فضا در 50 سال آینده

جواد طهماسبی- 50سال پیش، لحظه‌ای که نیل آرمسترانگ بر سطح ماه گام گذاشت شگفتی، غرور و تحسین را در سراسر جهان برانگیخت. در آن زمان نشریه اکونومیست بیان داشت که از الان به بعد انسان می‌تواند به هر کجای عالم که دلش بخواهد و نبوغش تصور کند برود. چه دیر و چه زود انسان قطعاً به دیگر سیارات سفر خواهد کرد. اما این‌گونه نشد. فرود بر روی ماه یک نقطه انحرافی بود؛ هدفی تحقق‌یافته که به خودی خود هدف تلقی نمی‌شد بلکه نشانه‌ای دال بر آن بود که آمریکا از توانایی‌هایی‌ فوق‌العاده برخوردار است. این نکته که یک‌بار گوشزد شد دیگر به بازسازی و تجدید نیازی نداشت. فقط 571 نفر به فضا رفتند و از سال 1972 تاکنون هیچ فاصله دورتری در فضا پیموده نشده است.

اما 50 سال آینده بسیار متفاوت به نظر می‌رسد. کاهش هزینه‌ها، پیدایش فناوری‌های نوین، جاه‌طلبی‌های چین و هند و وجود نسل جدید کارآفرینان نوید عصر پرشور و هیجانی از پیشرفت‌های فضایی را می‌دهند. این عصر قطعاً گردشگری برای ثروتمندان و شبکه‌های ارتباطی بهتر برای همگان را به همراه دارد. در درازمدت نیز می‌توان امکان استخراج مواد معدنی و حتی برقراری حمل‌ونقل عمومی را متصور شد. فضا بیش از پیش به ضمیمه‌ای از زمین تبدیل می‌شود که حوزه فعالیت بنگاه‌های خصوصی و اشخاص است نه دولت‌ها. اما برای تحقق این وعده‌ها لازم است جهان نظامی از قوانین را تدوین کند که بتوان از آن هم در زمان صلح و هم در صورت بروز جنگ برای اداره کیهان استفاده کرد.

پیشرفت‌های فضایی تاکنون عمدتاً بر هدف تسهیل فعالیت‌های زمینی متمرکز بوده‌اند و عمدتاً ارتباطات ماهواره‌ای برای پخش امواج و مسیریابی را دربر می‌گرفتند. اکنون دو چیز در حال تغییر هستند. اول، قواعد ژئوپولتیک فشار می‌آورند تا انسان‌ها را به فراتر از مدار زمین بفرستند. چین قصد دارد تا سال 2035 انسان‌ها را در ماه اسکان دهد. دولت رئیس‌جمهور ترامپ بر آن است که تا سال 2024 آمریکایی‌ها به کره ماه بازگردند. کاهش هزینه‌ها باعث می‌شود دولت‌ها در مقایسه با گذشته توانایی مالی بیشتری برای این‌گونه خودنمایی‌ها داشته باشند. پروژه آپولو با پول امروزی صدها میلیارد دلار هزینه برداشت اما اکنون بهای رفتن به فضا به چند ده میلیارد دلار می‌رسد.

دوم، بخش خصوصی در طول زمان از لاک خود بیرون آمده است. بین سال‌های 1958 و 2009، آژانس‌های دولتی به ویژه ناسا و پنتاگون تقریباً همه هزینه‌های مربوط به فضا را می‌پرداختند. در دهه گذشته سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فضا به‌طور متوسط دو میلیارد دلار در سال بود که 15 درصد از کل هزینه‌ها را تشکیل می‌داد. انتظار می‌رود این سرمایه‌گذاری باز هم بیشتر شود. سال گذشته، اسپیس ایکس (Space X) بنگاه موشکی متعلق به الون ماسک 21 پرتاب موفق ماهواره را تجربه کرد و ارزش خود را به 33 میلیارد دلار رسانید. جف بزوس بنیانگذار آمازون هر سال یک میلیارد دلار از سهام خود در شرکت را می‌فروشد تا هزینه پروژه ماجراجویانه فضایی بلو اوریجین (Blue Origin) را تامین کند. قرار است امسال سهام بنگاه ویرجین گالاکتیک (Virgin Galactic) با ارزش 5 /1 میلیارد دلار برای عموم عرضه شود. بخش خصوصی علاوه بر سرمایه و نظریه، کارآمدی بالاتری را ارائه می‌دهد. طبق گزارش ناسا، طراحی و ساخت موشک‌های فالکون پروژه اسپیس ایکس چهار میلیارد دلار برای این آژانس هزینه برمی‌داشت اما اسپیس ایکس این کار را با یک‌دهم این مبلغ انجام داد. هم‌اکنون دو مدل تجاری جدید وجود دارند یا در آستانه پیدایش هستند: کسب‌وکار عظیم پرتاب و نگهداری انبوهی از ماهواره‌های ارتباطی که در مدارهای پایین مستقر می‌شوند و بازار کوچک اما ویژه گردشگری برای ثروتمندان. سال آینده به‌طور قطع بنگاه‌های ویرجین و بلو اوریجین مسافران را به گردش‌های فضایی در مدارهای پایین خواهند برد تا آنها هیجان بی‌وزنی و منظره حاشیه منحنی کره زمین در مجاورت آسمان تیره فضا را تجربه کنند. ویرجین ادعا می‌کند تا سال 2022 هر سال تقریباً هزار ماجراجوی ثروتمند را به فضا می‌فرستد. اسپیس ایکس در حال طراحی و توسعه موشک چند بار مصرف استارشیپ (Starship) است که توانایی بسیار بیشتری از موشک‌های فالکون دارد. یاسوکا موزاوا غول مد ژاپن مبلغ هنگفتی را برای پیش‌پرداخت هزینه سفر با استارشیپ پرداخت کرده است. او قصد دارد با گروهی از هنرمندان در سال 2023 این سفر را انجام دهد.  طبق برآورد بانک UBS، امکان بروز این تحولات درآمد سالانه صنعت فضانوردی را تا سال 2030 دوبرابر کرده و به 800 میلیارد دلار می‌رساند. پیشرفت‌های فضایی در آینده دورتر قادر خواهند بود چگونگی زندگی بشریت را از نو بسازند. آقای ماسک امیدوار است ساکنانی را به مریخ بفرستد. آقای بزوس ثروتمندترین مرد دنیا قصد دارد قبل از گذشت یک سده از فرود آرمسترانگ بر کره ماه شاهد آن باشد که میلیون‌ها انسان در ایستگاه‌های فضایی زندگی می‌کنند.  در زمانی‌که کره زمین از اخبار ناراحت‌کننده مربوط به تغییرات اقلیمی، کندی رشد و سیاست‌های ناکارآمد رنج می‌برد شاید فضا بتواند عامل غافلگیرکننده‌ای برای خوش‌بینی باشد. اما فضا نوش‌دارو یا راه گریز نیست. همچنین لازم است یک مشکل بزرگ حل و از یک خطر بزرگ جلوگیری شود تا بتوان وعده‌های امیدبخش آن را محقق ساخت. مشکل بزرگ طراحی و اجرای حاکمیت قانون است. پیمان فضای خارج که در سال 1967 منعقد شد بیان می‌کند که فضا مکانی برای همه انسان‌هاست و از این‌رو هیچ ادعای مالکیت و حاکمیت بر آن قابل پذیرش نیست. این پیمان جای تفسیر زیادی دارد. آمریکا می‌گوید بنگاه‌های خصوصی منابعی مبتنی بر فضا داشته باشند اما قانون بین‌المللی چند‌پهلو است. چه کسی می‌تواند به شایستگی از یخ قطب‌های ماه برای حفاظت از حیات مردم بهره‌برداری کند؟ آیا می‌توان به ساکنان مریخ اجازه داد هر کاری که دوست دارند با محیط آن انجام دهند؟ چه کسی مسوول رسیدگی به تصادفات ماهواره‌ها خواهد بود؟ هم‌اکنون فضا پر از ازدحام شده است. بیش از دو هزار ماهواره در مدار قرار دارند و ناسا بیش از 500 هزار تکه آشغال را شناسایی کرده است که با سرعت 27 هزار کیلومتر در ساعت در فضا حرکت می‌کنند. این ابهامات خطر بزرگ را به خوبی نشان می‌دهند: استفاده از زور در فضا. توانایی بدون رقیب آمریکا برای نشان دادن قدرت خود بر روی کره زمین به میزان زیادی از آرایش گسترده ماهواره‌های آن ناشی می‌شود. سایر کشورها با آگاهی از این موضوع (همانند خود آمریکا) به ساخت سلاح‌های ضدماهواره روی آورده‌اند. علاوه بر این، هیچ پروتکل یا مجموعه قوانین آزموده‌شده‌ای درباره فعالیت نظامی در فضا وجود ندارد. آمریکا، چین و هند به سرعت در حال افزایش قابلیت‌‌های تخریبی خود هستند. کور کردن ماهواره‌ها با لیزر، جلوگیری از ورود سیگنال‌های آنها به زمین یا حتی منفجر کردن آنها روش‌هایی هستند که باعث می‌شوند آشغال بیشتری در فضا پراکنده شود. همچنین، این کشورها نیروی نظامی خود را به سمت کسب توانایی‌های فضایی هدایت می‌کنند. آقای ترامپ قصد دارد نیروی فضایی را تشکیل دهد. این نیرو اولین شاخه جدید از قوای نظامی پس از تشکیل نیروی هوایی در سال 1947 خواهد بود. امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه نیز در روز باستیل زمان رژه سالانه نظامی در 14 جولای از تشکیل یک واحد فرماندهی فضایی جدید خبر داد.

در فضا همانند زمین

اشتباه است که فضا یک غرب وحشی جدید شود. منطقه‌ای پرهرج و مرج که در آن انسان می‌تواند پابند‌های خود را باز کند و سرنوشت شوم خود را از نو تجربه کند. برای تحقق وعده‌های فضایی به حاکمیت نیاز داریم. در زمانی‌که جهان نمی‌تواند بر سر قواعد تجارت زمینی، شمش‌های فولاد و دانه‌های سویا به توافق برسد این خواسته بسیار بیش از حد جلوه می‌کند. اما بدون حاکمیت، تحقق توانایی‌های بالقوه‌ای که فراتر از زمین قرار دارند در بهترین حالت 50 سال دیگر طول می‌کشد. در بدترین شکل، فضا خود به مشکلات کره زمین می‌افزاید.

منبع: اکونومیست