چه زود دیر می‌شود

شاید هنوز بسیاری از ایرانیان ندانند که جرقه جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، به نوعی در بستر منازعه بر سر آب روشن شد. گفته می‌شود، توفان جنگ، ظاهراً با تشدید این اختلاف میان ایران و دولت بعث به پا خاست که مرز دو کشور، در کدام نقطه از «اروندرود» باشد. در این صورت، چهره کریه «جنگ آب» برای ایرانی‌ها آشناست؛ مردمانی که از حدود سه دهه پیش تا هنوز با تبعات این منازعه دست و پنجه نرم می‌کنند. به راستی بحران حق آب تا چه حد جدی است؟ البته این فقط اروند در جنوب غربی ایران نیست که به عنوان رودخانه‌ای مرزی، در شریان‌های حیاتی این سرزمین، جاری می‌شود. رود پر‌خروش ارس در شمال غربی، رود اترک در شمال شرقی و رود هیرمند در شرق کشور از مهم‌ترین رودهایی به شمار می‌روند که ایران درآنها با کشورهای همجوار، شریک است. در واقع، بخش مهمی از مرز ایران با کشورهای همجوار را 26 رودخانه مرزی تشکیل می‌دهد و البته تامین سهم کشور از این رودخانه‌های مشترک، گاه به اختلافاتی میان دولت‌ها دامن زده است. سهم یا همان عبارت تخصصی«حقابه». آنچه منابع مختلف درباره معنای حقابه آورده‌اند، نزدیک به این تعریف، یعنی سهم مقرر دِه، مزرعه، باغ، خانه یا کسی از یک منبع آب، مانند رود، چشمه یا قنات است. اما تاریخ نشان داده که دولت‌های همجوار ایران به رعایت سهم مقرر از رودخانه‌های مرزی که در تفاهمنامه‌ها مورد اشاره قرار گرفته، چندان پایبند نبوده‌اند. این بدان معناست که علاوه بر تشدید خشکسالی، کاهش نزولات جوی و سوءمدیریت منابع آب، عامل چهارمی هم وجود دارد که ممکن است بحران آب و متعاقب آن، بحران‌های زیست‌محیطی در ایران را تشدید کند. مانند آنچه بر سر حقابه‌های ایران از اروند‌رود و هیرمند آمده است یا سدهایی که دولت ترکیه می‌سازد که گویی به عمد، محیط زیست کشورهای پایین‌دست و البته همسایه خود را در معرض مخاطره قرار دهد. نتیجه آنکه، اغلب تالاب‌های ایران نظیر هامون در سیستان که حیات آن به خروش هیرمند وابسته است یا تالاب هور‌العظیم که از آب اروند می‌نوشد، می‌خواهند از روی نقشه ایران محو شوند. حال آنکه این اکوسیستم‌های آبی، تنظیم آب‌های زیرزمینی در محیط پیرامون، تعدیل میکروکلیما، شکار، صید پرندگان آبزی و ماهیان، تامین منابع تعلیف دام و نیز معیشت مردمان منطقه خود را تامین می‌کنند. اکنون اما این تالاب‌ها نه‌تنها، کارکردهای خود را از دست داده‌اند که به چشمه‌های تولید گرد و غبار تبدیل شده‌اند.  محمد‌حسین شریعتمدار، رئیس مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران که هفته گذشته در جلسه هیات نمایندگان اتاق تهران سخن می‌گفت، ادعا کرد، اگر بحران آب تشدید شده است، راه‌هایی هم برای تخفیف این بحران وجود دارد، مشروط بر اینکه، زمان از دست نرود. این روزها، تقویت دیپلماسی آب، به عنوان یکی از راهکارهای مهم، بیش از هر زمان دیگری بر سر زبان‌ها افتاده است. صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که دولت دوازدهم و وزارت امور خارجه باید در سال‌های پیش‌رو با جدیت، مذاکره برای حل مساله آب را در پیش بگیرند؛ مذاکره با دولت‌هایی که از سر خودخواهی، نهضت سدسازی را برای مهار آب‌های سطحی به راه انداخته‌اند. چندی پیش، معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا، مداخله وزارت امور خارجه را برای نجات تالاب هورالعظیم که تحت تاثیر سدسازی در ترکیه قرار گرفته است ضروری دانست.