تنش با همسایگان

ایران با 15 کشور مرز خاکی و آبی دارد؛ هفت کشور افغانستان، پاکستان، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان و عراق، با ایران مرز خاکی دارند. همچنین کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان هشت کشوری هستند که از طریق خلیج ‌فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به شمار می‌روند. درباره همسایگان عموماً این مسئله مطرح می‌شود که اگر سیاست خارجی ایران توان بهبود روابط با غرب را ندارد، اولین راه‌حل در دیپلماسی این است که دست‌کم رابطه خود را با همسایگانی که پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترکی با آنها دارد، بهبود ببخشد. در همه جای دنیا از نزدیکی جغرافیایی و مشترکات فرهنگی به عنوان زمینه و زیرساخت برای تقویت مناسبات و توسعه روابط تجاری و اقتصادی بهره می‌برند. اگرچه، اصلاح سیاست منطقه‌ای و بهبود روابط با همسایگان هم مستلزم آن است که بخشی از اصلاحات در عرصه سیاست جهانی انجام شود؛ در غیر این صورت هر تلاشی برای توسعه سیاست منطقه‌ای نتیجه‌بخش نخواهد بود. درک دولتمردان ایرانی از تحولات جهانی و منطقه‌ای، جزیره‌ای است و جامع نیست، در حالی که الگوی روابط با کشورها در قالب‌هایی بزرگ‌تر و در پیوند با قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی قابل تعریف است.

با این حال با وجود تاکید بر اولویت روابط با همسایگان، اوضاع روابط دیپلماتیک و اقتصادی ایران با همسایه‌های خود چندان مساعد نیست و بسیاری معتقدند وضعیت مناسبات دیپلماتیک ایران با کشورهای همسایه کاملاً متفاوت از آن چیزی است که دولتمردان بر آن تاکید می‌کنند. در قسمت شمالی ایران، جمهوری آذربایجان عملاً به میدان جولان نیروهای اسرائیلی تبدیل شده است. تلاش این دو کشور در ایجاد تحریکات در درون ایران قابل کتمان نیست. مناقشه دیگر تهران و باکو بر سر کریدور زنگزور است. اخیراً روسیه بر حق آذربایجان برای فعال کردن این کریدور تاکید کرده، کریدوری که ایران آن را خط قرمز می‌داند. احداث کریدور زنگزور نه صرفاً یک چالش سیاسی-امنیتی که یک چالش اساسی در حوزه تجارت کشور به وجود خواهد آورد، زیرا با تغییرات آن دسترسی ایران به یکی از سه همسایه اروپایی‌اش مسدود می‌شود. ترکیه نیز اصرار دارد که این کریدور احداث شود چراکه این مسیر کشورهای آسیای میانه را به آذربایجان و از آنجا به ترکیه وصل می‌کند و ترکیه را به قطب ترانزیت کالا و انرژی تبدیل می‌کند. به گفته اردوغان تمامی زیرساخت‌های این پروژه آماده است و تنها مشکل جنوب ارمنستان است.

در مرزهای غربی نیز با وجود اینکه عراق کشور دوست و متحد ایران است اما حملات موشکی ایران به اربیل در دی‌ماه ۱۴۰۲ با واکنش تند دولت عراق مواجه شد. با اینکه موضوع حملات ایران به مقر تروریست‌ها و موساد در خاک عراق سابقه طولانی دارد و منحصر به سال ۱۴۰۲ نیست؛ مقامات عراقی در رده‌های بالا اظهارنظرهای تندی علیه ایران کردند، سفیر ایران را فراخواندند و در سازمان ملل شکایتی علیه جمهوری اسلامی تنظیم کردند. محمد شیاع سودانی، نخست‌وزیر عراق که روابط نزدیکی با ایران داشت، حمله ایران به اربیل عراق را محکوم کرده و از شکایت دولت عراق به شورای امنیت سازمان ملل خبر داده بود. وزارت خارجه عراق نیز با صدور اعلامیه رسمی اعلام کرد: «تجاوز ایران به اربیل و بمباران اماکن مسکونی امن را به‌شدت محکوم می‌کنیم؛ رفتار ایران را تجاوز به حاکمیت عراق و امنیت مردم آن و توهین به حسن همجواری و امنیت منطقه می‌دانیم.» دولت اقلیم کردستان عراق نیز این اقدام را جنایت نامید.

در مرزهای شرقی کشور نیز با بازگشت طالبان به قدرت از سال ۲۰۲۱، رودخانه هیرمند به موضوعی تنش‌زا بین دو کشور، تبدیل شده است. افزایش خشونت‌ها در مرز ایران و افغانستان، زمانی که مرزبانان هر دو طرف درگیر شده و یک سرباز طالبان و دو نیروی ایرانی کشته شدند، به اوج خود رسید. پاکستان نیز با جذب مستمر سرمایه‌گذاری خارجی کشورهایی نظیر چین در امور زیرساختی خود مشغول یک رقابت ژئوپولیتیک با ایران شده است. علاوه بر این، چندی پیش بود که روابط میان تهران و اسلام‌آباد به خاطر درگیری‌های مرزی و حملات تروریستی در استان سیستان و بلوچستان که در مرز ایران و پاکستان قرار گرفته است، تیره شد. در جنوب ایران هم برخی تنش‌ها و رقابت‌های دیرینه منطقه‌ای میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج ‌فارس همواره وجود داشته و دارد. برای مثال ایران با کویت و عربستان بر سر برخی قلمروهای دریایی و میدان‌های گازی اختلاف نظر دارند. محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل سابق شرکت ملی نفت ایران در سال 1402 گفت آمادگی کامل برای آغاز حفاری در میدان مشترک نفتی آرش وجود دارد. در ادامه سعد البراک، معاون نخست‌وزیر و وزیر نفت کویت، مواضع ایران در قبال میدان گازی آرش را «غافلگیرکننده» و «در تناقض با تمام اصول بنیادین روابط بین‌الملل» عنوان کرد. وزارت خارجه عربستان هم اعلام کرد مالکیت منابع طبیعی میدان نفتی آرش، فقط بین ریاض و کویت مشترک است. یکی از مهم‌ترین این تنش‌ها که بیش از نیم‌قرن هم قدمت دارد؛ ادعای امارات متحده عربی بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) است. امارات از سال 2022 در تلاش است پای قدرت‌های بزرگ را در این پرونده باز کند. در جریان برگزاری نشست مشترک شورای همکاری خلیج ‌فارس با چین، این کشور در همراهی با سران کشورهای حاشیه خلیج ‌فارس خواستار حل مسالمت‌آمیز موضوع جزایر سه‌گانه بین ایران و امارات شد. با وجود خشم تهران از چین به دلیل اظهارات بی‌اساس این کشور در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی، چین مجدد بر موضع خود تاکید کرد. سخنگوی وزارت خارجه چین بار دیگر از ایران و امارات خواست تا «اختلافات» خود را از طریق گفت‌وگو و رایزنی حل کنند و مواضع چین را در این مورد «موضعی ثابت» توصیف کرد. کشور دیگری که از مواضع امارات حمایت کرد، روسیه بود. در پی نشستی در مسکو، روسیه و وزیران خارجه شورای همکاری خلیج ‌فارس طی بیانیه‌ای خواستار «حل مسالمت‌آمیز مناقشه جزایر سه‌گانه» شدند. وزارت خارجه ایران در واکنش به این بیانیه گفت که «این جزایر تعلق ابدی به ایران دارد». حدود پنج ماه پس از اینکه وزارت امور خارجه با احضار سفیر روسیه در تهران، به بیانیه نشست وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج ‌فارس و روسیه اعتراض کرد، مسکو بار دیگر در همراهی با کشورهای عربی، مالکیت ایران بر جزایر سه‌گانه را زیر سوال برد و خواستار تصمیم‌گیری درباره این موضوع در دیوان دادگستری بین‌المللی شد. بعد از روسیه و چین که عنوان متحد ایران را یدک می‌کشند، آمریکا در ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۴، در پایان نخستین دیدار رسمی شیخ محمد بن‌زاید آل‌نهیان، رئیس امارات متحده عربی از ایالات‌متحده، بیانیه مشترکی را با ابوظبی به امضا رساند که از ادعای این کشور درباره جزایر سه‌گانه ایرانی حمایت می‌کرد. در نهایت اتحادیه اروپا هم به این جمع پیوست. اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج ‌فارس اخیراً در بیانیه‌ای مشترک از ایران خواستند تا به «اشغال جزایر سه‌گانه» پایان دهد.

سابقه تاریخی

جزایر سه‌گانه ایرانی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک در طول تاریخ همواره متعلق به ایران بوده و حاکمیت ایران بر آنها همانند دیگر جزایر ایرانی ریشه در گذشته بسیار دور دارد. در دوران قبل از اسلام، خلیج ‌فارس در حکم دریاچه‌ای ایرانی، و به همراه جزایر داخل آن جزو قلمرو امپراتوری‌های ایرانی بوده است. بعد از ظهور اسلام نیز مناطق ذکرشده جزئی از قلمرو ایران بوده‌اند، تا اینکه در زمان ظهور سلسله صفویه این جزایر به مدت کوتاهی به تصرف استعماری پرتغالی‌ها درآمد. با قدرتمند شدن ایران در زمان حکومت شاه‌عباس صفوی این جزایر دوباره به ایران بازگردانده شد. با روی کار آمدن قاجاریه، این حکومت در اعمال قدرت و حاکمیت بر کرانه‌ها و جزایر خلیج ‌فارس از خود ضعف و سستی نشان داد و انگلیس که مترصد چنین فرصتی برای پررنگ‌تر کردن حضور خود در منطقه بود، برای تحکیم حضور خود در خلیج ‌فارس جزایر سه‌گانه ایرانی را در سال 1903 تصرف کرد و در اختیار امیرنشین‌های تحت‌الحمایه خود یعنی شارجه و راس‌الخیمه قرار داد. با خروج انگلستان از منطقه خلیج ‌فارس در سال 1971، جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک بعد از مدت 68 سال به ایران بازگردانده شد و پیش از تشکیل کشوری به نام امارات، ارتش ایران در جزایر مستقر شدند.به دنبال بازپس‌گیری این جزایر، به‌‌رغم دلایل متقن تاریخی مبنی بر مالکیت ایران بر این جزایر، دولت امارات با حمایت برخی از کشورهای تندرو عربی، شکایتی را علیه ایران در سازمان ملل مطرح کردند که به دلیل اعتراض نماینده ایران مبنی بر عدم صلاحیت شورای امنیت در این زمینه، پرونده بدون هیچ اقدامی مختومه شد. از آن تاریخ به مدت 21 سال، امارات ادعای چندانی نسبت به مالکیت ایران بر این جزایر مطرح نکرد تا اینکه در سال 1992، تعدادی از کارگران خارجی که در استخدام امارات بودند، بدون اطلاع قبلی قصد ورود به ابوموسی را داشتند، که این موضوع با مخالفت شدید ایران مواجه شد چرا که بر اساس تفاهم‌نامه 1971 بین ایران و شارجه، تنها اتباع شارجه حق ورود به ابوموسی را داشتند. این اقدام ایران دستمایه تبلیغاتی مناسبی برای امارات و برخی از کشورهای عربی مبنی بر عدم مالکیت ایران بر جزایر سه‌گانه فراهم کرد و از آن مقطع زمانی امارات متحده عربی، ادعاهایی را در محافل سیاسی و بین‌المللی در مورد مالکیت این جزایر مطرح کرده و به دنبال آن کشورهای عضو شورای همکاری خلیج ‌فارس، اتحادیه عرب و قدرت‌های فرامنطقه‌ای نیز از ادعای امارات حمایت می‌کنند.

ضعف در سیاست خارجی

در ارتباط با اقدامات اخیر امارات متحده عربی در همراه کردن قدرت‌های بزرگ با خود در موضوع جزایر سه‌گانه، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، استاد علوم سیاسی معتقد است که اقدامات کشورها در عرصه بین‌المللی به قدرت و نفوذ این کشورها در دنیای امروز برمی‌گردد. مسئولان ایرانی عمدتاً یک شیوه تکراری را برای پاسخ به بیانیه‌های ضدایرانی در پیش گرفته‌اند که آن هم محکوم کردن این بیانیه‌هاست. اما طرف اماراتی به گونه‌ای مرموز موضوع جزایر را به سمت بین‌المللی شدن پیش می‌برد. این ادعای کاذب سوءتفاهمی در ارتباط با اتباع شارجه‌ای است که در جزیره ابوموسی حضور دارند و امارات قصد دارد این موضوع را که نه با حقوق بین‌الملل همخوانی دارد و نه با واقعیت تاریخی، بین‌المللی کند. سوءاستفاده امارات و برخی کشورهای عربی، به ضعف ایران در سیاست خارجی برمی‌گردد. به عبارت دیگر ایران به دلیل یکسری از اشتباهات در سیاست خارجی به کشوری پردشمن تبدیل شده است و حتی دوستان پایداری هم در عرصه بین‌الملل ندارد. در همین راستا شاهد این هستیم که دور جدیدی از بازی سیاسی برخی کشورهای عربی در مورد جزایر ایرانی آغاز شده است. آنها ابتدا پای روسیه و چین را وسط کشیدند و در حال حاضر شاهد این هستیم که اروپا هم وارد این بازی شده است. هدف امارات این است که موضوع را هم از نظر سیاسی و هم از نظر حقوقی، بین‌المللی کند. امارات امیدوار است که سازمان ملل متحد و شورای امنیت را وادار کند که این موضوع را در قالب ماده 96 اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری بررسی کرده و از دیوان رای مشورتی بگیرند. طبق این ماده اگر سازمان ملل و شورای امنیت در اختلاف میان دولت‌ها از دیوان بین‌المللی دادگستری درخواست رای مشورتی کنند؛ دیوان می‌تواند رای مشورتی دهد. البته رای مشورتی ضمانت اجرا ندارد اما می‌تواند فضای سیاسی را برای امارات باز ‌کند.

در ادامه باید عرض کنم که موضوع جزایر به خوبی نشان‌دهنده تهی بودن ادعای رابطه راهبردی ایران با شرق است. ما شاهد این بودیم که ایران برای روسیه هزینه راهبردی داده است. اروپایی‌ها به خاطر ادعای نزدیکی ایران به روسیه در جنگ اوکراین مواضع سرسختانه‌ای را علیه ایران اتخاذ کردند اما نقطه تلخ ماجرا این است که موضوع جزایر سه‌گانه از خود روسیه شروع شده است. روس‌ها اولین یا دومین قدرت در شورای امنیت بودند که این موضوع را آغاز کردند. بین کشورهای شورای امنیت، اروپایی‌ها برای اولین‌بار لفظ اشغال را درباره جزایر سه‌گانه به کار بردند. درواقع هیچ کشوری خارج از حیطه اعضای شورای همکاری خلیج ‌فارس، تاکنون این لفظ را در مورد جزایر ایرانی به کار نبرده است. این موارد نشان‌دهنده ضعف در سیاست خارجی ایران است، بنابراین من معتقدم ایجاد فضای سیاسی در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی، پیش از اینکه نشان‌دهنده قدرت سیاست خارجی امارات باشد، ناشی از ضعف سیاست خارجی ایران است. ایران به حدی در سیاست خارجی ضعیف عمل کرده که این موضوع باعث سوءاستفاده کشورها و بازیگران مختلف شده و امارات هم بیش از همه از این موضوع سوءاستفاده کرده است.

منبع:

1- تبیین حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه از دیدگاه تاریخی و حقوق بین‌المللی دریاها، جواد اطاعت، حمیدرضا بیات