صحنه جدید
چرا دونالد ترامپ بازی را به هم زد؟
دونالد ترامپ در گفتار، علاقه به رابطه با ایران دارد اما در رفتار خلاف آن عمل می‌کند. او سه‌شنبه دو هفته گذشته یادداشتی را با هدف بازگرداندن سیاست موسوم به «فشار حداکثری» علیه جمهوری اسلامی ایران امضا کرد. این در حالی است که ترامپ در سخنرانی‌هایش در چند روز گذشته بارها بر اهمیت مذاکره با ایران تاکید کرده بود اما برخلاف این اظهارات، نخستین گام‌های تشدید تحریم‌های ایران را برداشت. پیش از این، فضای مساعدی برای دیپلماسی به وجود آمده بود و سیگنال‌های خوبی از طرفین شنیده می‌شد اما با اقدامات عجیب دولت آمریکا، یکباره ورق برگشت و مقامات ایرانی بلافاصله علیه مواضع دوگانه مقامات آمریکایی موضع گرفتند. در همین زمینه رهبر انقلاب فرمودند: «مذاکره با دولت آمریکا عاقلانه، هوشمندانه و شرافتمندانه نیست. ما در دهه ۹۰ با آمریکا مذاکره کردیم، حدود دو سال یک معاهده‌ای هم تشکیل شد، اما همین شخصی که الان سر کار است، معاهده را پاره کرد.» صرف نظر از اینکه مدافع مذاکره با آمریکا باشیم یا آن را بی‌فایده بدانیم، نباید بر بدعهدی‌ها و عهدشکنی‌های دولت آمریکا چشم ببندیم. حتی مدافعان مذاکره با آمریکا هم معتقدند دونالد ترامپ فردی غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل اعتماد است که در مواجهه و مذاکره با او باید جانب احتیاط را رعایت کرد. در این گزارش تلاش می‌کنیم ابتدا به مرور پیام‌هایی بپردازیم که در یکی، دو ماه اخیر بین سیاستمداران دو کشور ردوبدل شد و بعد به این پرسش می‌پردازیم که چرا دونالد ترامپ با امضای یادداشت فشار حداکثری، بازی را به هم زد؟
مرور سیگنال‌ها
نتیجه انتخابات ۱۵ تیر و انتخاب مسعود پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهور ایران که یکی از برنامه‌های اصلی خود را بازگشت توازن به سیاست خارجی و تلاش برای مذاکره با غرب برای رفع تحریم‌ها عنوان کرده بود، چشم‌اندازی از تحول را در سیاست خارجی ایجاد کرد. این موضوع در سفری که مسعود پزشکیان به نیویورک داشت به حد اعلا رسید، به‌طوری که پزشکیان در جلسه‌ای که با مدیران رسانه‌های آمریکایی در نیویورک داشت، تاکید کرد: «ما برای بازگشت به تعهدات خود در توافق صورت‌گرفته آمادگی کامل داریم، اما نمی‌شود که آمریکا و کشورهای اروپایی حاضر به اجرای تعهدات خود نباشند و در مقابل از ما بخواهند که به تعهدات خود بازگردیم.» رئیس‌جمهوری یادآور شد: «ما به همه تعهدات خود در این توافق نیز پایبند بودیم، اما این ترامپ بود که از برجام خارج شد و متاسفانه کشورهای دیگر نیز به جای کمک به احیای این توافق، به تعهدات خود عمل نکردند و روزبه‌روز بر دایره تحریم‌های ایران اضافه شد.» در همان زمان بسیاری از تحلیلگران بر این باور بودند که واکنش دولت آقای بایدن به صحبت‌های آقای پزشکیان در نیویورک مثبت است اما در شرایط کنونی نمی‌تواند اقدام خاصی انجام دهد چراکه ممکن است دولت عوض شود. از نظر آنها در صورت پیروزی کاملا هریس، سیاست کلی آمریکا در قبال اسرائیل، اوکراین و حتی ایران تغییری پیدا نخواهد کرد. کاملا هریس این توانایی و بینش سیاسی را دارد که بتواند رابطه ایران و آمریکا را دچار تحول خاصی کند. برخی معتقد بودند؛ دولت خانم هریس می‌توانست نسبت به دولت آقای ترامپ نگاه منعطف‌تری به ایران داشته باشد. اما ترامپ که به‌عنوان رئیس‌جمهوری بعدی آمریکا انتخاب شد، با توجه به اینکه از یک‌سو می‌خواهد همراهی لابی اسرائیل را داشته باشد و از سوی دیگر می‌خواهد نشان دهد که در برابر ایران سخت‌گیر است؛ شرایط را برای ایران دشوار کرد. ترامپ در کارزار انتخاباتی خود اعلام کرد که با ایرانی‌ها معامله می‌کند؛ پیش از این نیز گفته بود که برنامه‌ای برای تغییر رژیم در ایران ندارد؛ اما در عمل باید ببینیم که چگونه اقدام می‌کند.
نتیجه انتخابات آمریکا، احتمالاً چیزی نبود که مقامات ایران انتظار داشتند؛ با این حال آقای پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در مصاحبه‌ای اختصاصی به «ان‌بی‌سی‌نیوز» گفت که ایران اصولاً آماده گفت‌وگو با دولت دوم ترامپ است. اما او گفت که ایالات‌متحده در گذشته به تعهدات خود عمل نکرده و به دنبال سرنگونی دولت ایران بوده است. پزشکیان گفت: «مشکلی که ما داریم در گفت‌وگو نیست. این در تعهداتی است که از گفت‌وگو و مذاکره ناشی می‌شود که ما باید به آن متعهد شویم.» اما دونالد ترامپ در همان روزهای نخست بازگشت به کاخ سفید، بار دیگر سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را با امضای یادداشت ریاست‌جمهوری احیا کرد. این اقدام در حالی صورت گرفت که او همزمان از تمایل خود برای مذاکره مستقیم با تهران سخن می‌گفت. ترامپ هنگام امضای یک یادداشت ریاست‌جمهوری درباره ایران افزود که برای امضای آن «دچار تردید» بوده است. رئیس‌جمهوری آمریکا مدعی شد: «این برای ایران خیلی سخت است. امیدوارم مجبور نباشیم خیلی از آن استفاده کنیم.» ترامپ گفت که ایالات‌متحده آمریکا به دنبال بررسی این خواهد بود که آیا قادر به معامله با ایران خواهد بود یا خیر. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین مدعی شد که حق دارد از فروش نفت ایران به کشورهای دیگر جلوگیری کند. او در ادامه با بیان این ادعا که ایران بسیار به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک شده گفت: «ایران نمی‌تواند سلاح هسته‌ای داشته باشد.» در همین زمینه عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپولیتیک و تحلیلگر مسائل بین‌الملل، معتقد است که ترامپ پروژه‌ای در ارتباط با ایران دارد که این پروژه را در این یادداشت اجرایی اعلام کرده است. ترامپ در نظر دارد که ایران هم از نظر موشکی و هم از نظر هسته‌ای کاملاً خلع‌سلاح شود تا بتواند امنیت اسرائیل را تامین کند و همان‌طور که خودش می‌گوید کشور اسرائیل را بزرگ کند و مردم غزه را از آنجا خارج کند و شهری مدرن برای ثروتمندان آمریکا بسازد و درنهایت تحویل اسرائیل دهد. در واقع ترامپ در نظر دارد که ایران را ضعیف کند و اگر ایران به سمت غنی‌سازی بالای ۶۰ درصد رفت اسرائیل به ایران حمله کند. آمریکا در این پروژه حتی عربستان را هم نادیده گرفته است و دیگر مانند گذشته روابط عربستان و اسرائیل برای آنها اهمیتی ندارد. البته حالا ما نمی‌دانیم که این یادداشت اجرایی سقف خواسته‌های ترامپ است یا فقط این را مطرح کرده است که وقتی گفت‌وگوها شکل گرفت تا حدی کوتاه بیاید. اما بندهایی که در این یادداشت اجرایی آمده، بندهایی حداکثری است که شامل فروش نفت ایران، سلاح‌های غیرمتعارف و حتی عدم همکاری اقتصادی در بعضی زمینه‌ها با عراق و هند و... است که پیش از این جزو تحریم‌ها نبود. برای مثال صادرات گاز و برق ایران به عراق و سرمایه‌گذاری هند در چابهار را ممنوع کرده است.
تهدید یا توافق
بعد از امضای یادداشت فشار حداکثری ترامپ، آمریکا در گفت‌وگو با «نیویورک‌پست» با لحنی تهدیدآمیز درباره ایران مدعی شد: «من مایلم توافقی با ایران در زمینه غیرهسته‌ای انجام شود. من این را به بمباران شدید ترجیح می‌دهم... آنها نمی‌خواهند بمیرند. هیچ‌کس نمی‌خواهد بمیرد.» به گزارش تسنیم، ترامپ بدون ارائه جزئیات مذاکرات احتمالی با ایران گفت: «به نوعی، من دوست ندارم به شما بگویم که قرار است به آنها چه بگویم. این خوب نیست. امیدوارم تصمیم بگیرند که کاری را که در حال حاضر به انجام آن فکر می‌کنند، انجام ندهند و فکر می‌کنم که آنها واقعاً خوشحال خواهند شد.» رئیس‌جمهور آمریکا بدون اشاره به بدعهدی و خروج دولت قبلی خود از برجام مدعی شد: «من به آنها می‌گویم که معامله‌ای انجام خواهم داد.» و در مورد اینکه در ازای آن چه پیشنهادی به ایران خواهد داد، گفت: «نمی‌توانم این را بگویم. من آنها را بمباران نمی‌کنم.»
دونالد ترامپ در تازه‌ترین مصاحبه خود با شبکه فاکس‌نیوز نیز به تهدیدات خود ادامه داد و گفت: «همه گمان می‌کنند که اسرائیل با کمک و تایید ما دست به حمله به ایران خواهد زد. من ترجیح می‌دهم که این اتفاق روی ندهد، بلکه ترجیح من این است که با ایران به توافق برسیم.» او تاکید کرد که «توافق جدید باید بتواند فعالیت‌های هسته‌ای ایران را نظارت، بازرسی و بررسی کند تا مواد هسته‌ای را نابود کند یا مطمئن شود که این مواد دیگر هسته‌ای نیستند». ترامپ مدعی شد که به جمهوری اسلامی نباید اجازه داد تا هسته‌ای شود. به ادعای او دو راه برای متوقف کردن ایران در این مسیر وجود دارد، «یا بمباران یا سندی مکتوب». این اظهارات تهدیدآمیز در حالی است که رهبری در دیدار جمعی از فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی و پدافند ارتش جمهوری اسلامی ایران در مورد مذاکره با آمریکا گفتند: «مذاکره با آمریکا هیچ مشکلی از جمله دشواری‌های اقتصادی و معیشتی را حل نمی‌کند، همان‌طور که حل نکرد؛ بنابراین، راه‌حل مشکلات همت مسئولان متعهد و همراهی ملت متحد است.» آیت‌الله خامنه‌ای استفاده از تجربه «دو سال مذاکره و امتیاز دادن و کوتاه آمدن اما به نتیجه نرسیدن» را ضروری برشمردند و افزودند: «آمریکا همان معاهده را با وجود نقص‌هایی که داشت نقض کرد و از آن خارج شد. بنابراین، مذاکره با چنین دولتی غیرعاقلانه، غیرهوشمندانه و غیرشرافتمندانه است و با آن نباید مذاکره کرد.»
عبدالرضا فرجی‌راد در ارتباط با اینکه چرا ترامپ در عین تمایل به توافق در حال تهدید ایران است، معتقد است که ترامپ در تلاش است از طریق تهدید با ایران به توافق برسد که آن توافق هم در واقع یک توافق یک‌طرفه است. بندهای این توافق در یادداشت اجرایی آمده است. ترامپ در صحبت‌هایش بارها گفته است که من نمی‌خواهم ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند و مقامات ایران هم از رئیس‌جمهور گرفته تا وزیر امور خارجه اعلام کردند که ما به دنبال سلاح هسته‌ای نیستیم. بنابراین دو کشور می‌توانند پای میز مذاکره بنشینند و حتی به توافق هم برسند. به نظر من اگر آقای ترامپ واقعاً خواهان توافق با ایران است و اطرافیان او از وزارت خارجه گرفته تا شورای امنیت ملی و وزارت دفاع مخالف مذاکره ترامپ با ایران هستند و استدلالشان هم این است که ایران به لحاظ امنیتی ضعیف شده است و گروه‌های جبهه مقاومت دیگر مانند گذشته نمی‌توانند عملیاتی انجام دهند و ایران به مرزهای خودش برگشته است. علاوه بر این اقتصاد ایران بسیار ضعیف شده و در حال حاضر شرایط آماده است و خب ترامپ هم این را قبول کرده است. البته شرایط در خاورمیانه هم در یک سال گذشته به نحوی پیش رفته است که آمریکایی‌ها چنین برداشتی داشته باشند. با وجود این، خود ترامپ گفته است که من علاقه‌مند نبودم این یادداشت را امضا کنم، شاید هم واقعاً علاقه‌مند نبوده و اطرافیانش او را قانع کرده‌اند. اما واقعیت این است که ترامپ وارد فاز خطرناکی شده است که نه به نفع آمریکاست، نه به نفع منطقه و ایران. در همین راستا به نظر من باید با درایت به مسئله نگاه کرد و پیش رفت. از طرفی ترامپ بهتر است که این یادداشت اجرایی را کنار بگذارد. چراکه این یادداشت اجرایی کار را برای ایران دشوار کرده است. واقعیت این است که هیچ کشوری نمی‌تواند بپذیرد که یک طرف که قدرت هم دارد همه ابزارهایش را بگیرد و آن کشور را خلع‌سلاح کند. بنابراین من معتقدم که ترامپ باید سیاستش را در قبال ایران تغییر دهد تا مسئولان ایرانی هم سیاست اعلام‌شده در ارتباط با آمریکا را تغییر دهند و بتوانند حداقل با یک اعتمادبه‌نفس ابتدایی وارد گفت‌وگو با آمریکا شوند. اگر ترامپ بخواهد همین سیاست را ادامه دهد طبیعتاً ایران هم آماده گفت‌وگو نیست.
راهکار
عبدالرضا فرجی‌راد در پاسخ به این سوال که برای برون‌رفت از وضعیت موجود طرفین باید چه نکاتی را در نظر بگیرند؛ گفت: آن یادداشت را هر کسی بخواند متوجه می‌شود که آمریکا به دنبال چیست. در این یادداشت سلاح متعارف و موشک در یک بند آمده است. این به این معناست که وقتی صحبت از سلاح متعارف می‌کند، منظورش موشک نیست، موشک را جدا مطرح کرده است. یعنی حتی نمی‌خواهند ایران سلاح‌های معمولی تولید کند. بنابراین ترامپ باید با زبان درستی پیام خود را مطرح کند و بگوید ما نمی‌خواهیم شما سلاح هسته‌ای داشته باشید و طبیعتاً ایران هم به دنبال سلاح هسته‌ای نیست و بارها این موضوع را مطرح کرده است. حالا سر میزان آن می‌توانند مذاکره کنند و به نتیجه برسند. در حال حاضر مسئولان ایرانی اعلام کردند که با این شرایط آمادگی گفت‌وگو ندارند. باید ببینیم در آینده طرف مقابل تغییراتی ایجاد می‌کند که ایران هم آمادگی لازم را پیدا کند یا خیر؟ البته این نکته را هم اضافه کنم که منظور مقامات ایران از عدم گفت‌وگو این نیست که برای همیشه گفت‌وگو نکنند. ایران اگر تغییری در سیاست آمریکا ببیند گفت‌وگو را آغاز می‌کند. اما در حال حاضر با توجه به سیاست‌های تهاجمی ترامپ فعلاً ایران اعلام کرده است که ما گفت‌وگو نمی‌کنیم.
