ماموریت مسکو
آیا مسعود پزشکیان با دست پر از مسکو بازمی‌گردد؟
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان با هدف گسترش روابط دوجانبه و نیز امضای معاهده مشارکت جامع راهبردی ایران و روسیه، به مسکو سفر کرده است (این گزارش پیش از سفر رئیس‌جمهور به روسیه نوشته شده است). به گفته تحلیلگران امضای این توافق‌نامه به ارتقای سطح تعاملات ایران و روسیه کمک و زمینه را برای پیشبرد همکاری‌ها تسهیل خواهد کرد و این اقدام در تقویت اقتدار و همکاری‌های منطقه‌ای با تمرکز بر حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و نظامی تاثیرگذار خواهد شد. با توجه به اهمیت این اقدام، سفر پزشکیان به‌عنوان یک رویداد تاریخی تلقی می‌شود. در همین رابطه در جلسه‌ای که کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در مسکو با آندری رودنکو، معاون وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه داشت، بر این موضوع تاکید شد که اولین سفر رسمی دوجانبه پزشکیان به مسکو، یک رویداد تاریخی است که مناسبات دو کشور را وارد مرحله جدیدی خواهد کرد. در این دیدار همچنین اهمیت سند معاهده جامع همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه یادآور شد که با امضای آن سطح تعاملات ایران و روسیه ارتقا یافته و زمینه پیشبرد همکاری‌ها تسهیل خواهد شد.
در این گزارش تلاش می‌کنیم ضمن بررسی محورهای معاهده مشارکت جامع راهبردی ایران و روسیه، به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که آیا توافق با روسیه می‌تواند فرصتی برای توسعه اقتصادی ایران فراهم کند؟ سفر رئیس‌جمهور به روسیه چه پالسی به غرب مخابره خواهد کرد؟ واکنش اروپا به بخش دفاعی-نظامی این معاهده چه خواهد شد؟
توافقی 20ساله
در آستانه امضای این سند کاظم جلالی با بیان اینکه «این موافقت‌نامه دارای یک مقدمه و ۴۷ ماده است»، افزود: «با امضا و اجرای این موافقت‌نامه، در تمام حوزه‌های مناسبات شاهد رشد و ارتقای سطح همکاری‌ها خواهیم بود.» به گزارش ایسنا، جلالی با تاکید بر اینکه «در نگارش این سند که اساس روابط دو کشور را دربر خواهد گرفت، توازن و حفظ استقلال و احترام به تمامیت ارضی کشورها مورد توجه قرار گرفته»، درباره روند نگارش و تایید این موافقت‌نامه افزود: «پیش از این، ایران و روسیه توافق‌نامه جامع همکاری‌ها را امضا کردند که در سال ۲۰۰۱ در مجلس شورای اسلامی نیز تصویب شد. این موافقت‌نامه عملاً ۲۰ساله بود و در سال ۲۰۲۱، مدت‌زمان اجرای آن به پایان رسید.»
در همین زمینه حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل، معتقد است که آقای خاتمی در اسفند سال 1379 در سفری که به روسیه داشت توافقی پنج‌ساله با روسیه امضا کرد. در آن توافق قید شد که در صورت موافقت هر دو طرف این معاهده هر پنج سال یک‌بار تمدید شود.
این توافق در فروردین سال ۱۳۸۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در ادامه مجلس سنای روسیه هم این توافق را تصویب کرد. در سال 1385 مجدداً دو کشور توافق کردند که این توافق پنج سال دیگر تمدید شود. این توافق بار دیگر در سال 1390 و همین‌طور سال 1395 بار دیگر تمدید شد. در سال ۱۴۰۰ ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت سفری به روسیه داشت و دو طرف به این نتیجه رسیدند که دیگر این توافق را تمدید نکنند و یک توافق جدید امضا کنند.
از آن زمان تاکنون بحث‌های متعددی انجام شد تا بالاخره در دولت آقای پزشکیان تصمیم بر این شد که این توافق یک توافق ۲۰ساله شود. مهم‌ترین بخش سفر آقای پزشکیان هم امضای این توافق تاریخی است. این توافق دربردارنده ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، دفاعی و سرفصل موضوعاتی است که دو کشور در 20 سال آینده می‌توانند با یکدیگر همکاری داشته باشند. البته متن این توافق مانند توافق ایران و چین محرمانه است و غیر از مقامات دو کشور کسی از جزئیات آن باخبر نیست. محرمانگی توافق میان ایران و روسیه به دو دلیل است: یک، جنبه‌های دفاعی و امنیتی همکاری‌های ایران و روسیه، دو، تحریم بودن ایران و روسیه. درواقع دو کشور به خاطر مسئله تحریم‌ها نمی‌خواهند با منتشر کردن متن توافق مشکل ایجاد کنند. اما به‌طور کلی این توافق، نقطه عطفی در روابط ایران و روسیه است چراکه از یک‌سو، توافقی 20ساله است و دیگر نیاز نیست مانند توافق قبلی هر پنج سال یک‌بار تمدید شود و از سوی دیگر قرار است مناسبات اقتصادی دو کشور را افزایش دهد. در حال حاضر مناسبات اقتصادی دو کشور نسبت به پتانسیل‌های ایران و روسیه بسیار کم است و چیزی حدود سه میلیارد دلار است. اگر طبق این قرارداد حجم مناسبات اقتصادی ایران و روسیه افزایش پیدا کند ممکن است در 20 سال آینده به ۴۰ میلیارد دلار برسد. اما افزایش حجم مبادلات مستلزم تغییرات وسیع در همکاری‌های بانکی بین ایران و روسیه، همکاری‌های بیمه‌ای شامل بیمه کالاهایی که از ایران وارد روسیه می‌شود یا برعکس و همچنین عضویت نهایی ایران در اتحادیه اوراسیاست. ایران در حال حاضر عضو ناظر اتحادیه اوراسیاست و قرار است که عضو کامل شود و اگر این اتفاق بیفتد تخفیف‌های گمرکی برای کالاهای صادراتی ایران به روسیه و دیگر کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا مانند روسیه سفید، قزاقستان و... انجام خواهد شد و خب طبیعتاً ایران هم به آنها تخفیف‌های گمرکی خواهد داد.
این نکته را هم اضافه کنم که یکی از موضوعاتی که در رسانه‌ها به صورت غیرمستقیم مطرح شده این است که روسیه مایل است که خط آهن شمال-جنوب تاسیس کند و سرمایه‌گذاری آن را هم خودش انجام دهد. اصل این ماجرا خوب است اما روسیه شرط گذاشته است که این خط آهن مطابق با استانداردهای خط آهن روسیه باشد تا حمل‌ونقل کالا سریع‌تر انجام شود چون استاندارد راه‌آهن ایران مطابق با استاندارد جهانی است (عرض ریل) در حالی که راه‌آهن روسیه مانند زمان شوروی است و عرض ریل آنها مقداری بزرگ‌تر از استاندارد جهانی است.
این جای سوال است که چرا روسیه اصرار دارد چنین خط آهنی در ایران احداث شود چون چنین خط آهنی نمی‌تواند مورد استفاده ریلی راه‌آهن ایران قرار بگیرد. من فکر می‌کنم که به غیر از جمهوری‌های شوروی سابق در هیچ کشور دیگری سابقه نداشته که روسیه بخواهد چنین خط راه‌آهنی احداث کند. تنها محل تردید این قرارداد همین بخش است. البته من دقیق نمی‌دانم که در مورد این موضوع چه تصمیمی گرفته شده است فقط امیدوارم در این زمینه توضیحاتی به افکار عمومی داده شود. این را هم اضافه کنم، تا وقتی که متن قرارداد را نبینیم نمی‌توانیم قضاوت دقیقی از آن داشته باشیم. اما در مجموع همکاری ایران و روسیه به‌عنوان دو کشوری که مرز دریایی مشترک دارند بسیار مهم است چراکه از یک‌سو می‌تواند به اقتصاد ایران کمک کند و از سوی دیگر می‌تواند نیازهای دفاعی ایران را تامین کند.
مانعی تحت عنوان FATF
بعد از حمله روسیه به اوکراین، آمریکا و اروپا تحریم‌های گسترده‌ای را علیه روسیه اتخاذ کردند. در همین زمینه بسیاری از تحلیلگران اقتصادی معتقدند که تحریم‌های مالی و محدودیت‌های صادراتی که به دلیل جنگ اوکراین علیه روسیه اعمال شده، ادامه جنگ را برای پوتین سخت‌تر و پرهزینه‌تر کرده است. به گفته این کارشناسان، این تحریم‌ها در بلندمدت موجب فقیرتر شدن روسیه و اختلال در پیشرفت‌های فناوری این کشور خواهند شد.
با توجه به اینکه روسیه مورد تحریم گسترده آمریکا و اروپا قرار دارد؛ این سوال پیش می‌آید که آیا توافق با روسیه می‌تواند فرصتی برای توسعه اقتصادی ایران فراهم کند؟ در همین‌‌باره حسن بهشتی‌پور معتقد است که باید توجه داشته باشید این توافق یک توافق ۲۰ساله است و قرار نیست که ایران و روسیه در ۲۰ سال آینده هم تحریم باشند. علاوه بر این، توافق‌های این‌چنینی همیشه آینده را در نظر می‌گیرند، نه وضعیت فعلی را. به نظر من در حال حاضر که روسیه هم تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته است، دو کشور بدون ملاحظات تحریمی می‌توانند با هم ارتباط برقرار کنند و شرکت‌های روسی دیگر نگران تحریم‌ها نخواهند بود چراکه پیش از تحریم روسیه بهانه آنها این بود که اگر بانک‌های ما با ایران رابطه برقرار کنند دچار تحریم می‌شوند. تنها موردی که در حال حاضر می‌تواند مانع ارتباط میان دو کشور شود مسئله FATF است. اگر ایران مقررات FATF را اجرایی کند این امکان را دارد که حداقل از نظر بانکی با روسیه دچار مشکل نشود چون روسیه با اینکه تحریم است اما به همراه چین، هند و چند کشور دیگر گروه زیرمجموعه FATF است و نه‌تنها مقررات FATF را اجرا کرده بلکه یکی از ۴۳ کشور عضو هم هست. بنابراین تنها مانع جدی که روسیه در برقراری روابط با ایران دارد، در مسائل بانکی و مسئله FATF است. البته برای رفع این مشکل فعلاً قرار شده است که بانکی مشترک بین ایران و روسیه مجموعه مبادلات تجاری بین دو کشور را پشتیبانی کند. بنابراین یکی از مشکلات ما این است که به خاطر شرایط تحریمی یک مقداری با شفاف‌سازی مشکل داریم، در حالی که شفاف‌سازی در اقتصاد از یک‌سو مانع مهمی برای جلوگیری از فساد است و از سوی دیگر مانع سوءاستفاده کشورها در توافق‌های بین‌المللی می‌شود. حال باید ببینیم که ایران در مورد FATF چه تصمیمی می‌گیرد.
حساسیت اروپا
همزمان با سفر آقای پزشکیان به روسیه، بار دیگر ایران متهم شده که موشک‌ها و پهپادهایی را در اختیار مسکو قرار داده است و در ازای آن، خواهان دریافت جت‌های جنگنده سوخو ۳۵ و سامانه‌های دفاع هوایی پیشرفته شده است.
تهران و مسکو، هر دو چنین اتهاماتی را رد کرده‌اند. در همین راستا سوالی که مطرح می‌شود این است که سفر رئیس‌جمهور به روسیه چه پالسی به غرب و به‌ویژه اروپا مخابره خواهد کرد؟ حسن بهشتی‌پور معتقد است که این سفر از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی شده است و در حال حاضر منتظر توافق نهایی هستند. البته طرف اروپایی نسبت به مسائل دفاعی بین ایران و روسیه حساس است. اروپایی‌ها مدعی‌اند که ایران علاوه بر پهپاد، موشک هم در اختیار روسیه گذاشته، این در حالی است که ایران این موضوع را تکذیب کرده است. به نظر می‌رسد این یک تبلیغات رسانه‌ای باشد که سعی می‌کنند این را به‌عنوان یک پالس به ترامپ یا اروپا نشان دهند. از نظر من یکی از مشکلات اساسی در روابط بین ایران و روسیه، تاثیرپذیری هر دو کشور از آمریکاست. برای مثال زمانی که روسیه در دوره دمیتری مدودف روابطش با آمریکا بهبود پیدا کرد روابطش با ایران را سرد نگه داشت. در آن دوره روسیه به بهانه قطعنامه ۱۹۲۹ موشک‌های دفاعی اس ۳۰۰ را به ایران تحویل نداد. اما زمانی که برجام به امضا رسید این بهانه برطرف شد و روسیه موشک‌های اس 300 را تحویل ایران داد. این موضوع در مورد ایران هم صدق می‌کند. هر زمانی که روابط ایران با آمریکا یا غرب بهبود پیدا کرده روابطش با روسیه سرد شده است.
این در حالی است که ایران و روسیه همسایه هستند و می‌توانند نیازهای یکدیگر را تامین کنند ضمن اینکه من فکر نمی‌کنم آمریکا نگران نزدیکی یا دوری ایران به روسیه باشد چراکه روابط ایران با روسیه مولفه تاثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای در روابط ایران با آمریکا نیست.
این را هم اضافه کنم که ما در حال گفت‌وگو با اروپا هستیم، نه مذاکره، چراکه مذاکره دستور کار مشخصی دارد و در نهایت یا به توافق می‌رسند و قرارداد امضا می‌کنند یا به توافق نمی‌رسند، اما گفت‌وگو مقدمه‌ای برای رسیدن به یک دستور کار برای مذاکره است و توافقی شکل نمی‌گیرد. آن چیزی که بین ایران و اروپا در حال انجام است، گفت‌وگو است.
یکی از موارد گفت‌وگو بین ایران و اروپا بحث پهپادها و موشک‌هایی است که اروپایی‌ها ادعا می‌کنند ایران در اختیار روسیه گذاشته است. این در حالی است که روسیه خودش یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان موشک در جهان است و ایران هم بارها اعلام کرده که هیچ موشکی در اختیار روسیه قرار نداده است. اما اروپایی‌ها به این خاطر که روسیه به‌عنوان یک کشور متجاوز به اوکراین شناخته می‌شود، روی این موضوع حساس هستند. البته ایران هم متقابلاً به اروپایی‌ها گفته است که طبق حکم دیوان لاهه اسرائیل مرتکب جنایت جنگی در غزه شده است، با وجود این چرا شما در حال فروش سلاح به اسرائیل هستید؟ چطور از ایران انتظار دارید که به روسیه سلاح نفروشد؟ اگرچه ایران بخش مربوط به فروش موشک را تکذیب کرده، درباره پهپادها هم گفته است که ما زمانی که این پهپادها را در اختیار روسیه قرار دادیم در قرارداد قید نکردیم که در کجا می‌تواند این پهپادها را استفاده کند. علاوه بر این، ما این پهپادها را طبق توافقاتی که با روسیه داشتیم از قبل در اختیار این کشور قرار دادیم و همکاری‌های نظامی ایران و روسیه مسئله جدیدی نیست. با وجود این دو طرف دنبال این هستند که به یک راهکار مشترک برسند؛ چرا که اگر گفت‌وگوها نتیجه‌بخش نباشد اروپا به سمت فعال کردن مکانیسم ماشه خواهد رفت و با این کار عملاً ایران را به سمت خروج از NPT و قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سوق می‌دهد، و این یک بازی دوسر باخت برای هر دو طرف است.
راهکار
حسن بهشتی‌پور در مورد اینکه ایران باید چه راهکاری در پیش بگیرد، معتقد است که توازن در سیاست خارجی بهترین کار ممکن است چراکه برقراری توازن، هنر دیپلماسی است. ایران از نظر ژئوپولیتیک در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد به همین خاطر هم هست که در طول تاریخ همواره قدرت‌های بزرگ به خاک این سرزمین طمع داشته‌اند. ایران برای اینکه بتواند طمع قدرت‌های بزرگ را خنثی کند لازم است که به دنبال توازن در سیاست خارجی باشد. به این معنا که از یک‌سو روابطمان را با چین، هند و روسیه در چهارچوب بریکس و شانگهای تقویت کنیم و از سوی دیگر روابطمان را با اروپا تقویت و مشکلاتمان را با آمریکا حل‌وفصل کنیم. توازن در سیاست خارجی بهترین راه برای تامین منافع ملی ایران است. در همین راستا ما نباید همه تخم‌مرغ‌هایمان را در سبد روسیه و چین یا حتی در سبد آمریکا و اروپا بگذاریم، بلکه باید سعی کنیم در روابطمان با این کشورها توازن برقرار کنیم.
