رقیب یا رفیق
روابط ایران و ترکیه در سال آینده چگونه پیش خواهد رفت؟
روابط ایران و ترکیه طی یکصد سال گذشته که از عمر جمهوری ترکیه می‌گذرد با فراز‌و‌نشیب‌های بسیاری همراه بوده است. دو کشور به‌عنوان رقبای منطقه‌ای غیر عرب‌زبان همواره در پرونده‌های مختلف منطقه‌ای با یکدیگر رقابت داشته‌اند که گاهی مانند تحولات سوریه این رقابت‌ها تشدید شده و گاهی مانند پرونده هسته‌ای ایران که در قالب توافق‌نامه سه‌جانبه ایران، برزیل و ترکیه منعقد شد، طرفین به یکدیگر نزدیک شده‌اند. حتی در ماجرای همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق در سال 2017 میلادی شاهد همکاری نزدیک دو کشور برای ناکامی طرح مسعود بارزانی برای تجزیه عراق بودیم. با وجود این، تحولات در منطقه گاهی بر روابط دو کشور نیز تاثیرات مثبت یا منفی گذاشته است. طی یک دهه گذشته که منطقه خاورمیانه آبستن حوادث بسیاری بوده ما شاهد نوسان در روابط دوجانبه بین ایران و ترکیه نیز بوده‌ایم. در حال حاضر بین ایران و ترکیه چند پرونده وجود دارد که هر یک از آنها می‌تواند تاثیرات قابل توجهی بر روابط دو کشور در سال آینده داشته باشد. در ادامه این پرونده‌ها را بررسی خواهیم کرد.
قرارداد گازی
در زمان مرحوم نجم‌الدین اربکان بین ایران و ترکیه یک قرارداد 25ساله صادرات گاز از ایران به ترکیه منعقد شد که این قرارداد در سال آینده شمسی و سال جاری میلادی به پایان می‌رسد. طرف ترکیه‌ای برای تمدید آن ابراز علاقه کرده و طی یکی دو سال گذشته آلپ ارسلان بایراکدار وزیر انرژی ترکیه چندین بار به ایران سفر کرده است. به‌‌رغم مشکلات ایران در تامین گاز داخلی به‌ویژه در فصول سرد سال، تمدید این قرارداد هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی اهمیت زیادی دارد.
پ‌ک‌ک
مبارزه با گروه تروریستی پ‌ک‌ک به صورت منطقه‌ای یکی از دغدغه‌های اصلی ترکیه است. با وجود لشکرکشی ترکیه به شمال عراق که به بهانه پ‌ک‌ک انجام گرفته، آنکارا به خوبی می‌داند که اگر همکاری مشترک منطقه‌ای بین ترکیه، عراق، ایران و سوریه شکل نگیرد، این مقابله راه به جایی نخواهد برد زیرا عناصر پ‌ک‌ک در مرزهای عراق، ایران و ترکیه در تردد هستند. آنکارا با فشار بر بغداد، توانست نام گروه پ‌ک‌ک را به فهرست احزاب و گروه‌های غیرقانونی در عراق وارد کند اما تلاش می‌کند که نام آنها را به فهرست گروه‌های تروریستی نیز اضافه کند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد می‌تواند گام بزرگی برای پاکسازی شمال عراق به‌ویژه ارتفاعات قندیل از پ‌ک‌ک باشد. ترکیه طی دو سال گذشته همه تلاش خود را به کار بسته تا ایران نیز در این زمینه با آنکارا همکاری داشته باشد. تهران اما در این خصوص ملاحظات منطقه‌ای داشته و تمایل چندانی برای عملیات مشترک علیه پ‌ک‌ک ندارد. هر چند علیه شاخه ایرانی آن یعنی پژاک که در مرزهای داخلی کشورمان اقدام به ایجاد ناامنی کرده، عملیات‌های مختلفی را در ارتفاعات شمال غربی ترتیب داده است.
سوریه
تحولات چند ماه گذشته در سوریه که با خروج افراد مسلح از ادلب آغاز شد و با تصرف حلب، حماه، حمص و سرانجام دمشق، به سقوط دولت اسد و روی کار آمدن حکومتی متفاوت و نزدیک به ترکیه منجر شد، تاثیرات زیادی بر روابط تهران و آنکارا داشته است. این اتفاق موجب شد ترکیه نسبت به ایران دست بالاتر منطقه‌ای داشته باشد، زیرا دمشق که از عناصر اصلی محور مقاومت و سیاست منطقه‌ای ایران بود به‌طور کامل تغییر رویکرد داد و خود تبدیل به یکی از کشورهای زاویه‌دار علیه ایران در منطقه شد. اگرچه در ابتدا به نظر می‌رسید که پیروزی بزرگی نصیب ترکیه شده، اما به تدریج شاهد رخ‌نمایی مشکلات در سوریه مانند، بی‌ثباتی در برخی شهرها، مشکلات داخلی برای تشکیل دولت فراگیر و نیز اشغالگری‌های جدید اسرائیل هستیم. این مسائل باعث خواهد شد که ترکیه نقش دیگر بازیگران منطقه‌ای از جمله ایران را مجدداً مورد توجه قرار دهد.
قفقاز جنوبی و زنگزور
با پایان (ظاهری) پرونده سوریه برای ترکیه به نظر می‌رسد که اردوغان و تیم سیاست خارجی او با فراغ بال و اعتمادبه‌نفس بیشتری موضوع کریدور زنگزور و تاثیرگذاری بیشتر در قفقاز جنوبی را در دستور کار خود قرار دهند. این موضوع اگر با بلندپروازی اردوغان همراه باشد می‌تواند یکی از عرصه‌های جدید اختلاف منطقه‌ای بین ایران و ترکیه باشد. تهران بارها اعلام کرده که اجازه تغییرات مرزی در شمال ارس را نخواهد داد که این سیاست با چاشنی تحرکات نظامی باعث شد تا الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در رفتار و سیاست خود در قبال ارمنستان احتیاط بیشتری به خرج دهد. با وجود این، این امکان وجود دارد که با تحریکات اردوغان، شاهد اوج‌گیری مجدد همان سیاست قبلی مبنی بر فشار برای راه‌اندازی کریدور زنگزور به شیوه دلخواه باکو و آنکارا باشیم. تهران البته با در پیش گرفتن سیاست همکاری منطقه‌ای در قالب پلت‌فرم 3+3 و همچنین اعلام صریح موضع خود در قبال قفقاز جنوبی، سعی در کنترل وضعیت و جلوگیری از ورود آن به بحرانی جدید دارد.
روابط دوجانبه
ترکیه و ایران طی چند سال گذشته در وضعیت رکود روابط قرار دارند. به‌طوری که سطح روابط تجاری ما حدود هفت میلیارد دلار باقی مانده و شاهد اتفاق خاصی در این بخش نیستیم. تعیین دو سفیر آکادمیک از سوی اردوغان برای تهران نیز نشان می‌دهد که آنکارا تمایل چندانی به تغییر وضع موجود ندارد. این مسئله می‌تواند ناشی از تغییر در سیاست خارجی ترکیه طی دو سال گذشته برای نزدیکی به کشورهای عربی و غربی و همچنین نزدیکی به تل‌آویو باشد که در این چهارچوب، نزدیکی به تهران برای آنکارا آورده چندانی ندارد.
البته دو کشور به دنبال راه‌اندازی گمرکات جدید در مرزها و ایجاد بازارچه‌های مرزی هستند که قرار است یکی از آنها در سال جدید شمسی گشایش یابد. این اتفاق می‌تواند برای مردم مناطق مرزی خبر خوبی باشد و در وضعیت معیشت آنها تغییرات مثبتی ایجاد کند. با راه‌اندازی این پروژه‌ها می‌توان به افزایش مبادلات تجاری بین دو کشور و نزدیک شدن آن به افق در نظر گرفته‌شده یعنی 30 میلیارد دلار امیدوار بود.
جمع‌بندی
ایران و ترکیه دو رقیب منطقه‌ای هستند که تحولات منطقه می‌تواند بر روابط دوجانبه آنها نیز تاثیرگذار باشد. با وجود این هر دو کشور طی سال‌های طولانی آموخته‌اند که این روابط را چطور مدیریت کنند که به مرحله تنش نرسد. با وجود این، سیاست‌های در پیش گرفته‌شده به‌ویژه از سوی آنکارا طی سالیان گذشته منجر به کاهش روابط و به نوعی رکود آن شده است. امیدواریم در سفری که به زودی از سوی رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه به ایران انجام خواهد گرفت، شاهد افزایش تجارت بین دو کشور به موازات پیشرفت در حوزه سیاست باشیم به‌ویژه اینکه موعد قرارداد گازی بین طرفین رو به پایان است و تمدید بلندمدت آن می‌تواند گام مهمی در بسط و تعمیق روابط تجاری بین دو کشور باشد.
