علایق مالی دهه هشتادی‌ها

جوانان دهه هشتادی در ایران چگونه سرمایه‌گذاری می‌کنند، این پرسشی است که پاسخ به آن نیازمند شناخت این نسل، ترجیحات و مطلوبیت‌های اوست. جوانان امروزی همان نسل Z هستند که بیشتر به نسل «بومی دیجیتال» مشهورند. آنان با اینترنت به دنیا آمده‌اند و در بسترهای آنلاین، زیست روزانه دارند. به‌واسطه تمایز خاص زیستی نسل Z با بقیه نسل‌ها، نوع و رویکرد آنان نیز به مقوله‌های خرید، مصرف، سرمایه‌گذاری، پس‌انداز و بدهی بسیار متفاوت است. ویژگی خاص آنان این است که در سریع‌ترین زمان ممکن، بیشترین درآمد را داشته باشند و البته ریسک آن را نیز به جان می‌خرند. با این وصف، برخلاف نسل‌های قبل‌تر، آن‌طور که تصور می‌شود، بی‌قیدوبند نیستند و اساساً به ارزش‌های اخلاقی و جهان‌شمول بسیار هم متعهدند، اما سبک خاص زندگی و دغدغه‌مندی‌شان، آنان را بیشتر متمایل به سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی پیشرفته در بستر بلاک‌چین می‌کند، چرا که همیشه به صورت 24ساعته در دسترس و آنلاین است. گزارش پیش‌رو می‌خواهد با مقدمه‌ای از معرفی نسل Z، روایت دیگری از این نسل و علاقه‌مندی‌هایش در اختیار مخاطب قرار دهد و به این واسطه شناخت بهتری هم از این نسل پیش‌رویمان قرار دهد.

تعریف: جوانان نسل Z

علایق مالی نسل جوان در ایران چیست و این نسل چگونه و با چه استراتژی سرمایه‌گذاری می‌کنند؟ به این پرسش و ده‌ها پرسش مشابه دیگر بیشتر از زاویه اقتصاد رفتاری و روان‌شناسی فردی پاسخ داده می‌شود. برای کندوکاو در این پرسش‌‌ها، باید مسیر درازدامنی را از سر بگذرانیم و ابتدا بهتر است بدانیم مقصود ما از نسل جوان در ایران چه کسانی هستند. غالباً در یک حیات زمانی مشخص در یک جامعه انسانی ممکن است همزمان با چهار یا پنج نسل مواجه باشید. 

با پذیرش این فرض، نسل جوان متعلق به گروه خاصی هستند که در دنیای امروز به «زد» مشهورند. نسل زد (Generation Z) که به زومرها هم شناخته می‌شود، به نسلی گفته می‌شود که در محدوده زمانی تقریبی از سال‌های پایانی دهه ۱۹۹۰ تا سال‌های ابتدایی دهه ۲۰۱۰ (معادل سال‌های 1374 تا 1390 ه.ش.) یعنی در دهه‌های پایانی قرن 21 و آغازین قرن 22 متولد شده‌اند. با لحاظ تقسیم‌بندی نسل‌های اجتماعی دنیای غرب، پیش از نسل Z، نسل Y یا همان نسل هزاره‌ها هستند و بعد از نسل Z، نسل آلفا (Alpha) قرار دارد. زومرها که به بومی دیجیتال نیز شناخته می‎شوند، در ایران به فرمانروایان دهه هشتادی‌ معروف‌اند و از این حیث ویژگی‌ها و خلق‌وخوی خاصی دارند. آنان فرزندان نسل X هستند. اگر می‌خواهیم بدانیم آنان چگونه سرمایه‌گذاری یا ثروت‌اندوزی می‌کنند، باید خلق‌وخو و ویژگی‌های آنان را دقیق‌تر بشناسیم.

تمایز: نسل خاص Z

اکنون که بر مبنای تقسیم‌بندی اجتماعی نسلی، موقعیت جمعیت‌شناختی نسل جوان را شناختیم، بهتر است تمایز خاص این نسل با نسل‌های پیش از خودش را هم بشناسیم و بعد به خلق‌وخو و ویژ‌گی‌های آنان نیز گذری داشته باشیم. ویژگی خاص نسل Z این است که با اینترنت بزرگ شد‌ه‌اند؛ اینترنت در ایران به‌طور رسمی از اوایل دهه 1990 وارد و در سال 1993، نخستین ارتباط با شبکه جهانی اینترنت برقرار شد و در سال 1997، مخابرات ایران خدمات اینترنتی را به صورت تجاری آغاز کرد. این نکته را هم باید درک کنید که سه تا هفت‌سالگی این نسل در زمانی که شخصیتشان شکل گرفته، همزمان با شروع کار یاهو مسنجر و یاهو ۳۶۰ در ایران بوده است. به همین دلیل است که نسل زد نخستین نسل اجتماعی‌اند که از جوانی با دسترسی به اینترنت و فناوری دیجیتال قابل حمل، رشد کرده‌اند و به «بومی دیجیتال» لقب گرفته‌اند. البته این لزوماً به معنای سواد بالای دیجیتال نیست و چه‌بسا بسیاری از آنان سواد دیجیتال ندارند، اما در بستر آنلاین زیست می‌کنند. این نسل تکنولوژی‌محور در دنیای امروز در شبکه‌های اجتماعی حضوری فعالانه و مستمر دارند و بخش عمده‌ای از بستر زیستی‌شان در همان فضای مجازی شکل می‌گیرد و دنبال می‌شود. آنان در دوره‌ای زیست می‌کنند که به اینترنت و اطلاعات آزاد دسترسی داشته‌اند. این تمایز خاص آنان را به ویژگی‌های چندوجهی نزدیک کرده و شناخت آنان را برای نسل‌های قبل‌تر پیچیده کرده است. الگوی رفتاری آنان در بستر فناوری‌ و داده‌های دیجیتال شکل گرفته و از این جهت هر آنچه ترکیبی از فناوری یا دیجیتال باشد، را پذیرا هستند و هر چه را متعلق به غیر آن باشد، نمی‌پذیرند. آنان در دنیای دیجیتالی شناورند و مهارت‌هایشان آغشته به فناوری است، به همین دلیل هوشمند‌تر و دقیق‌تر عمل می‌کنند و بازی صفر و یک را به پیش می‌برند. همین تمایز خاص، آنان را در تصمیم‌گیری‌هایشان قاطع‌تر و بابرنامه‌تر کرده است. به همین دلیل است که در الگوهای سرمایه‌گذاری و مالی آنان حتماً ترکیبی از فناوری و دیجیتال حضور دارد.

ویژگی‌ها‌: نسل چندوجهی Z

نسل Z همان‌طور که با زیست خاصی بزرگ شده‌اند، خلق‌وخوی خاص و متفاوتی هم نسبت به نسل‌های قبل از خود دارند، ازاین‌رو همواره مسئله «درک میان‌نسلی» یکی از چالش‌هاست. آنان با ارتباطات آنلاین زندگی خود را شروع کرده‌اند و به ارتباطات مجازی و رسانه‌های دیجیتال به‌شدت علاقه دارند و در واقع بخشی از هویت و ریشه زیست‌ فردی‌شان است، در نتیجه برخلاف نسل قبلی‌شان سلایق و علاقه‌مندی خاصی هم دارند، اما نسل‌های قبلی با شگفتی به خلق‌وخویشان می‌نگرند. با این وصف باید یادآوری کرد که اهمیت و گستره جمعیتی این نسل در دنیای امروز (حدود 32 درصد جمعیت جهان معادل 5 /2 میلیارد نفر)، می‌تواند تاثیر زیادی روی معاملات اقتصادی و تجاری در جهان بگذارد. نسل Z  به این اصل باور دارد که همه چیز باید بر مبنای سلیقه و مطابق نظر آنها باشد. مفهوم تعادل در زندگی آنان مسئله بسیار مهمی است؛ به‌طوری ‌که میان کار و زندگی‌شان همواره به امر تعادل پایبندند. ساعت کاری آنان نیز منعطف، متغیر و مفید است؛ شاید به همین دلیل است که بیشتر کارفرمایان نسبت به تعهد و رفتار سازمانی این نسل معترض‌اند. زومرها نسل مخاطبان هدفمند و هوشمند شناخته می‌شوند و اگر محصولی، کالایی، خدماتی یا برندی نیاز آنان را برطرف یا تامین نکند، چه‌بسا آن را از دنیای زیسته‌شان حذف می‌کنند، به همین دلیل تکنیک‌های خاصی در بازاریابی به کار می‌گیرند که سریع می‌تواند این مسئله را تشخیص دهد. از این‌رو، وجود تنوع‌طلبی و خصلت دلزدگی در این قشر، باعث می‌شود وفاداری آنان به محصولی کم باشد. این نسل شگفتی‌ساز، آمار قابل توجهی در خرید آنلاین و حضور در شبکه‌های اجتماعی نیز دارد و این نوع فعالیت‌‌ها به بخشی از هویت‌ آنان تبدیل شده است. مسئله ملیت و جنسیت برای این نسل پررنگ نیست؛ برخلاف باورهای همیشگی جامعه نسبت به تفاوت میان زن و مرد، آنان حساسیت خاصی نسبت به مسئله جنسیت ندارند. آنان نسل یونیورسال‌اند و این به معنای آن است که حساسیت ملیت‌گرایانه نیز در میان آنان کمتر است، اما وطن‌پرست هستند. به مسائل اجتماعی نظیر برابری جنسیتی و نژادی، محیط زیست و تاثیر اجتماعی کسب‌وکار اهمیت زیادی می‌دهند. جوانان نسل Z بیشتر تمایل به خوش‌رفتاری، پرهیزکاری و ریسک‌گریزی و نیاز به باور و اعتماد دارند و نسبت به پیشینیان خود آهسته‌تر زندگی می‌کنند. بر مبنای داده‌های جهانی به‌دست‌آمده (2020 و 2021)، پیامک جنسی در میان نسل آنان رایج، نرخ بارداری در میان آنان پایین و چالش مصرف داروهای روان‌گردان تا حدی برجسته است، اما متعهد به اصول اخلاقی هستند. جوانان این نسل بیشتر از نسل‌های قدیمی، نگران عملکرد تحصیلی و چشم‌انداز شغلی خودشان هستند و در به تاخیر انداختن رضایتمندی بهتر از همتایان خود در دهه 1960 میلادی بوده‌اند. خشنودی سپرده‌شده یا رضایت معوق، فرآیندی را توصیف می‌کند که سوژه هنگام مقاومت در برابر وسوسه پاداش فوری در اولویت پاداش بعدی، سوژه را تحمل می‌کند. به‌طور کلی، رضایت تاخیر با مقاومت در برابر پاداش کوچک‌تر، اما فوری‌تر به منظور دریافت پاداش بزرگ‌تر یا ماندگار بعداً همراه است (برناردور، 2009). اگرچه آنان در دنیای دیجیتال‌ شناورند، اما به مصرف‌کنندگان زیرک مشهورند و با نگاه مالی و عمل‌گرایی به دنبال کسب درآمد و نیازهای روزمره‌شان هستند. از این حیث از همان سنین نوجوانی و پایین‌تر با درک تجربه نسل قبل از خود، به دنبال رفع دغدغه‌مندی‌هایشان هستند. نسل Z، در سیاست پیشرو ‌هستند؛ دوست دارند اظهارنظرها و احساس‌های شخصی‌شان را آزادانه (آزادی بیان) بیان کنند و در زندگی آنان خبری از آرمان‌گرایی نیست. برخلاف نسل قبل که با ایدئولوژی زیست خود را سر کردند، آنان تنها به دنبال رفع نیازها و دغدغه‌مندی‌هایشان هستند. عموماً به خاطر ایده‌آلیست بودنشان شناخته می‌شوند، اما بخشی از موج جدید مصرف‌کنندگان فراگیر و رویاپردازان مترقی اجتماعی هستند. بررسی خرده‌فرهنگ‌های نسل Z نشان می‌دهد آنان نسبت به نسل قبل از خود ساکت‌تر بوده‌اند، اما ناپدید نشده‌اند. به همین دلیل است که چالش‌های روانی متفاوت دارند؛ روان‌شناسان مدعی‌اند این نسل تنها، فردگرا و افسرده هستند و کمبود هوش هیجانی (EQ) دارند. پدیده اینترنت بر این نسل، پیامدهای مثبت و منفی به‌جا گذاشته و به دلیل در اختیار داشتن اطلاعات زیاد، بسیار تمایل دارند، دنیای اطرافشان و دنیای دوردست را کشف کنند. دوست دارند یاد بگیرند و لذت ببرند. طرفدار خلاقیت و نوآوری‌اند و دسترسی سریع و آسان به اطلاعات را بدیهی و مهم می‌دانند. اعتقاد جدی به گفت‌وگو و مذاکره برای بهبود وضعشان دارند. از این‌رو، واقع‌بین‌اند و واقعیت را درک می‌کنند.

 بر اساس گفته مهدی واحدی، دکترای تکنولوژی آموزشی (1402) می‌توان مهم‌ترین ویژ‌گی‌های این نسل را به‌طور کلی در 30 خصیصه مشترک، «بومی دیجیتال (دمخور با دنیای مجازی)»، «کم‌توان در توجه (توجه کمتر به دیگران)»، «بازی‌باز (گیمر)»، «اهل حال (Carpe Diem؛ دم را غنیمت می‌شمارند)»، «پردازشگر سریع (توانایی پردازش اطلاعات)»، «به‌شدت انعطاف‌پذیر (انطباق با تغییرات)»، «به‌روز (عقب ‌نماندن)»، «عاشق دیده و شنیده شدن (نیازمند توجه بیشترند)»، «مطالبه‌گر جدی آزادی (خواهان آزادی‌اند)»، «جست‌وجوگر و کنجکاو (کندوکاو دائمی در زندگی)»، «خودمحور (اولویت نخست، خودشان هستند)»، «خیال‌پرداز حرفه‌ای (رویاپردازی)»، «ماهر در ارتباط‌گیری (احساس شرم و خجالت نمی‌کنند)»، «کپسولی (همه چیز کوتاه و فشرده)»، «سلطه‌ناپذیر (شیوه‌های کهن را نمی‌پسندند)»، «پذیرا و بخشنده (با خطاها مشکلی ندارند)»، «حساس به حریم (حریم شخصی‌ مهم است)»، «برخط و در دسترس (تلفن همراه سهل‌الوصول‌ترین وسیله است)»، «ساختارشکن (محدودیتی ندارند)»، «به‌شدت واقع‌بین (واقعیت‌ها را می‌بینند)»، «عمل‌گرا (به دنبال مفاهیم کاربردی‌اند)»، «دارای زیست دوگانه (دنیای مجازی و دنیای واقعی)»، «علاقه‌مند به چالش (مجبور به تعامل و بحث)»، «قاعده‌ناپذیر و الگوستیز (شاخصه‌های نسل)»، «شخصی‌ساز آموزش (مراجعه به اینترنت)»، «یادگیرنده اجتماعی (نسل اشتراک‌گذاری محتوا)، «گروه‌محور (در گروه باشند)»، «همراهِ معلم (به‌عنوان تسهیلگر)»، «مقاوم در برابر نصیحت (منطق صفر و یک)» و «متنفر از تحت کنترل‌بودن (از کنترل اجتناب کنید)» طبقه‌بندی کرد (مجله رشد فناوری آموزشی، شماره 2، آبان 1402).

نیازها: انتظارات و چالش‌های نسل Z

نسل Z همواره در حال جست‌وجو هستند و با ابزارهای آنلاین و شبکه‌های اجتماعی به‌روز سروکار دارند، از این حیث، تغییرات در دنیای کسب‌وکارها برای آنان امر بدیهی قلمداد می‌شود. موفقیت کسب‌وکارها هم مطمئناً توجه به این تفاوت‌ها و انطباق با آن است. نسل Z از گفت‌وگو با مدیران ارشد و آموزش مدیران لذت می‌برد؛ آنان به‌طور کلی از محل کار و کارفرمای خود «رفاه»، «اخلاق‌مداری»، «رهبری شفاف» و «محل کار متنوع» می‌خواهند. تعاملات نسل Z نشان می‌دهد آنان به مشارکت تیمی اهمیت می‌دهند، اما شاید نیاز به تشویق به این امر هم داشته باشند. نسل Z به دلیل انعطاف‌پذیری‌شان، بسیار علاقه‌مندند که در محل کار خود همان‌گونه منعطف و آزاد و به‌عنوان فریلنسر کار کنند. هر چند علاقه‌مند و مشتاق کارآفرینی هستند. نیاز این نسل به تحول فرهنگی است، چرا که نسلی با مختصات زیست خاص هستند. نیاز آنان به تشویق در نوآوری و خلاقیت است و توجه به ارتباط با آنان ضروری قلمداد می‌شود. به دنبال آزادی عمل و رشد فردی هستند و تکنولوژی‌محور و اهل رقابت‌اند. نسل Z همسو با نیازهایش، چالش‌هایی هم دارد. آنان استقلال و خودمختاری بالایی را طلب می‌کنند و همین مسئله برای محیط کسب‌وکار چالش‌ساز است. نیاز به هیجان و چالش مداوم به دلیل همان تعاملات متفاوتشان، کار را برای درک آنان سخت و دشوار می‌کند. رویکرد آنان به کار غیرمتعارف و تقاضای دائمی برای فرصت‌ها باعث می‌شود، رویکرد نوآوری برایشان حیاتی باشد. به همین دلیل به دنبال ادغام گزینه‌های کاری انعطاف‌پذیرند. آنان می‌خواهند کارها را به روش خود انجام دهند. برای زندگی شخصی خود ارزش بالایی قائل هستند؛ به‌طوری که به مشاغل اجازه نمی‌دهند، زندگی شخصی آنها را محدود کنند. شاید این‌طور هم بتوان گفت که نسل Z برای زندگی کردن کار می‌کند، این نسل برای کار کردن زندگی نمی‌کند! با وجود این، وفاداری شغلی ندارند، به‌راحتی استعفا می‌کنند و در صورت عدم رضایت شغلی، به‌راحتی از شغلی به شغل دیگر جابه‌جا می‌شوند. با این وصف، آنان به‌صورت آنلاین زندگی می‌کنند و وابستگی شدیدی به اینترنت دارند. به شرکت‌های هوشمند علاقه‌مند هستند و از موبایل و اپلیکیشن‌ها استفاده می‌کنند. انتظارها و چالش‌های نسل Z بیشتر به واسطه فناوری شکل می‌گیرد، از این حیث آنان هم انتظارات قابل توجهی دارند که به‌راحتی قابل درک نیست و هم چالش‌های جدی دارند که نیازمند تغییر رویکردها و سیاست‌گذاری‌هاست.

اتفاق‌ها: زمانه نسل Z

نسل Z همگی در دوران پسانوگرایی، چندگانگی فرهنگی و جهانی‌سازی زاده شده‌اند. هویت نسل Z با عصر دیجیتال، اضطراب، شرایط بد آب‌وهوایی و تغییر اقلیم، شرایط زیست‌محیطی، تغییر چشم‌انداز مالی اقتصادها و کووید 19 شکل گرفته است. حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، بحران جهانی مالی در سال ۲۰۰۸، پیروزی باراک اوباما؛ اولین رئیس‌جمهور سیاه‌پوست در تاریخ آمریکا، پیروزی دونالد ترامپ؛ پدیده عجیب و خاص در امر سیاست در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، ظهور شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر، اینستاگرام، فیس‌بوک و همه‌گیری جهانی کووید، افزایش جنگ‌ها و تنش‌های جهانی همچون جنگ اوکراین و روسیه یا ناآرامی‌های منطقه غرب آسیا احتمالاً مهم‌ترین وقایعی هستند که نسل Z تاکنون آن را تجربه کرده‌‌اند. نسل قبل‌تر از نسل Z در جهان دوقطبی و دوران جنگ سرد متاثر از ایدئولوژی‌ها بودند، اما نسل Z در دنیای چندقطبی و چندوجهی آماج اتفاقات غیرقابل پیش‌بینی‌اند. دنیای دیجیتال فهم و درک جوانان نسل Z از رویدادهای جهانی را نزدیک و واقع‌گرایانه کرده است. آنان چون در دل حادثه‌ها به دنیا آمده‌اند، خود را برای هر سناریویی آماده می‌کنند و استراتژی مناسب با آن را طراحی می‌کنند اما این استراتژی در هر وجهی با اولویت خود آنان خواهد بود.

الگوها: سرمایه‌گذاری نسل Z

الگوهای سرمایه‌گذاری نسل Z به دلیل زیست خاص آنان با بقیه نسل‌ها متفاوت است. آنان دیدگاه متفاوتی نسبت به کارآفرینی در قیاس با نسل‌های دیگر دارند و برایشان داشتن سواد مالی با سطح قابل توجه اهمیت دارد و تمایل دارند در تصمیم‌گیری مالی، مستقل و سریع عمل کنند. این نسل انبوهی از اطلاعات و داده‌ها را در اختیار دارند و همین مسئله آنان را با تصمیم‌های آگاهانه‌تر مواجه می‌کند. این نسل در رفتارها و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری‌شان، سطح بالایی از سواد دیجیتال و پذیرش فناوری را داراست. از نظر آنان رابطه سنتی کارفرما و کارمند با ظهور اقتصاد گیگ (Gig Economy) تغییر یافته است. آنها با ترکیبی از سواد مالی اولیه، استفاده از فناوری و ابزارهای مختلف، منابع درآمدی متفاوت و تنوع ‌بخشیدن به سبدهای سرمایه‌گذاری، خود را برای آینده‌ای غیرقابل‌پیش‌بینی آماده می‌کنند. الگوی مالی این نسل، تماشاکردن و یاد گرفتن است؛ «ببین و یاد بگیر». اطلاعات مالی و یادگیری آنان از طریق ویدئوهای آنلاین است؛ به همین دلیل در امور مالی شخصی به ویدئویی‌ترین نسل شناخته می‌شوند. پلت‌فرم‌های آنلاین برای آنان ابزار محبوب یادگیری در حوزه مالی است. مهم‌ترین منابع کسب اطلاعات مالی برای آنان هم «یوتیوب»، «جست‌وجوهای اینترنتی با استفاده از موتورهای جست‌وجو (همچون گوگل)»، «اینستاگرام»، «تیک‌تاک»، «توئیتر»، «ریدیت» و «فیس‌بوک» است. نسل Z به دلیل ویژگی‌های فردی خاص در امور مالی همچون «محافظه‌کاری»، «سبک زندگی متفاوت»، «برنامه‌ریزی و آموزش اولیه»، «کار آزاد و قراردادهای بلندمدت»، «استفاده از فناوری»، «ارز دیجیتال و سرمایه‌گذاری جایگزین»، «سرمایه‌گذاری اخلاقی (متاثر از ارزش‌هایشان)» و «آمادگی برای ناشناخته‌ها» نگرانی‌های خاصی در زمینه «مالیات»، «پس‌انداز»، «استقراض» و «مدیریت بدهی» دارند. این نسل‌ خوداشتغال و کارآفرین با درک پذیرش مدیریت بدهی‌ها و استقراض، پیوسته به دنبال بهبود امتیاز اعتباری، سرمایه‌گذاری و پس‌انداز هستند. نسل Z برخلاف تصور عموم که مدعی بیکاری این نسل‌اند، با الگوهای متفاوت به دنبال کسب درآمد بیشتر هستند. آنان با مهارت‌های دیجیتال و فناوری که دارند اهداف مالی روشنی دارند و از منابع قابل اعتماد راهنمایی می‌گیرند.

پورتفوی سرمایه‌گذاری نسل Z متنوع است، اما نسل دیجیتالی‌های مادرزاد، تمامی امور مالی را در بستر بلاک‌چین جست‌وجو و تجربه می‌کنند. آنان به دنبال بازدهی بالا در سرمایه‌گذاری‌شان در سریع‌ترین زمان ممکن‌اند و از این حیث از معاملات سنتی با بوروکراسی زیاد دوری می‌کنند. آنان در الگوی رفتاری سرمایه‌گذاری، بهره‌وری را مدنظر دارند و با وجود محافظه‌کاری و آهستگی در استراتژی‌هایشان قاطعانه عمل می‌کنند. به همین دلیل سهم سرمایه‌گذاری آنان در ارزهای دیجیتال و رمزارزها در بستر بلاک‌چین به‌شدت بزرگ است، چرا که آنان با این نوع سرمایه‌گذاری، به صورت آنلاین و 24ساعته به همه چیز دسترسی دارند. این نسلِ آزادکار و انعطاف‌پذیر دنبال سرمایه‌گذاری‌هایی هستند که بر مبنای فناوری بنا شده تا بتوانند بدون دردسر و سریع درآمد بیشتری داشته باشند. برخی داده‌ها هم نشان می‌دهد آنان انگیزه و علاقه‌ای برای سرمایه‌گذاری در بازارهای سهام به دلیل سنتی بودن و بوروکراسی بالا ندارند و این در حالی است که به همان میزان، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های دیجیتال را در هر وجه و صورتش می‌پسندند. البته آنان مایل‌اند همه سرمایه‌گذاری‌شان را در پلت‌فرم‌های آنلاین و بستر بلاک‌چین دنبال کنند. شاید به همین دلیل است که سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در بازارهای مالی به این سمت سوق داده شده است.

نسل Z در ایران

نسل Z در ایران همان ویژگی‌ها و مختصات رفتاری این نسل را در جهان با خود یدک می‌کشد، اما جوان نسل Z ایرانی با بستر بسیار متفاوتی نسبت به جوان نسل Z غربی زیست می‌کند. این نسل در ایران، سال‌های اولیه زندگی خود را در وضع اقتصادی و سیاسی بدی گذرانده و می‌گذراند. مسلماً زندگی و تصمیم‌های آنان تحت تاثیر این مسئله بوده، هرچند خودشان متوجه نباشند. برای مثال مشکلات اقتصادی بخش زیادی از آنها را مجاب کرده که تحصیل نمی‌تواند به ساختن آینده‌شان کمکی کند. به همین دلیل این نسل یاد گرفتن یک حرفه یا کسب مهارت و وارد شدن به بازار کار را (در شرایط بغرنج اقتصادی)، اولویت نخست خود قرار می‌دهند. آمار مشارکت‌کنندگان در کنکور و انتخاب رشته برای ورود به دانشگاه‌ها به‌روشنی بیانگر همین مسئله است؛ فاطمه زرین‌آمیزی، سخنگوی وقت سازمان سنجش در سال ۱۴۰۰ اعلام کرده بود، در کنکور آن سال از میان یک میلیون و 802 هزار داوطلب مجاز به انتخاب رشته، تنها 530هزار نفر انتخاب رشته کردند. محمدمهدی کاظمی، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش نیز در سال 1401 اعلام کرده بود، حدود ۱۵ درصد از دانش‌آموزان در رشته ریاضی تحصیل می‌کنند. علی زرافشان، معاون وقت آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش هم از افزایش ۳۰۰ هزارنفری جمعیت دانش‌آموزی در رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کارودانش در سال 1397 خبر داده بود. این آمارها اگر به‌روز شوند، چه‌بسا که بیشتر به تایید این گزاره‌ها می‌انجامد.

گزارش میدانی روزنامه «اعتماد» از رفتارهای نسل Z در ایران (1403) در گفت‌وگو با هشت دختر دبیرستانی 17ساله نشان می‌دهد آنان برخلاف تصور نسل بی‌اخلاقی نیستند و به اصول اخلاقی بسیار متعهدند. آنان مانند دیگر نسل‌ها هم کتاب می‌خوانند و هم به قرض دادن به دیگران در یادگیری بسیار کوشا هستند. نوع یادگیری آنها با نسل‌های پیشین‌شان متفاوت است و می‌خواهند نسل‌های قبلی آنان را با این مختصات درک کنند. آنان در شرایط سخت اقتصادی و سیاسی بزرگ‌ شده‌اند و به قول خودشان تنها واژه‌هایی که برایشان تکرار می‌شود؛ «گرانی»، «گرانی» و تنها «گرانی» است. البته آنها آقابالاسر نمی‌خواهند و زندگی بدون فراغت را وحشتناک تصور می‌کنند. به گفته خودشان «بیشترشان افسرده‌های متظاهرند»، اما هیچ‌وقت نسل بی‌خیالی نیستند. به گفته خودشان، دغدغه‌مندی و نیازهای خاص خود را دارند و تنها دنبال رفع نیازهایشان هستند. برخلاف نسل قدیم متفاوت رفتار و عمل می‌کنند؛ در عرصه «سیاسی»، می‌خواهند آزادانه حرف خود را بیان کنند. در عرصه «اقتصاد»، درآمد بالایی برای رفع نیازها و علاقه‌مندی‌شان می‌خواهند. در عرصه «اجتماع»، سبک زندگی و پوشش خود را دارند و می‌خواهد نسل‌های قبلی تفاوت آنان را درک کنند. در عرصه «مذهبی»، اعتقادات و باورهای شخصی محکمی دارند، اما تمایلی به تحمیل عقاید ندارند. در عرصه «فرهنگ» هم فیلم‌های سینمایی، سریال‌ها و موسیقی‌های خاصی را دنبال می‌کنند. آنان به سبک‌های زندگی (Style) جهانی نزدیک‌اند و به ورزش و سلامتی علاقه دارند. به همین دلیل بهتر است آنان را با مقیاس جهانی مورد ملاحظه قرار داد و رفتارهایشان را سنجید و فهمید.

همچنین بر اساس گزارش سایت «دی‌جی کالا»، علاقه‌مندی‌های نسل Z در ایران با تاکید بر خریدهای آنان در پلت‌فرم‌های آنلاین (1402) هم نشان می‌دهد سهم دختران و پسران نسل Z در خرید به‌طور نسبی برابر است. آنان به‌شدت طرفدار برنامه‌های کاربردی و اپلیکیشن‌ها هستند و بعد از آن، برنامه‌های موبایل‌وب و سایت‌ها را پیگیری می‌کنند. بیشترین خرید این نسل در بستر پلت‌فرم‌های آنلاین (از نظر ریالی)، لوازم الکترونیک مصرفی، خانه و آشپزخانه و زیبایی و سلامت است. گران‌ترین کالاهایی که نسل Z آن را خریداری کردند، گوشی‌های موبایل سامسونگ و شیائومی بوده است. ارزان‌ترین سبد خرید نسل Z؛ شارژر گوشی موبایل و گران‌ترین سبد خرید این نسل؛ اسپیکر بلوتوثی است. بیشترین کالاهایی هم که نسل Z جست‌وجو می‌کند، گوشی موبایل، ایربادز، ساعت، اسپیکر، ساعت هوشمند، لپ‌تاپ، هندزفری، پاوربانک، یخچال و کاندوم است. بررسی گزاره‌های نسل‌ Z در ایران نشان می‌دهد آنان الگوی متفاوتی در سبک زندگی، خرید و سرمایه‌گذاری‌هایشان دارند. سبک زندگی آنان؛ جهانی و آزادانه، خرید آنان؛ الگوهای متفاوت رفتاری با محور کالاهای الکترونیک و دیجیتال مصرفی و سرمایه‌گذاری آنان با محور رمزارزها در بستر بلاک‌چین است.

نسل Z در ایران دقیقاً به مثابه این نسل در جهان عمل می‌کند، این مشابهت باعث شده دیدگاه‌ها، رویکردها و منش‌هایشان هم مانند هم باشد. نسلی که تنها می‌خواهد دیده‌ و شنیده شود و برای رفع دغدغه‌مندی‌هایش دنبال کسب درآمد بیشتر است. آنان با الگوهای مشابه به دنبال نتایج مشابهی هستند، اما بستر جامعه ایران بسیار متفاوت از بستر جامعه غربی است، در نتیجه با خود تضادها و چالش‌هایی دارد که رفع آن هم بدون اصلاح رویکردها و سیاست‌گذاری‌ها ممکن نخواهد بود.

سرمایه‌گذاری نسل Z در ایران

نسل Z در ایران همان‌طور که گفتیم عمدتاً شامل متولدین اواخر دهه ۱۳۷۰ تا اوایل دهه ۱۳۹۰ است؛ این نسل مانند همتای جهانی خود، الگوها و ویژگی‌های مالی متفاوتی نسبت به نسل‌های پیش از خود دارند. این نسل در محیطی رشد کرده‌اند که با فناوری دیجیتال، نااطمینانی اقتصادی و دسترسی به اطلاعات جهانی همسو و همراه بوده است. این نسل تمایل دارد از وابستگی مالی به خانواده بکاهد و خودش منابع درآمدی‌ را تامین کند. علاقه به خودکفایی، آنها را به سمت فعالیت‌های کارآفرینانه یا مشاغل کوچک سوق می‌دهد. برخلاف نسل‌های قدیمی‌تر که روی پس‌انداز بلندمدت تمرکز دارند، نسل Z بیشتر به خرج کردن برای تجربه‌های لذت‌بخش (همانند سفر، سرگرمی یا تکنولوژی) علاقه‌مند است و از انباشت ثروت برای آینده‌ای نامعلوم دوری می‌گزیند. البته این نسل در خرج کردن محافظه‌کارند و پول‌هایشان را به‌راحتی به باد نمی‌دهند. آنان به ابزارهای مالی مدرن همانند ارزهای دیجیتال، بازار سهام و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، علاقه بیشتری نشان می‌دهد. با وجود این بیشتر هم تمایل به بازارهایی دارند که در بستر فناوری شکل گیرند. فناوری‌محور بودن آنها باعث شده به ‌جای روش‌های سنتی سرمایه‌گذاری همانند سپرده بانکی، به رویکردهای دیجیتال و پرریسک‌ روی آورند. نسل Z در ایران، با توجه به محدودیت‌های اقتصادی و ساختاری در کشورمان، اسلوب و شیوه خاصی برای سرمایه‌گذاری اتخاذ کرده‌اند که ترکیبی از خلاقیت، فناوری و تطبیق با شرایط و تغییرات موجود است. به‌طور مثال، بسیاری از افراد نسل Z با توجه به کاهش ارزش پول ملی و محدودیت‌های بانکی، به سرمایه‌گذاری در ارزهای دیجیتال مانند بیت‌کوین و اتریوم روی آورده‌اند. آنان همواره به فناوری به چشم فرصت می‌نگرند و مسیر زیسته‌شان برای کسب درآمد از این طریق دنبال می‌شود. هر نوع سرمایه‌گذاری که بتواند درآمد آسان‌تر و سریع‌تر را در بستر دیجیتال فراهم کند، مورد استقبال نسل Z قرار دارد. البته به دلیل تفاوت رویکرد و الگوهای آنان، مفهوم و معنای مشروعیت کسب درآمد این نسل متفاوت از نسل‌های پیشین است. این نسل از پلت‌فرم‌های خارجی و شبکه‌های اجتماعی برای آموزش و معاملات استفاده می‌کند، هرچند این فعالیت‌ها با ریسک بالا و مشکلات قانونی همراه است. در سال‌های گذشته، بخشی از جوانان نسل Z به این حوزه وارد شده‌اند. هرچند نوسان‌های شدید بازار و نبود آموزش کافی، گاهی به ضررهای مالی برای آنها منجر شده است. با توجه به تورم بالا، برخی از افراد این نسل که به سرمایه اولیه دسترسی دارند، به خرید طلا، سکه یا حتی خودرو به‌عنوان روشی برای حفظ ارزش پول رو می‌آورند. البته این روش بیشتر در میان کسانی رایج است که از حمایت مالی خانواده برخوردارند. نحوه سرمایه‌‎گذاری و ثروت‌اندوزی نسل Z با ماهیت خلق‌وخوی آنان آمیخته است، از این‌رو هم ظرفیت رشد بالای درآمدی و هم ظرفیت ناکامی را دارند.

توصیه‌ به نسل Z در ایران

مهدی حق باعلی، پژوهشگر اقتصاد مالی درباره وضع کنونی اقتصاد به «تجارت فردا» می‌گوید، در شرایط پرتلاطم و نااطمینان اقتصاد ایران که جوانان درآمد ریالی دارند، افزایش نرخ ارز و تورم باعث می‌شود درآمدهای آنان کم ‌شود و همین مسئله ممکن است باعث شود جوانان از راه میانبر ثروت کسب کنند و به این ترتیب به سرمایه‌گذاری‌هایی که به آنها وعده بازدهی بالا داده می‌شود، روی بیاورند. به گفته حق‌باعلی با این نوع استراتژی، حتی ممکن است تمام یا بخشی از ثروت افراد روانه سرمایه‌گذاری‌های پرریسک همچون کریپتوکارنسی‌ها یا بورس شود که می‌تواند خطرناک و هشداردهنده باشد. این اتفاق مصداق بارز دستور کار برای ورشکستگی سریع اوست. از دید این پژوهشگر اقتصاد مالی، اگر نسل جوان Z می‌خواهد به مرحله‌ای برسد که یک مهارت ویژه و یگانه داشته باشد و آن مهارت در بازار به‌شدت ارزشمند باشد، تنها از مسیر تمرکز خاص یا علاقه‌مندی و استعداد افراد است که به دست می‌آید. حق‌باعلی تاکید می‌کند، البته تفاوتی نمی‌کند که یک کار صنعتی یا برنامه‌نویسی یا تحلیلی باشد، بلکه مهم این است که جوان جویای کار علاقه‌مند، یک خط سیر فکری در ذهنش داشته باشد و به تناسب تلاطم‌ها رفتارهای هیجانی از خود بروز ندهد و از راه‌های میا‌نبر به مقصد نرود، چرا که ممکن است پیامدهای نامطلوب‌تری به دنبال داشته باشد.

در شرایط دشوار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و مشکلات ساختاری، جوانان نسل Z باید مهارت ویژه و یگانه‌ای داشته باشند و سرمایه‌گذاری در دارایی‌های به‌شدت ارزشمند یا بنیادی با نگاه بلندمدت را در اولویت قرار دهند. تمرکز روی مهارت از مهم‌ترین مولفه‌های جوانان نسل Z در امر سرمایه‌گذاری در شرایط کنونی است. به‌طور مثال به‌شدت توصیه می‌شود اگر کسی برای رسیدن به اهداف متعالی دیگری همچون کسب تحصیلات عالی، به دنبال ثروت و درآمد بیشتر است، بهتر است با برنامه‌ریزی خاص به این عرصه ورود کند و در این شرایط پرتلاطم و ملتهب، اسیر رفتارهای هیجانی نشود. برای تعیین استراتژی‌های بهتر باید قدم‌های محتاط‌آمیز برداشت، از شتاب پرهیز کرد و به دورنمای بلندمدت خیره شد. نحوه چینش سبد سرمایه‌گذاری هم باید متنوع، متناسب با شاخص‌های کلان اقتصادی و درصدی از میزان ریسک‌پذیری باشد. به همین دلیل، توصیه اصلی به جوانان دهه هشتادی این است که به هیچ وجه از راه‌های میانبر به دنبال رسیدن به مقصد نباشند، چرا که انتها و نتیجه این مسیر، ناکامی و شکست است.