فاصله ترامپ با پیمان اوباما

در دوران کارزار ریاست جمهوری، دونالد ترامپ توافق هسته‌ای با ایران و توقف توسعه‌طلبی آن در مقابل رفع تحریم‌ها را بدترین پیمان دانست که تا آن زمان بر سر آن مذاکره شده بود. او هنوز در‌صدد آن است که راهی برای برون‌رفت از آن پیمان بیابد. او هر 90 روز یک‌بار فرصتی برای این کار پیدا می‌کند و فرصت بعدی در راه است (توضیح: این یادداشت قبل از موافقت ترامپ با تمدید تعلیق تحریم‌ها نوشته شده بود). قانون بازبینی توافق هسته‌ای ایران مصوب سال 2015 دولت را موظف می‌کند هر سه ماه یک‌بار به کنگره اطمینان دهد که ایران به‌راستی و درستی برجام را اجرا می‌کند؛ از حدود تعیین‌شده در مورد ذخایر مواد هسته‌ای تجاوز نمی‌کند، هیچ اقدامی در جهت پیشبرد برنامه تولید سلاح‌های هسته‌ای انجام نمی‌دهد و اینکه تداوم تعلیق تحریم‌های هسته‌ای برای امنیت ملی آمریکا ضرورت دارد. اگر رئیس‌جمهور همه این موارد را تایید نکند، موضوع به کنگره ارجاع داده می‌شود و کنگره می‌تواند پس از 60 روز به برقراری مجدد تحریم‌ها رای دهد.

آقای ترامپ برای اولین بار در ماه آوریل تایید کرد که ایران به تعهداتش عمل کرده است. در مرحله دوم تایید در ماه جولای گزارش شد که ترامپ تیم امنیت ملی و به‌ویژه رکس تیلرسون، وزیر خارجه‌اش را ملامت کرده است چراکه نتوانستند هیچ موردی دال بر بدعهدی ایران پیدا کنند. این‌گونه استدلال‌ها یک‌بار دیگر در ماه اکتبر مطرح می‌شوند. دولت ترامپ نمی‌تواند سه مورد اول را تایید نکند. با وجود اینکه خانم هیلی سفیر آمریکا در سازمان ملل گفته ایران در چند مورد برجام را نقض کرده است اما گفته‌هایش حاوی هیچ جزئیاتی نیست. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که مقام ناظر هسته‌ای سازمان ملل متحد است، مسوولیت پایش اجرای تعهدات ایران و بازرسی از تاسیسات هسته‌ای این کشور را بر عهده دارد. آژانس در اوایل این ماه اعلام کرد همه‌چیز ‌طبق روال است و بازرسانش توانستند به هر مکان نظامی و غیرنظامی که خواستند، بروند.

مراجعه به سایت‌ها در پاسخ شکایات خانم هیلی و برخی دیگر از اعضای دولت ترامپ صورت گرفت که گفته بودند ایران اجازه دسترسی منظم به برخی پایگاه‌های نظامی‌اش را نمی‌دهد. این ادعا حقیقت دارد اما برجام چنین الزامی ندارد. برخی از سایت‌ها را فقط در صورتی می‌توان بازرسی کرد که شواهدی دال بر انجام فعالیت‌های ممنوع به کمیسیون مشترک امضاکنندگان برجام (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه، چین و ایران) ارائه شود. اگر در این حالت ایران نتواند توضیح قانع‌کننده‌ای بدهد و مانع دسترسی به سایت مورد نظر شود، آنگاه از شورای امنیت سازمان ملل خواسته می‌شود بازگشت تحریم‌های هسته‌ای بین‌المللی ایران را به رای گذارد.

تاکنون هیچ شواهدی وجود ندارد که باعث عدم تایید ترامپ شود اما چهارمین شرط یعنی تصمیم در مورد اینکه چه چیز به امنیت ملی آمریکا مربوط می‌شود ذاتاً امری انتزاعی است. آقای تیلرسون، جیمز ماتیس وزیر دفاع و مک ماستر مشاور امنیت ملی همگی بر این عقیده‌اند که حفظ برجام در جهت منافع ملی کشور است اما ممکن است مقامات دیگر نظری متفاوت داشته باشند. مایک پومپئو رئیس سازمان سیا که خود زمانی عضو کنگره بود یکی از منتقدان اصلی توافق هسته‌ای به شمار می‌رود. این امکان هم وجود دارد که خانم هیلی جایگزین آقای تیلرسون شود.

خانم هیلی در سخنرانی 5 سپتامبر خود خطاب به یک اندیشکده محافظه‌کار بیان کرد که کنگره باید بتواند موضوع را به بحث گذارد. به گفته او «اگر رئیس‌جمهور نتواند با اطمینان پیروی ایران از برجام را تایید کند، باید فرآیندی را آغاز کند که ‌طبق آن ما از امور کوچک فنی فراتر رویم و به تصویر بزرگ‌تر نگاه کنیم»؛ تصویری که ایران را با رفتار «بی‌ثبات‌کننده»‌اش در منطقه، پشتیبانی از تروریسم و آزمایش‌ موشک‌های بالستیک به‌عنوان ناقض «روح» برجام نشان می‌دهد.

این درک از برجام اشتباه است. درست است که اوباما ابراز امیدواری کرد که در طول زمان روابط با ایران بهبود پیدا کند چراکه رفع تحریم‌ها به این کشور اجازه می‌دهد اقتصادش را بازتر کند اما خود پیمان هسته‌ای همیشه به‌عنوان یک توافق فنی کنترل تسلیحات معرفی شد. هدف اصلی پیمان آن بود که تولید سلاح هسته‌ای از سوی ایران را حداقل به مدت 15 سال غیرممکن سازد و پس از آن نیز امکان چنین امری با دشواری در نظارت همراه باشد.

منتقدان برجام می‌گویند خواستار «پیمان بهتر» هستند که در آن کل زیرساختارهای هسته‌ای ایران غیرفعال شود و ایران نتواند همانند باری بر دوش منطقه سنگینی کند. اگر آقای ترامپ برجام را کنار گذارد، ایران فارغ از محدودیت‌ها برنامه غنی‌سازی را از سر می‌گیرد و فرصتی برای تولید سلاح هسته‌ای به دست می‌آورد. رهبران ایران به‌درستی حدس می‌زنند که به ‌احتمال زیاد ترامپ نمی‌تواند ائتلاف بین‌المللی در مورد تحریم‌ها را مجدداً ایجاد کند؛ ائتلافی که اوباما با سختی زیاد به آن رسید.

شاید آمریکا بتواند با برافروختن جنگی بازدارنده مانع تبدیل شدن ایران به یک دولت دارای سلاح هسته‌ای شود اما اکثر متخصصان نظامی بر این عقیده‌اند که حملات هوایی علیه تاسیسات هسته‌ای ایران تنها مسیر آن به سمت سلاح هسته‌ای را یک یا دو سال می‌بندد و در درازمدت باعث تقویت نظام می‌شود. تنها جنگی مفید خواهد بود که به تغییر نظام منجر شود. تجربه کشور ضعیف عراق چندان امیدوار‌کننده نبود.

احتمال بیشتر آن است که عدم تایید برجام (که دیگر امضاکنندگان با قدرت از آن پشتیبانی می‌کنند) فقط به تضعیف آن منجر شود یا اجرای آن را کند سازد نه اینکه آن را از میان بردارد. آخرین بار در سال 2015 که مجلس سنا درباره برجام رای‌گیری کرد، منتقدان اکثریت 58 در مقابل 42 را داشتند. فقط لابی‌گری حزب دموکرات باعث شد اوباما از حق وتو استفاده نکند. رابرت اینهورن، مشاور سابق وزارت خارجه در مورد کنترل تسلیحات تردید دارد که این بار در سنا اجماعی برای اعمال مجدد تحریم‌های هسته‌ای برقرار شود چراکه دلایل دولت بسیار ضعیف و بی‌پایه هستند.

باید توجه داشت که عدم تایید خود به روابط لرزان آمریکا با متحدان اروپایی‌اش آسیب خواهد زد و به ایران کمک می‌کند تصویری قلدرمآبانه از آمریکا بسازد. ماجراجویی غیرهسته‌ای ایران بدون تغییر باقی می‌ماند و از آن زمان به بعد ایران می‌تواند در صورت تاخیر در اجرای برجام به‌طور منطقی آمریکا را مقصر جلوه دهد.

عدم تایید عواقبی دارد که البته در ریاست‌جمهوری ترامپ چندان غیرمنتظره نخواهد بود؛ آقای ترامپ از اینکه به وعده‌اش عمل کرده به خود افتخار می‌کند یکی از دستاوردهای مهم اوباما مورد تهدید قرار می‌گیرد و شهرت و اعتبار آمریکا در خارج از مرزهایش خدشه‌دار می‌شود. برجام به بقای خود ادامه می‌دهد. از سوی دیگر حمله آمریکا به برجام می‌تواند اولین گام برای تبدیل شدن ایران به مشکلی همانند کره‌ شمالی باشد. ترامپ باید بپذیرد که همان یک کره‌ شمالی برای جهان کافی است.