رازهای آبی مرز
تنش‌های آبی چه اثری بر روابط کشورها دارد؟
جواد حیدریان: مناقشه بر سر آب قدمتی تاریخی دارد و به تاریخ امروز جهان و منطقه مربوط نیست اما رودخانه‌های مرزی همیشه به دلایل ژئوپولیتیک محل جریان تنش‌ها میان کشورها بوده است. جغرافیای ایران از قضا با تمامی همسایگان خود دارای رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک است و این گستردگی حوضه‌های آب فرامرزی، اهمیت بررسی و مطالعه پیرامون موضوع را بیشتر می‌کند.
شاید روزی که اشرف غنی احمدزی رئیس جمهور ضد ایرانی افغانستان در جریان افتتاح سد کمال خان در ولایت نیمروز گفت؛ «آب هیرمند قرن‌ها از افغانستان خارج می‌شد، ولی اکنون مدیریت آن به دست افغان‌هاست لذا از این پس به ایران آب در مقابل نفت می‌دهیم» هرگز فکرش را نمی‌کرد دولتش چند ماه بعد سقوط کند. مواضع اشرف غنی بی‌شک رنگ‌و‌بوی باج‌خواهی از ایران داشت اما نشان داد تا چه اندازه آب‌های مرزی می‌تواند منشأ تغییر و تحولات منطقه‌ای و جهانی باشد. نگاهی کوتاه به نقش پاکستان در تحولات افغانستان نشان می‌دهد که اسلام‌آباد مردم افغانستان را برای تامین منابع از‌دست‌رفته آب به دهان اژدهای طالبان فرستاده است. چراکه پاکستان در مناطق مختلف مرزی با تنش آبی مواجه است و در این رهگذر یا با کشورهای همسایه در تنش سیاسی است یا همسایگانش خود درگیر تنش آبی هستند. از این‌رو به نظر می‌رسد یکی از انگیزه‌های اصلی دخالت آشکار پاکستان در افغانستان دسترسی به منابع آبی در شمال و شمال شرق این کشور یعنی ولایات پشتون‌نشین افغانستان در چنگال طالبان است.
با این حال ایران علاوه بر مرزهایش در افغانستان، در آب‌های مرزی‌اش با عراق هم دچار مشکل است. مشکلی که البته پیشتر طی توافق الجزایر با عراق بر سر خط مرزی تالوگ در اروندرود به تفاهم رسیدند اگرچه در نهایت سرمنشأ جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران نیز شد ولی درنهایت عراق به مرزهای بین‌المللی اعتنا کرد. با این حال اخیراً وزیر منابع آب عراق ایران را به نقض قوانین بین‌المللی در مورد آب‌های مرزی و عدم آمادگی برای مذاکره متهم کرد. با وجود این نتیجه بررسی‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهد در فرآیند تقسیم منابع آب فرامرزی، قوانین و مقرراتی در سطح بین‌المللی وجود دارد که معتبرترین آنها، کنوانسیون ۱۹۹۷ است. طبق مفاد این کنوانسیون، هر دولتی که در حوضه رودخانه مشترک قرار دارد، این حق را دارد که در قلمرو سرزمینی خود، بهره‌برداری منصفانه و معقول از جریان آب حوضه آبریز فرامرزی، با الزام به عدم آسیب‌رسانی جدی به سایر کشورهای مشترک داشته باشد. موقعیت خاص ایران با توجه به قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه‌خشک کره زمین و با توجه به بارش کم سالیانه، همواره بستر مناسبی برای ایجاد تنش‌های مختلف با سایر کشورهای همجوار است. ایران با همسایگان خود در بیشتر رودخانه‌های مرزی فیمابین دارای قراردادهای دوجانبه است از جمله می‌توان به معاهده 1299 با اتحاد جماهیر شوروی سابق درباره رودخانه ارس، اترک و سایر رودخانه‌های مشترک با آن کشور، پروتکل 1334 رودخانه‌های ساری سو و قره سو با ترکیه، معاهده 1351 رودخانه هیرمند با افغانستان و قرارداد 1354 با عراق اشاره کرد. در این پرونده به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آب‌های مرزی تا چه اندازه در تغییر نقشه جهان موثر هستند؟
