عراق؛ دروازه ایران به جهان عرب
آیا سفر پزشکیان به بغداد و اربیل می‌تواند گره‌گشای مشکلات ایران باشد؟
مسعود پزشکیان در نخستین ماموریت خارجی خود به عنوان رئیس‌جمهور ایران سفری سه‌روزه به عراق داشت. این سفر از روز چهارشنبه ۲۱ شهریور آغاز شد و روز جمعه ۲۳ شهریورماه به پایان رسید. او که به دعوت رسمی «محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر عراق و در راس هیات بلندپایه سیاسی و اقتصادی عازم این کشور شد، در این سفر علاوه بر دیدارهای رسمی با نخست‌وزیر، رئیس‌جمهور، روسای مجلس و دستگاه قضایی عراق، به شهرهای بغداد، اربیل، سلیمانیه، نجف، کربلا و بصره رفت. پزشکیان روز چهارشنبه در اولین روز سفر در بغداد با «السودانی»، نخست‌وزیر و «عبداللطیف رشید»، رئیس‌جمهور عراق دیدار کرد. السودانی و پزشکیان ۱۴ تفاهم‌نامه در زمینه‌های اقتصاد، تجارت، مخابرات، کشاورزی، منابع طبیعی، توسعه نیروی کار و بخش‌های مختلف امضا کردند. «آدام لوسنت» در المانیتور نوشت، پزشکیان در سفر به بصره خواستار اتحاد مسلمانان و طرح مسئله ایجاد اتحادیه‌ای اسلامی و کم‌رنگ کردن مرزها میان کشورهای اسلامی شد. او همچنین خواستار اتحاد مسلمانان علیه اسرائیل شد. رئیس‌جمهور ایران همچنین در یکی از سخنرانی‌های خود افزود که به تکمیل پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره بین عراق و ایران مصمم است. این پروژه در حال انجام، اولین راه‌آهن بین کشورها خواهد بود.
الف) خبر چیست؟
مسعود پزشکیان در نخستین ماموریت خارجی خود به عنوان رئیس‌جمهور ایران سفری سه‌روزه به عراق داشت. این سفر از روز چهارشنبه ۲۱ شهریور آغاز شد و روز جمعه ۲۳ شهریورماه به پایان رسید. او که به دعوت رسمی «محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر عراق و در راس هیات بلندپایه سیاسی و اقتصادی عازم این کشور شد، در این سفر علاوه بر دیدارهای رسمی با نخست‌وزیر، رئیس‌جمهور، روسای مجلس و دستگاه قضایی عراق، به شهرهای بغداد، اربیل، سلیمانیه، نجف، کربلا و بصره رفت. پزشکیان روز چهارشنبه در اولین روز سفر در بغداد با «السودانی»، نخست‌وزیر و «عبداللطیف رشید»، رئیس‌جمهور عراق دیدار کرد. السودانی و پزشکیان ۱۴ تفاهم‌نامه در زمینه‌های اقتصاد، تجارت، مخابرات، کشاورزی، منابع طبیعی، توسعه نیروی کار و بخش‌های مختلف امضا کردند. «آدام لوسنت» در المانیتور نوشت، پزشکیان در سفر به بصره خواستار اتحاد مسلمانان و طرح مسئله ایجاد اتحادیه‌ای اسلامی و کم‌رنگ کردن مرزها میان کشورهای اسلامی شد. او همچنین خواستار اتحاد مسلمانان علیه اسرائیل شد. رئیس‌جمهور ایران همچنین در یکی از سخنرانی‌های خود افزود که به تکمیل پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره بین عراق و ایران مصمم است. این پروژه در حال انجام، اولین راه‌آهن بین کشورها خواهد بود.
وی روز پنجشنبه با «نچیروان بارزانی»، رئیس اقلیم کردستان، و «مسرور بارزانی»، نخست‌وزیر در اربیل دیدار کرد. این اولین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به این منطقه بود. پزشکیان که زاده مهاباد است، در گفت‌وگو با رسانه‌های محلی به زبان کردی، علاقه خود را برای بهبود روابط ایران با کردستان عراق ابراز کرد. در بیانیه دفتر بارزانی آمده است: «اقلیم کردستان تهدیدی برای ایران یا کشورهای همسایه نیست و کاملاً به رعایت توافق‌نامه امنیتی میان عراق و ایران متعهد است.» پزشکیان اواخر روز پنجشنبه از اماکن مقدس شیعیان در نجف و کربلا بازدید کرد.
ب) چرا این سفر اهمیت دارد؟
روابط ایران با عراق از جنبه‌های زیادی دارای اهمیت است. عراق دومین مقصد صادراتی ایران پس از چین است و تجارت بین دو کشور (نفتی و غیرنفتی) در حال حاضر ۱۲ میلیارد دلار است. «محمد صالح»، کارشناس ارشد موسسه تحقیقات سیاست خارجی، عراق را برای سیاست و نفوذ منطقه‌ای ایران «بسیار مهم» خواند و به روابط تجاری قوی و مرز مشترک طولانی اشاره کرد. او معتقد است پزشکیان با امضای چندین قرارداد، «علاقه وافر ایران به عراق» را نشان داد. صالح به المانیتور گفت: «برای ایران، در این مرحله، توسعه روابط تجاری، فرصت‌های سرمایه‌گذاری در عراق و بهبود امنیت مرزی، به‌ویژه در امتداد مرز ایران با اقلیم کردستان عراق، از اولویت‌های مهم است».
به نوشته لوسنت، حضور گروه‌های اپوزیسیون کرد ایرانی در کردستان عراق از دیرباز موضوع مورد توجه تهران بوده است. عراق در سپتامبر گذشته اعلام کرد که پس از توافق امنیتی با ایران در اوایل سال جاری، دور کردن این گروه‌ها از مرزها را آغاز کرده است. السودانی گفت: «ما در تنظیم وضعیت امنیتی در مناطق مرزی... موفق شده‌ایم.» در یک حادثه امنیتی دیگر بین دو کشور، ایران در ماه ژانویه به «مراکز جاسوسی» متعلق به موساد اسرائیل در اربیل حمله کرد. در این حمله، «پیشرو دیزایی»، تاجر کُرد کشته شد. این اقدام موجب تنش‌هایی در روابط تهران-بغداد شد تا جایی که سودانی و بارزانی جلسات برنامه‌ریزی‌شده با مقامات ایرانی در مجمع جهانی اقتصاد در داووس را لغو کردند. بااین‌حال، بارزانی در سفر ماه می خود به ایران گفت که اقلیم کردستان اجازه نخواهد داد کسی به ایران «آسیب» برساند. به گفته صالح، سفر پزشکیان به چندین شهر عراق نشان‌دهنده عزم این کشور برای برقراری روابط با عراق، فراتر از سطح دولت با دولت است. صالح گفت: «ایران می‌خواهد روابط خود را با انواع مراکز قدرت در چشم‌انداز سیاسی شامل شیعیان و کردها تعمیق بخشد. درحالی‌که ایران خواهان عراقی تحت نفوذ شیعیان در راستای اهداف استراتژیک خود است، اما عراق نمی‌خواهد تحت نفوذ یک گروه یا رهبر یکی از جوامع باشد. از این‌رو، انتخاب‌های متنوعی از مکان‌ها، گروه‌ها و رهبران برای ملاقات وجود دارد.» وی گفت: «در حالی که رهبران عرب سنی از نفوذ ایران در عراق ناراضی هستند، اما آنها در سال‌های اخیر به دنبال بهبود روابط با تهران بوده‌اند. ملاقات نکردن پزشکیان با آنها پیام بسیار عجیبی در مورد رابطه ایران با جامعه سنی عراق می‌دهد. این باید بر روابط ایران با جامعه عرب سنی عراق منعکس شود.»
ج) جنبش‌های جدایی‌طلب کرد
«الکس مک‌دونالد» در «میدل‌ایست‌آی» نوشت، یکی از زخم‌های دیرینه بین دو کشور که پزشکیان نیز به دنبال مقابله با آن است، ادامه حضور جنبش‌های جدایی‌طلب کرد در عراق است. بغداد و تهران در مارس ۲۰۲۳ توافق‌نامه‌ای امنیتی امضا کردند که بر اساس آن عراق تعدادی از گروه‌های مسلح را از مرز ایران دور و فعالیت‌های آنها را محدود کرد. کاظم غریب‌آبادی، یکی از مقامات قوه قضائیه ایران، در مصاحبه با رسانه‌های دولتی گفت که دولتش درخواست رسمی برای استرداد ۱۱۸ «عضو اصلی» این گروه‌ها را از عراق صادر کرده است. بر همین اساس، حزب دموکرات کردستان ایران (PDKI) اعلام کرد که یکی از اعضای اصلی‌اش، بهزاد خسروی، به ایران تحویل داده شده است. «کیوان فرامرزی»، نماینده «کومه له»، گفت: «هدف اولیه سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق اجرای توافق‌نامه امنیتی بین تهران و بغداد با هدف خلع سلاح احزاب کرد ایرانی مستقر در اقلیم کردستان و بستن اردوگاه‌های نظامی آنهاست.» در سال ۲۰۲۳، کومه له، کمپ‌های خود را در مجاورت مرز ایران تا حدودی تخلیه کرد.
چهار حزب کرد ایرانی در شمال عراق وجود دارند که تهران به دنبال مقابله با آنها بوده است: «حزب دموکرات کردستان ایران» یا PDKI؛ حزب چپ «کومه له»؛ «حزب آزادی کردستان» (PAK)؛ و حزب «زندگی آزاد کردستان» (پژاک) که گروهی وابسته به حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است. تعدادی از این گروه‌ها از قبل از استقرار جمهوری اسلامی فعال بوده‌اند و با دولت‌های متوالی برای خودمختاری کردها مبارزه کرده‌اند. در هر حال، پزشکیان پس از دیدار با نچیروان بارزانی، به زبان کردی به خبرگزاری کردی روداو گفت: «روابط ایران و اقلیم کردستان در حال حاضر خوب است و به یاری خداوند تلاش می‌کنیم تا آنها را تقویت کنیم.»
د) عراق؛ دروازه ایران به جهان عرب
«سید ظفر مهدی» هم در «آناتولی» نوشت، ایران و عراق در جریان سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به عراق، ۱۴ قرارداد همکاری دوجانبه امضا کردند. پزشکیان در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در بغداد پس از مذاکرات در سطح هیات، گفت که این توافق‌نامه‌ها آغاز همکاری‌های گسترده بین دو کشور همسایه است. رئیس‌جمهور ایران گفت که او و نخست‌وزیر عراق برای تشکیل کمیته‌ای متشکل از کارشناسان و توسعه برنامه‌های راهبردی و بلندمدت که همکاری‌های تهران و بغداد را تقویت می‌کند، توافق کردند. وی بر اهمیت اجرای توافق‌نامه‌های همکاری امنیتی بین دو کشور برای «مبارزه با تروریسم» به‌ویژه با تمرکز بر مبارزه با داعش و تلاش‌ها برای مهار قاچاق تاکید کرد. سودانی به نوبه خود تاکید کرد که توافق‌نامه‌های امضاشده به همراه قراردادهای قبلی «نقشه راه توسعه روابط» بین دو کشور خواهد بود. سودانی همچنین درباره فعالیت شرکت‌های ایرانی به‌ویژه شرکت‌های فعال در توسعه زیرساخت‌ها گفت‌وگو و بر اهمیت ایجاد مناطق صنعتی مرزی با ایران تاکید کرد. سودانی در یک کنفرانس مطبوعاتی افزود: «ما استفاده از خاک خود را برای هرگونه تهدید فرامرزی علیه جمهوری اسلامی ایران رد می‌کنیم.»
«آلیسا روبین» هم در نیویورک‌تایمز نوشت، سفر پزشکیان به عراق «نشان از ارزشی دارد که ایرانی‌ها برای اتحاد استراتژیک با همسایه‌شان آن هم در بحبوحه افزایش تنش‌ها در منطقه اطرافشان قائل هستند». این سفر در حالی انجام می‌شود که عراق به برداشتن گام‌هایی که با اهداف بلندمدت ایران -از جمله پیشبرد مذاکرات برای خروج نیروهای آمریکایی از عراق- همسو می‌شود نزدیک‌تر می‌شود. اما این کاهش احتمالاً ظرف دو سال انجام خواهد گرفت؛ بسیار کندتر از آنچه ایران می‌خواهد. بااین‌حال، تعدادی از پرسش‌ها بی‌پاسخ مانده است، از جمله اینکه آیا نیروهای آمریکایی در سوریه همزمان این کشور را ترک خواهند کرد یا خیر. حدود ۲۵۰۰ نیروی آمریکایی در عراق و حدود ۹۰۰ سرباز در سوریه حضور دارند.
چند ساعت قبل از به زمین نشستن هواپیمای پزشکیان در عراق، حمله موشکی به نیروهای آمریکایی مستقر در فرودگاه بغداد یادآوری بی‌ثباتی در منطقه بود. «فرماندهی مشترک عراق» اعلام کرد که در حال بررسی منشأ حمله است. دیدار پزشکیان از شهرهای عراق در حالی انجام می‌شود که تنش‌ها بین ایران و اسرائیل افزایش یافته است. عراق به عنوان دروازه‌ای اقتصادی-سیاسی برای ایران به جهان عرب عمل کرده است و تحلیلگران می‌گویند که تصمیم برای انتخاب این کشور به عنوان مقصد اولین سفر رسمی وی در راستای دو هدف اصلی پزشکیان است: تقویت اقتصاد ایران و ایجاد روابط نزدیک‌تر با کشورهای عرب منطقه.
«حمید حسینی»، عضو هیات‌مدیره اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در گفت‌وگوی تلفنی از تهران به نیویورک‌تایمز گفت: «دولت ایران روابط با عراق را بسیار مهم می‌داند. امنیت ما با یکدیگر مرتبط است. ما روابط فرهنگی مشترک داریم و از نظر اقتصادی، ایران باید حضور خود را در بازار رو‌به‌رشد و نوظهور عراق افزایش دهد.» این در حالی است که عراق پس از چین، دومین شریک تجاری ایران است. حسینی گفت که واردات عراق شامل کالاهای خانگی ساخت ایران، مصالح ساختمانی و سایر محصولات است. وی افزود که تجارت بین ایران و عراق از سال ۲۰۲۳ تقریباً دو برابر شده است. اما به گفته حسینی، تحریم‌های بانکی اعمال‌شده از سوی ایالات‌متحده، دسترسی ایران به تمام پولی که این تجارت به دست می‌آورد را دشوار کرده است. پزشکیان تلاش می‌کند تا در مورد آزادسازی حدود ۱۰ میلیارد دلار از دارایی‌های ایران که در عراق نگهداری می‌شود، مذاکره کند. اما آزادی این مبلغ در هاله‌ای از ابهام است. از زمان سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳، ایران سرمایه‌گذاری زیادی برای گسترش نفوذ خود در عراق انجام داده است. یکی از نتایج این تلاش‌ها استفاده ایران از بغداد به عنوان میانجی برای کمک به احیای روابط متلاطم با عربستان سعودی بود. عراق همچنین ایران را از طریق زمین و هوا به متحدان خود در لبنان و سوریه متصل کرده است. تحلیلگران می‌گویند عراق همچنین می‌تواند به ایران در ایجاد روابط نزدیک‌تر با اردن و مصر کمک کند. «روبین»، گزارشگر نیویورک‌تایمز معتقد است که کردستان عراق دارای دو حزب رقیب است که در سلیمانیه و اربیل پایگاه‌های مستحکمی دارند. به گفته وی، ایران به‌طور سنتی روابط نزدیکی با حزب مستقر در سلیمانیه داشته، اما روابط با اربیل به دلیل وجود یک پایگاه نظامی بزرگ آمریکایی در آنجا پرتنش بوده است. «علی البِیدَر»، عالِم علوم سیاسی عراقی بر این باور است که گسترش روابط تجاری نیز یکی از اهداف اصلی پزشکیان است. او خاطرنشان کرد که ایران به «بازار عراق برای صادرات خود نیاز دارد، همان‌طور که به واردات انرژی عراق نیاز دارد». تجارت غیرنفتی بین دو کشور در پنج ماه گذشته بیش از پنج میلیارد دلار بوده است.
و) نتیجه‌گیری
می‌توان ابعاد سفر پزشکیان را چنین تقسیم‌بندی کرد:
یکم) آغاز سفر به عراق با یک مانور دیپلماتیک: این سفر در زمان تشدید تنش در تحولات منطقه‌ای انجام می‌شود. با این حال، این سفر نشان می‌دهد که همسایگان نقش مهمی در رویکرد سیاست خارجی دولت جدید ایران دارند. «نمادگرایی» در این سفر نقش مهمی داشت. پزشکیان با انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد خود پیامی روشن به بازیگران منطقه‌ای می‌دهد؛ اینکه این سفر در راستای تایید مجدد نفوذ تهران بر عراق است. عراق همچنین می‌تواند کانالی برای ارتباط ایران با متحدان خود در داخل عراق و سایر مناطق پیرامونی باشد.
دوم) تفاهم‌های امنیتی: همچنین، بر اساس تفاهم‌ها و مذاکرات صورت‌گرفته، گروه‌های کرد معارض از مرزهای ایران دور می‌شوند. یکی از جنبه‌های مهم سفر پزشکیان، تمرکز بر همکاری‌های امنیتی، به‌ویژه در مورد جنبش‌های کرد در عراق است. چندین دهه است که احزاب کرد ایرانی در منطقه نیمه‌خودمختار کردستان عراق زندگی می‌کنند که موجب نارضایتی تهران شده است. بر اساس توافق‌نامه امنیتی که در سال ۲۰۲۲ امضا شد، بغداد تا سپتامبر ۲۰۲۳ فرصت داشت تا این گروه‌های کرد را خلع سلاح کند. گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که پایگاه‌های سیاسی کردها در امتداد مرز ایران و عراق تخلیه شده و اردوگاه‌های نظامی هم برچیده شده است. «محمدکاظم آل صادق»، سفیر ایران در عراق، بر پیشرفت در اجرای توافق‌نامه امنیتی که دو سال پیش بین ایران و عراق امضا شد، با هدف محدود کردن فعالیت‌های گروه‌های جدایی‌طلب کرد تاکید کرده بود.
سوم) مسئله تحریم‌ها و تنگناهای مالی: فراتر از نگرانی‌های امنیتی، یکی از دلایل اصلی سفر پزشکیان، مسئله تحریم‌ها و پول‌های ایران است. عراق برای جلوگیری از قاچاق دلار به ایران و محافظت از سیستم مالی خود در برابر سوءاستفاده، از سوی ایالات‌متحده تحت‌فشار است. ایالات‌متحده محدودیت‌هایی را بر بانک‌های عراق اعمال کرده است، به‌طوری که هشت بانک تجاری محلی اخیراً از مشارکت در معاملات دلاری منع شده‌اند. این بخشی از محدودیت گسترده‌تر قاچاق ارز به ایران از طریق سیستم بانکی عراق است. از سوی دیگر، ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا برای دسترسی به وجوهی که عراق برای واردات گاز و برق بدهکار است، دچار مشکل است. تهران به دنبال راه‌هایی برای دسترسی به این وجوه از جمله از طریق سازوکارهای مختلف پرداخت و معاملات سوآپ بوده است. این محدودیت‌های مالی و نیاز به عبور از تحریم‌های آمریکا با حفظ روابط اقتصادی، موجب تنش‌هایی میان دو کشور شده و روابط اقتصادی آنها را پیچیده‌تر کرده است. رویکرد سخت‌گیرانه‌تر واشنگتن می‌تواند به‌طور بالقوه باعث ایجاد بحران اقتصادی در عراق شود؛ کشوری که در حال حاضر با بی‌ثباتی سیاسی دست‌به‌گریبان است. بنابراین، سفر پزشکیان به همان اندازه که برای تضمین آزادسازی این منابع مالی مهم است، به همان اندازه هم برای حصول اطمینان از بازماندن نبض حیات مالی تهران از طریق عراق مهم است.
چهارم) اتحاد اسلامی و همکاری‌های زیرساختی: از جمله موضوعات کلیدی مورد بحث، همکاری در صنایع پالایش و انرژی، و تقویت مشارکت‌های بخش خصوصی بود. السودانی بر اهمیت تقویت ارتباطات حمل‌ونقل و به‌طور خاص به پروژه راه‌آهن بصره-شلمچه تاکید کرد. رئیس‌جمهور ایران هم بر عزم خود برای پیگیری راه‌آهن شلمچه به بصره با تمام قوا تاکید کرد و افزود: «این اولین قدم است. من هر پروژه‌ای را که بتواند ما را به هم متصل کند، پیگیری خواهم کرد.» لازم به ذکر است که پزشکیان اولین رئیس‌جمهور ایران بود که به بصره سفر کرد. بصره، سومین شهر بزرگ عراق و بندر اصلی و استراتژیک این کشور که به خلیج‌فارس متصل است، منزلگاه اکثریت مسلمانان شیعه است. پزشکیان در بصره با بزرگان قبایل شهر و همچنین شخصیت‌های فرهنگی، مذهبی و دانشگاهی دیدار کرد و از «برادری» سخن به میان آورد. پزشکیان همچنین بر ایده رفع برخی محدودیت‌های مرزی، تسهیل تجارت و حتی پیشنهاد ارز مشترک مشابه «تجربه اتحادیه اروپا» تاکید کرد. او همچنین بر ایده «اتحادیه اسلامی» تاکید کرد که اگرچه ایران چند سالی است به آن علاقه‌مندی نشان داده اما از سوی اعراب استقبالی از آن صورت نگرفته است.
