‌سازی نفتی کند. به ادعای آنها، ممکن است همان‌گونه که توماس اودانل، تحلیلگر انرژی مستقر در برلین افشاگری کرد، درست باشد که آمریکایی‌ها چشم خود را بستند تا از داشتن بشکه‌های بیشتر نفت در بازار برای کمک به جابه‌جایی نفت روسیه خوشحال‌تر شوند یا بسیاری از محموله‌های نفتی که از ایران به چین حمل می‌شد، از کشورهایی مانند مالزی، امارات متحده عربی و عمان برچسب‌گذاری مجدد شد تا از شناسایی مقامات گمرکی در امان بماند، دور زدن و فرار از تحریم‌ها، فرضیه‌های خوبی برای داستان رشد صنعت نفت ایران نیست و بی‌شک اگر تحریم‌ها حذف شوند این روند رو به رشد می‌تواند سیگنال‌های عجیبی را به بازارهای نفتی در حوزه تولید، پالایش و عرضه مخابره کند. در حقیقت، ایران با رهایی از تحریم‌ها می‌تواند تولید نفت خود را تا 8 /3 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. کمااینکه با وجود محدودیت‌های مالی سخت، در سال 2022 موفق شد، تولید نفت خام را به حدود 130 کیلو بشکه در روز و به میانگین 5 /2 بشکه در روز برساند، فروش سریع یک میلیون‌بشکه‌ای نفت به چین را که از سه‌ماه سوم سال گذشته شروع کرده بود حفظ کند و توان داخلی تولید نفت خام را فقط در ماه می 2023 به 9 /2 میلیون بشکه در روز برساند و در طول ماه‌های باقی‌مانده این روند افزایشی را حفظ کند. حتی ما باور داریم که این کشور هرچند گفته می‌شود چاه‌های میادین فراساحلی پرهزینه‌اش را بسته است و تعمیرات زیرساختی را صرفاً در میادین نفتی با ذخیره درجای قابل قبول انجام می‌دهد، ولی باز هم می‌تواند توسعه شبکه نفتی خود را حفظ کند و با قطع کردن‌های خروجی، برای بازسازی‌ها هم برنامه داشته باشد و شروع مجدد عملیات نفتی را آسان‌تر کند. مهم‌تر آنکه، اگرچه دور قبلی تحریم‌های بین‌المللی، نفت ایران را نیازمند پول نقد فوری و فناوری‌های خارجی به ویژه در روش‌های بهبودیافته بازیافت نفت برای حفظ و افزایش تولید در میادین نفتی قدیمی‌تر کرد، اما تهران به خاطر تحریم‌ها کوتاه نیامد و انتظار می‌رود علاوه بر حفظ میادین نفتی غرب کارون که با ظرفیت کامل در مدار تولید قرار دارند، ظرفیت میدان آزادگان جنوبی را که هم‌مرز عراق است دو برابر کند و یک بازنشانی مجدد تجاری در بازار صادرات جهان داشته باشد.» همان کاری که به نظر می‌رسد واشنگتن را مجبور کرده است در جنگ نفتی با ایران دیگر سرکوب صادرات نفت و افزایش فشار اقتصادی بر تهران را چندان اثرگذار نداند، بیشتر متمایل به استدلال‌های تحلیلگرانی مانند هنری روم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن در سیاست‌های خاور نزدیک شود و بپذیرد که «ایالات‌متحده برای کاهش صادرات نفت ایران بایستی خلاقانه فکر و اولویت‌های خود را با کشورهایی مانند چین و امارات تنظیم کند» چرا که صادرات و تولید نفت خام ایران در سال ۲۰۲۳ به بالاترین حد خود رسیده و این رکورد به‌‌رغم تحریم‌های آمریکا و درست در زمان محدودیت تولید از سوی سایر تولیدکنندگان رخ داده است.

خواب و بیداری تحریمی

بر اساس گفته‌های مشاوران، داده‌های کشتیرانی و منابع آگاه، صادرات نفت تهران از زمان خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ محدود شد و هرچند رئیس‌جمهور سابق آمریکا، تحریم‌هایی را با هدف محدودسازی صادرات نفت و درآمدهای مرتبط با آن بر دولت ایران اعمال کرد، اما با این حال صادرات نفت تهران اینک و در زمان جو بایدن افزایش یافته است. بر اساس گزارش مرکز داده‌های کپلر (‌Kpler‌)‌، صادرات نفت خام ایران در ماه می 2023 از 5 /1 میلیون بشکه در روز فراتر رفته و تولید نفت آن به بالای سه میلیون بشکه در روز رسیده است. رقمی که بر اساس داده‌های اوپک سه درصد از میزان عرضه جهانی را دربر می‌گیرد، بالاترین نرخ ماهیانه از سال ۲۰۱۸ به بعد محسوب می‌شود -پیش از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای، میزان صادرات ایران 5 /2 میلیون بشکه در روز بود- و به گزارش رویترز در بخش تولید روندی رو به رشد و قابل اطمینان است؛ کمااینکه آژانس بین‌المللی انرژی و شرکت «اس‌وی‌بی» نیز با اعداد 87 /2 و 04 /3 میلیون بشکه در روز تولید نفت خام تهران را حتی بیشتر از این مقدار تخمین زده‌اند، اوپک‌پلاس و سایر متحدانش، تولید خود را برای حمایت از بازار نفت کاهش داده‌اند و بر همین مبنا و با توجه به استدلال وخشوری، بنیانگذار اس‌وی‌بی و تحلیلگر انرژی که پیشتر هم از عدم هرگونه محدودیت شدید یا اقدام جدی علیه صادرات نفت ایران در دوره ریاست‌جمهوری بایدن خبر داده بود: «تحریم‌ها وجود دارند، اما شاید به‌طور کامل اجرا یا نظارت نمی‌شوند.» اوپک چون ایران، ونزوئلا و لیبی به خاطر معافیت، مجبور به کاهش تولید نیستند، از بازگشت کامل ایران به بازار نفت با لغو تحریم‌ها قطعاً استقبال خواهد کرد تا در بیداری آمریکا، ایران به عرصه پیشرانی در صنعت نفت، توسعه پالایشگاهی و عرضه فراتر به مشتریان فعلی‌اش یعنی چین، به سوریه و ونزوئلا، بازگردد، ولو این جهش و روند رشد صرفاً بر مدارِ عددی ثابت بچرخد و بماند.