نیم قرن تکاپو

سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران که به ایدرو مشهور شده است، در سال 1346 به عنوان نهادی توسعه‌ای، فراگیر، مستقل، دارای قانون خاص و با هدف تسریع در صنعتی کردن کشور از طریق کمک به گسترش و نوسازی صنایع تاسیس شد. سازمان گسترش، اگر‌چه این روزها شاید شکوه و بزرگی گذشته‌های حتی نه‌چندان دور را نداشته باشد، اما علاقه‌مندان به مسائل اقتصاد سیاسی صنعت ایران می‌دانند که این سازمان در سه دهه 1340 تا 1370، یک نهاد بسیار موثر بود. از رضا نیازمند تا منصور معظمی مردانی بر مسند ریاست سازمان گسترش تکیه زده‌اند، که اغلب پشتوانه مدیریتی قدرتمندی داشته‌اند. در میان 21 مدیری که تا امروز بر این صندلی نشسته‌اند، نام‌هایی همچون مصطفی هاشمی‌طبا چهره آرام انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم، اکبر ترکان وزیر دفاع دوران سازندگی، غلامرضا شافعی وزیر صنایع دوران اصلاحات و بهزاد نبوی چریک پیر به چشم می‌خورد.

کمربندها را محکم ببندید

انگیزه تاسیس سازمان گسترش و نوسازی ایران به سال‌های قبل از 1342، یعنی دوران نخست‌وزیری دکتر امینی برمی‌گردد. در آن زمان اقتصاد ایران بدترین دوران خود را می‌گذرانید. امینی که خود دکترای اقتصاد داشت، شعار «کمربندهای خود را محکم ببندید، مملکت در حال ورشکستگی است» را برای رفع بحران انتخاب کرده بود و هر روز چندین ساعت در این‌باره سخنرانی می‌کرد. پس از امینی، اسدالله علم نخست‌وزیر شد. تمام دولتمردان به‌شدت نگران وضع اقتصاد بودند، دکتر علینقی عالیخانی که دکترای دولتی در «رشد اقتصاد» از کشور فرانسه گرفته بود، با سمت وزیر صنایع و معادن وارد کابینه شد و ماموریت یافت برای خروج از کشور از تنگنای آشفتگی چاره‌ای بیندیشد. بحث تاسیس سازمان گسترش در همان سال‌ها پس از سفر شاه به ایتالیا مطرح شد. پس از بحث‌های طولانی که در شورای اقتصاد از سال 1344 انجام شد، قانون تاسیس این سازمان در مرداد 1346 و اساسنامه سازمان در مهرماه همان سال تصویب شد. مهندس رضا نیازمند که در زمان بحث‌های مرتبط با تاسیس سازمان گسترش در حضور شاه گزارشی از تدوین اساسنامه داده بود، در مرداد 1346 و در نخستین مجمع عمومی به مدیرعاملی منصوب شد. در مجمع یادشده وزیران اقتصاد، کار، رئیس‌کل بانک مرکزی و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی حاضر بودند. مهندس رضا نیازمند تا سال 1350 که به درخواست خود استعفا داد، مدیریت عاملی این سازمان را بر عهده داشت و در همین سال منوچهر تسلیمی مدیرعامل شد. وی نیز تا 1356 در این سمت باقی ماند و در آن سال جایش را به هوشنگ ثابتی داد. وی تا 22 بهمن 1357 در این منصب باقی ماند. در طول این دوره 136 شرکت مختلف صنعتی‌ـ‌تولیدی و مهندسی با سرمایه‌گذاری تقریبی 127 میلیارد ریال ایجاد شد که هدف آن تکمیل زنجیره صنعتی، با استراتژی جایگزینی واردات بوده است. 

گسترش جنگ

پس از پیروزی انقلاب، هوشنگ مخلصی به عنوان رئیس هیات سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، کار خود را از 23 بهمن 1357 آغاز کرد و تا 11 فروردین سال 58 بر این سمت باقی ماند، وی از جمله کسانی بود که سابقه فعالیت در ماشین‌سازی اراک و کارخانه آلومینیوم‌سازی این شهر و کارخانه چوب و کاغذ در گیلان را داشت و در حقیقت یک مهندس ورزیده اجرایی بود. مخلصی گفته است «سازمان گسترش در قدیم با سیاست عجین شده بود. مثلاً آقای هوشنگ ثابتی برادر پرویز ثابتی از مقام‌های بالای ساواک عضو هیأت عامل شده بود تا اگر شرایط کارگری بحرانی شد کمک کند.» در اوایل همان سال، با اجرای بند الف قانون توسعه و حفاظت صنایع و ملی اعلام شدن بخشی از صنایع سنگین و مادر، اداره آنها به سازمان گسترش واگذار شد. سیروس شاه‌خلیلی دومین فردی بود که سکانداری سازمان گسترش را در منصب رئیس هیات عامل به مدت کوتاهی از 11 فروردین سال 1358 تا 12 دی سال 1358 بر عهده داشت. در دی‌ماه 1358 بر اساس مصوبه شورای انقلاب اسلامی، ریاست سازمان گسترش که قرار بود مستقل از دولت اداره شود، به سمت معاونت وزارت صنایع و معادن منصوب شد، و حسن صدر از سوی محمود احمدزاده‌هروی، وزیر صنایع و معادن وقت، به عنوان معاون وی و رئیس هیات عامل سازمان گسترش منصوب شد و تا 22 تیرماه 1360 در آن سمت باقی ماند. در جلسه مجمع عمومی فوق‌العاده سازمان در سوم تیر 1360 به دعوت محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر وقت صنایع و معادن، و با حضور وزیران کار و امور اجتماعی، امور اقتصادی و دارایی، معاونت وزارت بازرگانی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و رئیس‌کل وقت بانک مرکزی، اعظم قلی‌زاده‌پاشا به عنوان سومین رئیس هیات عامل سازمان منصوب شد و تا ششم مهر سال 1360 عهده‌دار این سمت بود و پس از او نیز ابتدا بهروز شجاعیان تا شهریور 1361 و سپس منوچهر صنیع‌پور تا 13 آبان 1361 به گسترش آمدند. محمدمحسن سازگارا رئیس بعدی هیات عامل گسترش بود که با حکم بهزاد نبوی، وزیر وقت صنایع سنگین به این سمت منصوب شد. در اول شهریور 1363، مجمع عمومی عادی فوق‌العاده سازمان گسترش برگزار شد. در این مجمع بهزاد نبوی وزیر وقت صنایع سنگین، غلامرضا شافعی وزیر وقت صنایع، حسن عابدی‌جعفری وزیر وقت بازرگانی، محمدتقی بانکی سرپرست وقت سازمان برنامه و بودجه، ابوالقاسم سرحدی‌زاده وزیر وقت کار و امور اجتماعی، حسین نمازی وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی، محسن نوربخش رئیس‌کل وقت بانک مرکزی و حسین نیلی وزیر وقت معادن و فلزات حضور داشتند. مجمع سیدمصطفی هاشمی‌‌طبا را به ریاست هیات عامل سازمان انتخاب کرد و او تا هشتم مهرماه 1364 بر این مسند تکیه داشت. مجمع عمومی عادی سازمان به طور فوق‌العاده در هشتم مهر سال 1364 محمد باقریان را با پیشنهاد بهزاد نبوی به سمت ریاست هیات عامل سازمان گسترش برگزید. وی در دی‌ماه 1366 از سمت خود استعفا داد. به دنبال تشکیل مجمع عمومی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در 23 دی‌ماه 1366 و بر اساس مصوبه شورای عالی پشتیبانی جنگ و با توجه به نقش حساس واحدهای تولیدی تحت پوشش سازمان در تامین نیازهای تسلیحاتی و تجهیزاتی جنگ تحمیلی و ضرورت هدایت، کنترل و نظارت مستقیم و بلاواسطه وزیر صنایع سنگین در واحدهای مزبور، بهزاد نبوی وزیر وقت صنایع سنگین با حفظ سمت به ریاست هیات عامل سازمان منصوب شد. در مجمع عمومی بهزاد نبوی، غلامرضا شافعی، حسن عابدی‌جعفری، مسعود روغنی‌زنجانی وزیر وقت برنامه و بودجه، ابوالقاسم سرحدی‌زاده، محمدجواد ایروانی وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی، مجید قاسمی رئیس‌کل وقت بانک مرکزی و محمدرضا آیت‌اللهی وزیر وقت معادن و فلزات حضور داشتند. در بهمن‌ماه 1367، محمدمحسن سازگارا، برای بار دوم از سوی بهزاد نبوی، به معاونت وزارت صنایع سنگین و رئیس هیات عامل سازمان منصوب شد. 

پیش به سوی سازندگی

با پایان جنگ و آغاز دوران سازندگی همزمان با اجرای برنامه‌های توسعه اول و دوم اجرای طرح‌های بزرگ صنعتی و ملی همچون پالایشگاه‌های نفت، گاز و پتروشیمی و احداث نیروگاه‌ها در اولویت سازمان گسترش قرار گرفت. تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام، اجرای طرح‌های بزرگ صنایع سنگین به ارزش تقریبی 3629 میلیارد ریال، همکاری در اجرای طرح‌های مهم ملی مثل پالایشگاه‌های نفت و گاز و پتروشیمی و احداث نیروگاه‌ها، شروع دوره خصوصی‌سازی صنایع و واگذاری تعدادی از سهام شرکت‌ها و دستیابی به بخش مهمی از اهداف جایگزینی واردات از جمله اقدامات سازمان گسترش در دوران سازندگی است. سیدابوالحسن خاموشی در مهرماه 1368 و در دوران وزارت سیدهادی نژاد‌حسینیان به عنوان عضو و قائم‌مقام رئیس هیات عامل سازمان گسترش و نوسازی صنایع آغاز به کار کرد و به این دلیل که سازمان در آن زمان رئیس هیات عامل نداشت، عملاً به عنوان رئیس سازمان تا آبان 1373 به خدمت مشغول بود. در پی ادغام وزارتخانه‌های صنایع سنگین و صنایع در سال 1373 حکم وی در اول آبان سال 1373 به دنبال تشکیل مجمع عادی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران صادر شد و تا شهریور سال 1376 در این سمت باقی ماند تا دوره تصدی وی طولانی‌ترین دوره ریاست در حیات 50‌ساله این سازمان شود.

نوسازی اصلاحات

با آغاز دوران اصلاحات تا امروز، مشارکت در برنامه‌ریزی و تنظیم خط‌مشی‌های توسعه صنعتی، توسعه ابعاد حضور در بازارهای جهانی، جذب همکاری‌های بین‌الملل در ابعاد سرمایه‌گذاری، اجرای طرح‌های صنعتی و تحقیقات تکنولوژی، سرمایه‌گذاری و ایجاد پایگاه‌های ساخت و تولید، توسعه تکنولوژی‌های مورد نیاز و نو، انجام پژوهش‌های توسعه‌ای و کاربردی، توسعه کارآفرینی و تربیت مدیران کارآفرینی توسعه پیمانکاری‌های عمومی، ارائه خدمات پشتیبانی (فنی، مالی، مدیریتی و بازاریابی) به واحدهای صنعتی و معدنی در دستور کار سازمان قرار گرفته است. بر اساس اختیارات ناشی از مصوبه مجمع عمومی سازمان در 18 شهریور سال 1376 اکبر ترکان که تا پیش از آن وزارت راه‌و‌ترابری را اداره می‌کرد، از سوی غلامرضا شافعی به سمت معاون وزیر صنایع و رئیس هیات عامل سازمان منصوب شد. وی تا 31 شهریور سال 1380 در این سمت انجام وظیفه کرد و پس از آن به ریاست شرکت نفت و گاز پارس رسید. با آغاز به کار دولت دوم اصلاحات، در تیرماه 1380، رضا ویسه ریاست مهم‌ترین و حساس‌ترین سازمان صنعتی کشور را بر عهده گرفت. ویسه که بیشتر به عنوان یک فرد خودرویی شناخته می‌شد با حضور در سازمان ایدرو بیشتر تمرکز خود را روی صنعت خودرو کشور گذاشت. 

او در دوران حضور خود در ایدرو پای این سازمان بزرگ صنعتی کشور را به پروژه‌های نفتی هم باز کرد و با هماهنگی او و زنگنه وزیر وقت نفت، سازمان گسترش و نوسازی صنایع، مجری پروژه‌های فاز 1، 6، 7 و 8 پارس جنوبی شد تا بعد از این دوران همکاری ایدرو و وزارت نفت در گسترش پروژه‌های نفتی آغاز شود. در نهایت با پیروزی محمود احمدی‌نژاد دوران مدیریت ویسه بر سازمان گسترش و نوسازی صنایع به پایان رسید و طهماسبی وزیر صنعت دولت جدید، مهدی مفیدی را برای جانشینی وی در نظر گرفت. پس از وی نیز مهدی مفیدی در آبان سال 1384 با صدور حکمی از سوی علیرضا طهماسبی وزیر وقت صنایع و معادن به عنوان هفدهمین رئیس بزرگ‌ترین شرکت صنعتی وابسته به دولت منصوب شد. مفیدی پس از دو سال، در آذرماه سال 1386 از سمت خود کنار رفت و احمد قلعه‌بانی مدیرعامل وقت سایپا، به عنوان هجدهمین رئیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع، عهده‌دار معاونت وزیر صنایع و معادن نیز شد. قلعه‌بانی که یک مدیر خودرویی محسوب می‌شد، بیشترین تمرکز خود طی دوران دوساله ریاستش بر ایدرو را در صنعت خودرو گذاشت، بررسی وضعیت تولید در شرکت‌های تحت پوشش ایدرو در هشت‌ماهه اول سال 1388 نشان می‌داد که این شرکت‌ها به غیر از حوزه خودروسازی، در سایر بخش‌های صنعتی با افت عملکرد مواجه بوده‌اند.

صندلی ریاست ایدرو در آبان‌ماه 1388 به مجید هدایت از سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع رسید. در خردادماه 1391 نیز مجید هدایت جای خود را به غلامرضا شافعی داد، شافعی در مراسم تودیعش از ایدرو در خرداد 1393، از اضمحلال ایدرو در دوران احمدی‌نژاد گفت و خاطرنشان کرد هویت و حیثیت سازمان گسترش را در دولت قبل خدشه‌دار کردند، شرکت مدیریت طرح‌های صنعتی به خاتم‌الاوصیا واگذار شد که این تحقیر سازمان گسترش و تیر خلاص به آن بود. شافعی بارها یادآور شده بود ایدرو به‌ویژه در سال‌های اخیر و با واگذاری اموال و دارایی‌های آن به‌شدت تضعیف شده و این وضعیت به گونه‌ای پیش رفت که حتی در مقاطعی از دولت قبلی اخبار نگران‌کننده‌ای درباره احتمال انحلال این سازمان به گوش می‌رسید.

ایدرو به سوی فردا

در خردادماه 1393، سیدرضا نوروز‌زاده نماینده اسفراین در مجلس‌های سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم با حکم وزیر صنعت، معدن و تجارت به عنوان رئیس جدید ایدرو منصوب شد. اما در اردیبهشت‌ماه 1395، منصور معظمی نام‌آشنای صنعت نفت به ایدرو رفت تا این سازمان سومین مدیر در دوران دولت یازدهم را به خود ببیند. معظمی به دلیل تجربه‌اش در پارس جنوبی وزارت نفت به ایدرو آمد تا با تجربه‌هایی که در پروژه‌های نفتی دارد ایدرو را در اجرای پروژه فازهای ۱۷ و ۱۸ پارس جنوبی هدایت کند. طی سال‌های اخیر حجم وسیعی از فعالیت‌های شرکت ایدرو به دلیل پروژه‌های موجود در این سازمان به طرح توسعه فازهای پارس جنوبی کشیده شده و احتمالاً انتخاب مدیر سومی برای این سازمان از وزارت نفت به همین خاطر بوده است. سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران هم‌‌اکنون پیشرفت پروژه‌های سازمان گسترش را در عسلویه با جدیت دنبال می‌کند و داخلی‌سازی تجهیزات را در اجرای پروژه‌های توسعه‌ای پارس جنوبی مورد هدف قرار داده است.