تعویق انتقام
چرا برای ایران آتش‌بس غزه در اولویت است؟
از همان ساعات اولیه ترور اسماعیل هنیه در تهران، عده‌ای در داخل بر ضرورت انتقام فوری تاکید کردند اما نظام حکمرانی ترجیح داد این انتقام را به تعویق اندازد. مثل هر موضوع دیگری، این مسئله هم موافقان و مخالفانی دارد؛ برخی متخصصان روابط بین‌الملل با تاکید بر اینکه هدف اصلی ترور اسماعیل هنیه کشیدن پای ایران به جنگ مستقیم است، از نظام حکمرانی در ایران خواستند خویشتنداری کند و انتقام را به تعویق بیندازد اما برخی معتقدند ایران باید هرچه زودتر پاسخی قاطع به اسرائیل بدهد. در همین رابطه محمدحسین عادلی که خواستار خویشتنداری ایران است، گفت: «هر گونه اقدامی از سوی ایران، به نفع نتانیاهو تمام می‌شود و باعث شکست احتمالی دموکرات‌ها و پیروزی احتمالی ترامپ هم می‌شود. اگر در دام این بازی بیفتیم آن وقت است که منافع سرشاری برای نتانیاهو، مخالفان فلسطین، تندروهای روسیه، گروه‌های تندرو ضد سیاست خارجی متوازن و رقبای ایران سرازیر خواهد شد.» در همین حال سعید جلیلی که مدافع انتقام سریع ایران است، گفت: «امروز فرصت تاریخی در اختیار ایران اسلامی قرار دارد و دشمنان طی صد سال اخیر در منطقه ما جنایات بسیاری انجام دادند و امروز باید از قدرت کشور حراست کرد و در عرصه‌های مختلف تعالی کشور را به دنیا نشان داد.» اما نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد روز جمعه ۱۹ مرداد با تاکید بر اینکه حق تهران برای پاسخ به اسرائیل ارتباطی با آتش‌بس غزه ندارد، در عین حال اعلام کرد که آتش‌بس پایدار غزه در اولویت است. به گزارش ایرنا، این اظهارنظر نمایندگی جمهوری اسلامی در پاسخ به سوالاتی درباره احتمال به تعویق افتادن پاسخ ایران به اسرائیل تا پس از مذاکرات آتش‌بس غزه بیان شد. نمایندگی جمهوری اسلامی در سازمان ملل بدون اشاره به جزئیات تنها گفته است: «امیدواریم پاسخ ما در زمان و به گونه‌ای صورت گیرد که لطمه‌ای به آتش‌بس احتمالی نزند.» قرار است مذاکرات آتش‌بس غزه از روز پنجشنبه ۲۵ مرداد در دوحه یا قاهره از سر گرفته شود.
تلاش‌های بین‌المللی برای کاهش تنش
در حالی که ایران همچنان در حال بررسی و ارزیابی گزینه‌های خود برای انتقام‌جویی از ترور اسماعیل هنیه است، بسیاری از کشورها در تلاش هستند تا ایران را به خویشتنداری دعوت کنند. در همین راستا روز یکشنبه 14 مرداد بود که ایمن الصفدی، وزیر خارجه اردن به تهران سفر کرد. گمانه‌زنی‌های مختلفی درباره اهداف این سفر مطرح شده بود. یکی از موضوعات مطرح در مورد این سفر مبادله پیامی برای اسرائیل عنوان شده بود که از سوی ایران و اردن تکذیب شد.
به گزارش تابناک ایمن الصفدی در همین رابطه گفت: «به همتای ایرانی‌ام گفتم من به تهران نیامدم که پیامی از جانب اسرائیل را به ایران یا برعکس منتقل کنم.» الصفدی همچنین خاطرنشان کرد: «همتای ایرانی این را تکذیب کرد که یکی از مقامات ایرانی گفته باشد پیام‌هایی را از تهران به تل‌آویو خواهیم رساند.» ایران نیز ارسال پیام به اسرائیل را تکذیب کرد. این موضوع از آنجا مطرح شده بود که وزیر امور خارجه مصر تماس‌هایی با سرپرست وزارت خارجه ایران داشته است تا از ایران بخواهد که پاسخی به تل‌آویو ندهد که البته با پاسخ منفی ایران روبه‌رو شده است. سوی دیگر ماجرا برای این درخواست تماس و سفر وزیر امور خارجه اردن به ایران است. رسانه‌ها در این ارتباط نوشتند که ایمن الصفدی، وزیر خارجه اردن دو بار با علی باقری، سرپرست وزارت امور خارجه تلفنی گفت‌وگو کرده است. باقری پس از این تماس‌های تلفنی با وزرای خارجه مصر و اردن که ظرف این مدت دو بار انجام شده، بر عزم جدی ایران برای پاسخگویی به اسرائیل در پی ترور اسماعیل هنیه، رئیس فقید دفتر سیاسی حماس تاکید کرد.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه، در این ارتباط و در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه گفته می‌شود ایران از طریق وزیر خارجه مصر پیامی را برای اسرائیل ارسال کرده است، گفت: «ما نیازی به ارسال پیام از سوی هیچ طرفی به رژیمی که هویت آن را مشروع نمی‌دانیم نداریم.» با وجود این، ایران بر گفت‌وگو درباره «وضعیت جدید ایجادشده بعد از ترور اسماعیل هنیه» با وزیر خارجه اردن تاکید کرد. از سوی دیگر معمولاً در چنین مواردی چنین پیام‌هایی از سوی مصر مخابره می‌شود.
بنابراین به نظر می‌رسد علاوه بر مسئله مهم آتش‌بس غزه، کلیدی‌ترین موضوع مورد بحث در سفر وزیر خارجه اردن به ایران، تبیین وضعیت دو کشور در مورد چگونگی پاسخ ایران به اسرائیل باشد. ناصر کنعانی در پاسخ به سوال خبرنگار وال‌استریت ژورنال مبنی بر اینکه آیا در جریان سفر وزیر خارجه اردن به تهران توافقی میان دو کشور در مورد چگونگی پاسخ‌دهی به اسرائیل حاصل شده، گفت: «ما برای تامین حقوق و منافع خود در چهارچوب قوانین بین‌المللی عمل می‌کنیم و مواضع خود را برای کشورهای دوست و همسایه تبیین می‌کنیم.» وی در این ارتباط افزود: «اردن کشور دوست و منطقه‌ای و از کشورهای موثر در حوزه فلسطین است.» علاوه بر این، طی روزهای اخیر رهبران آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان و ایتالیا با انتشار بیانیه‌هایی ضمن تاکید بر حمایت خود از اسرائیل، از ایران خواستند تا از هرگونه اقدام نظامی علیه این کشور امتناع کند. سران کشورهای انگلیس، فرانسه و آلمان با انتشار بیانیه‌ای مشترک بدون اشاره مستقیم به جنایت‌های اسرائیل در غزه اعلام کردند که «جنگ در غزه فوراً باید پایان یابد و همه گروگان‌های نزد حماس باید آزاد شوند و کمک‌های انسانی فوراً وارد غزه شود».
به گزارش مهر به نقل از الجزیره، سران این سه کشور اروپایی پاسخ انتقامی مشروع جمهوری اسلامی ایران و حزب‌الله لبنان به ترور مقامات ارشد مقاومت در تهران و بیروت را «تشدید تنش» توصیف کردند و در این‌باره نوشتند: «ما از ایران و متحدانش می‌خواهیم از انجام حملاتی که تنش‌های منطقه‌ای را تشدید می‌کند، خودداری کنند.» در این بیانیه هیچ اشاره‌ای به علت اصلی تداوم جنگ در غزه نشده است. با این حال این کشورها مدعی شدند که «ما با همه طرف‌ها برای جلوگیری از تشدید تنش کار می‌کنیم و از هیچ تلاشی برای آرام کردن اوضاع و یافتن راهی برای ثبات در غزه دریغ نمی‌کنیم».
جف فلیک، سفیر آمریکا در ترکیه، نیز گفت که ایالات‌متحده از ترکیه و سایر متحدانش که با ایران رابطه دارند، می‌خواهد که این کشور را برای همکاری در کاهش تنش‌ها در خاورمیانه متقاعد کنند. آقای فلیک که در میزگردی به مناسبت پایان کار خود در ترکیه سخن می‌گفت، به «نقش مفید» ترکیه در بزرگ‌ترین تبادل زندانیان میان ایالات‌متحده و روسیه از زمان جنگ سرد در آغاز ماه آگوست اشاره کرد و یادآور شد که روابط ایالات‌متحده و ترکیه نسبت به قبل بهتر شده است.
در ادامه تلاش‌ها برای کاهش تنش در منطقه، کی‌یر استارمر، نخست‌وزیر بریتانیا طی تماسی با مسعود پزشکیان به گفت‌وگو و رایزنی پرداخت. به گزارش روزنامه هم‌میهن، پزشکیان در این گفت‌وگو سکوت مجامع بین‌المللی در قبال جنایات اسرائیل در غزه و اعمال تروریستی این رژیم در منطقه و همچنین حمایت برخی کشورهای غربی از تل‌آویو را اقدامی مغایر با موازین بین‌المللی و غیرمسئولانه دانست که با تشویق رژیم اسرائیل به تداوم جنایات خود، صلح و امنیت منطقه و جهان را به خطر انداخته است. پزشکیان با بیان اینکه از نظر جمهوری اسلامی ایران جنگ در هیچ نقطه‌ای از جهان به نفع هیچ کشوری نیست، پاسخ تنبیهی به متجاوز را حق قانونی کشورها و راهکاری برای توقف جنایت و تجاوزگری دانست. رئیس‌جمهور همچنین با استقبال از ارتقای سطح روابط دو کشور و نیز آغاز مذاکرات هسته‌ای، عمل به همه تعهدات از سوی طرفین را شرط موفقیت این گفت‌وگوها دانست. استارمر نیز در این مکالمه ضمن تاکید بر ضرورت پایان جنگ غزه و آغاز سریع امدادرسانی به مردم این منطقه، مساعدت بیشتر ایران در این زمینه را خواستار شد. او با اعلام آمادگی کشورش برای گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران در دوره جدید، ابراز امیدواری کرد که سفرای جدید دو کشور هرچه سریع‌تر ماموریت خود را آغاز کنند.
دفتر نخست‌وزیر بریتانیا جزئیات بیشتری از این مکالمه را منتشر کرد. براساس خبر منتشرشده در سایت رسمی دولت بریتانیا، «نخست‌وزیر گفت که عمیقاً از وضعیت منطقه نگران است و از همه طرف‌ها خواست تا تنش‌زدایی کنند و از رویارویی بیشتر منطقه‌ای خودداری کنند. نخست‌وزیر گفت که خطر جدی اشتباه محاسباتی وجود دارد و اکنون زمان آرامش و بررسی دقیق است. وی از ایران خواست از حمله به اسرائیل خودداری کند و افزود که جنگ به نفع هیچ‌کس نیست. نخست‌وزیر بر تعهد خود به آتش‌بس فوری، آزادی همه گروگان‌ها و افزایش کمک‌های بشردوستانه به غزه تاکید کرد. وی افزود: برای دستیابی به این نتایج باید تمرکز بر مذاکرات دیپلماتیک باشد. نخست‌وزیر همچنین پرونده بازداشت‌شدگان خارجی در ایران را مطرح کرد و افزود که مراقبت‌های پزشکی لازم برای آنها بسیار حیاتی است. رهبران دو کشور توافق کردند که گفت‌وگوی سازنده بین انگلیس و ایران به نفع هر دو کشور است. نخست‌وزیر افزود: تنها در صورتی می‌توان این اقدام را ادامه داد که ایران اقدامات بی‌ثبات‌کننده خود از جمله تهدید علیه افراد در بریتانیا را متوقف کند و به حمله روسیه به اوکراین کمک بیشتری نکند.»
دیگر تماس مهم پزشکیان و یک مقام سیاسی اروپایی، به تماس تلفنی میان صدراعظم آلمان و رئیس‌جمهور کشورمان بازمی‌گردد. اولاف شولتز طی تماس با پزشکیان، ضمن تبریک به او برای پیروزی در انتخابات خواستار کنترل تنش شد. به گزارش سایت ریاست‌جمهوری، «پزشکیان با تاکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران همواره خود را موظف به تبعیت از قوانین و مقررات بین‌المللی دانسته است، تصریح کرد: ایران ضمن استقبال از توسعه تعاملات با همه کشورها و تاکید بر حل مشکلات از طریق مذاکره، هرگز تسلیم فشار، تحریم، زورگویی و تجاوزگری نخواهد شد، بلکه مطابق موازین بین‌المللی پاسخ به متجاوزین را حق خود می‌داند». بر اساس این گزارش، «صدراعظم آلمان همچنین برقراری صلح و امنیت در منطقه را از اولویت‌های رویکرد آلمان نسبت به غرب آسیا و جهان عنوان و بر ضرورت توقف فوری جنگ و خشونت در غزه و برقراری آتش‌بس در این منطقه تاکید کرد».
اولویت آتش‌بس برای ایران
ابراهیم متقی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، در پاسخ به این سوال که چرا برای ایران آتش‌بس غزه در اولویت است؟، گفت که ترور اسماعیل هنیه از سه منظر قابل بررسی است.
اول اینکه این عملیات موساد از طریق شبکه‌های نفوذ در داخل ایران انجام شد. زمانی که چنین اقدامی شکل می‌گیرد، راهبرد جمهوری اسلامی مبتنی بر کنش انتقامی متقابل است. برخی گمان می‌کنند که انتقام ایران تکرار عملیات وعده صادق خواهد بود. این افراد نه راهبرد می‌دانند و نه وقوفی نسبت به سیاست خارجی ایران دارند. واقعیت این است که کنش راهبردی ایران مبتنی بر انتقام خواهد بود اما این انتقام متوازن خواهد بود. اما چرا این انتقام متوازن خواهد بود؟ به این دلیل که راهبرد مقام معظم رهبری مبتنی بر تهدید در برابر تهدید است و ایشان بر ضرورت کنش متوازن تاکید دارند.
نکته دومی که وجود دارد این است که اسماعیل هنیه عضوی از جبهه مقاومت بود و در همین راستا ایران نمی‌تواند فراتر از جبهه مقاومت تصمیم‌گیری کند و هرگونه تصمیم‌گیری باید بر اساس یک اجماع راهبردی حاصل شود. بنابراین در فضایی که نشانه‌هایی از آتش‌بس وجود دارد، طبیعی است که خواسته گروه‌های مقاومت و از جمله مردم فلسطین ارجحیت دارد. واقعیت این است که نسل‌کشی در غزه و ناتوانی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی و بی‌توجهی قدرت‌های بزرگ و کشورهای اروپایی به این موضوع باعث تزلزل در اراده گروه‌های فلسطینی شده است. در این فضا و در این شرایط انتقام باید ماهیت تاکتیکی داشته باشد و از همه مهم‌تر اینکه مبتنی بر یک نوع پذیرش، همکاری و هماهنگی با مجموعه جبهه مقاومت باشد.
نکته سوم این است که تفکر راهبردی ایران مبتنی بر اندیشه عقلانیت استراتژیک است. این عقلانیت استراتژیک را مقام معظم رهبری در قالب بصیرت تعریف کرده و بر آن تاکید می‌کنند.
اگر این سه مولفه را کنار هم بگذاریم به این نتیجه می‌رسیم که اول، انتقام یک موضوع اجتناب‌ناپذیر است و در نهایت انجام خواهد شد. دوم، انتقام باید همانند کنش اولیه ماهیتی تاکتیکی داشته باشد. به این معنا که هدف‌گیری برای کنشی باشد که متوازن با همان اقدامات است. سوم، باید پیامدهای انتقام به‌طور کامل مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد. اگر پیامدهای این موضوع به نسل‌کشی بیشتر و توسعه بحران در فلسطین منجر شود، در این شرایط طبیعی است که الگوی رفتاری ایران به اقدامات پرهزینه معطوف نباشد.
بنابراین در شرایط فعلی باید به این موضوع توجه داشته باشیم که انتقام در راه است اما زمان، مکان و شدت آن فعلاً مبهم است و به فضایی که اسرائیل در ارتباط با غزه و مردم بحران‌زده غزه خواهد داشت، بستگی دارد. اما اینکه برخی در ایران مدافع انتقام سریع هستند باید عرض کنم زمانی که ما به تصمیمات راهبردی اشاره می‌کنیم این رهبری هستند که نقش محوری دارند. به این معنا که رویکرد رهبری با تمام راهبردهایی که مبتنی بر تصمیم‌گیری در شرایط بحران است هماهنگی دارد. در چنین شرایطی انگاره موجود نظام سیاسی مبتنی بر یک نوع وقفه تاکتیکی برای کنش متقابل عملیاتی است.
بحث اصلی انتقام است و کنش زودهنگام چالش‌های زیادی به وجود می‌آورد و از این مهم‌تر اینکه بنیامین نتانیاهو این اقدام را انجام داد تا ایران را دچار اشتباه استراتژیک کند تا در این شرایط ایران دست به اقدامات زودهنگام بزند. باید در نظر داشته باشیم به هر میزان که موضوع پیچیده‌تر شود از یک‌سو باید اطلاعات دقیق‌تر باشد و از سوی دیگر باید هدف‌گذاری اثر راهبردی داشته باشد. البته اقداماتی که ایران تاکنون انجام داده بهترین گزینه ممکن است. به این معنا که از یک‌سو مانع گسترش بحران شده و از سوی دیگر، در حال حاضر در واکنش به ترور اسماعیل هنیه اقدامی انجام نداده است. تا زمانی که شما شلیک نکرده باشید طرف مقابل در وضعیت ابهام راهبردی قرار دارد اما وقتی که شلیک کردید وضعیت کاملاً متفاوت خواهد بود. من فکر می‌کنم ایران هرآنچه لازم بوده را برای اتخاذ تصمیمی که به یک نوع انتخاب بهینه برای کنش انتقامی بینجامد، در دستور کار قرار داده است.
