بن‌بست صادرات

ایران کشوری صادرکننده نیست. مطابق با گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، سهم کمتر از 5 /0درصدی ایران از تجارت جهانی این ادعا را تایید می‌کند. ایران به جز نفت و محصولات خام نفتی و اولیه نتوانسته صادرات محصولات پیچیده‌ای داشته باشد. بر اساس شاخص پیچیدگی اقتصادی سایت اطلس دانشگاه هاروارد، ایران در سال 2018، جایگاه 101 را در میان 133 کشور مورد بررسی داشته است و اقتصاد ایران در این رده‌بندی پایین‌تر از کشورهایی مانند اروگوئه، ازبکستان و کنیا قرار دارد، درحالی‌که هیچ یک از این کشورها، محصولات صادراتی پیچیده‌ای ندارند.

تحریم‌ها، ناکارآمدی نهادی و وابستگی به درآمدهای نفتی طی سالیان متوالی همگی نقشی بی‌بدیل در این ناکامی دارند. جدیدترین آمار از وضعیت صادرات محصولات از سوی اتاق بازرگانی تهران نیز این را تایید کرده است که عمده محصولات صادراتی ایران مواد خام و معدنی بوده‌اند. ممکن است به خاطر افزایش تقاضا برای محصولاتی مانند فولاد، ایران صادرات خود را افزایش داده باشد، با این حال صادرات مواد خام و معدنی با پیچیدگی پایین، ارزش افزوده زیادی برای ارتقای رشد اقتصاد ایران به همراه ندارد. بنابراین روشن است که توان رقابتی ایران در میان رقبای بین‌المللی که با نوآوری، ارتقای کیفیت و گسترش تجارت خود گوی سبقت را از سایر کشورها ربوده‌اند، بسیار محدود است. هر چقدر کشورها ساختارهای کارآمد و روابط گسترده بین‌المللی دارند، توسعه‌یافته‌ترند و توان تولید و صادرات محصولات پیچیده بیشتر دارند. بدون در نظر گرفتن هدف بهبود اقتصادی، اولویت ارتقای زندگی شهروندان و منافع ملی در حکمرانی، دستیابی به تولیدات پیشرفته و بهره‌گیری از منابع انسانی و سرمایه‌های مادی و طبیعی دور از دسترس هستند. تا زمانی که ایدئولوژی یا اولویت‌های دیگری به‌جز بهبود رشد و توسعه اقتصادی در سیاست‌های داخلی و خارجی حاکم باشد، فرار سرمایه‌های مادی و انسانی، کاهش قدرت رقابتی و محدود شدن رشد و توسعه اقتصادی ناگزیر خواهد بود. اکنون که ایران با ناترازی‌های جدی مواجه شده و سال‌ها هشدار کارشناسان اقتصادی از عدم اصلاح ساختارها، نمود واقعی پیدا کرده است، اعمال هرگونه اصلاحات از سوی سیاست‌گذار سخت‌تر و پرهزینه‌تر هم شده است. سرمایه اجتماعی و اعتماد میان مردم، دولت و نهادهای حکمرانی به سطح بسیار پایینی رسیده است و در عین حال چشم‌اندازی از اقدامات فوری مانند لغو تحریم‌ها و سایر موانع محدودکننده تجارت، قوانینی همچون رفع فیلترینگ و مبارزه با فساد وجود ندارد. البته حضور دولت چهاردهم به معنای عزم جدی برای برداشتن گام‌های بلند برای بهبود شرایط و ممانعت از اجرای قوانین ناکارآمدی همچون عفاف و حجاب است که منتقدان جدی از سوی بسیاری از معتقدان به پوشش مناسب اسلامی هم داشت، اما هنوز مردم، فعالان اقتصادی و بخش‌های مختلف جامعه چشم‌انتظار دیدن نتایج ثمربخش هستند و پرداختن به چالش‌های اصلاحات برای رشد اقتصاد پررنگ‌تر از قبل مطرح است. به‌علاوه حتی شخم‌زدن موفقیت‌آمیز زمین قوانین ناکارآمد و موانع سخت تا رسیدن به محصول یعنی رشد و توسعه اقتصادی نیاز به زمان دارد.

این در حالی است که مطالعه دویچه بانک از پیش‌بینی سال 2025، نوید رشد اقتصاد جهان را می‌دهد. ایالات‌متحده از وضعیت مطلوب بازار کار، فناوری پیشرفته و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بهره می‌برد، منطقه یورو با رشد نسبی مواجه است و کاهش تورم، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های سبز و دیجیتال و تقویت بازار صادرات از عوامل این رشد است. چین با اصلاحات ساختاری و هند و جنوب شرق آسیا با توسعه زیرساخت‌ها و سایر مناطق از جمله آمریکای لاتین و آفریقا نیز با افزایش سرمایه‌گذاری‌های خارجی چشم‌انداز مثبتی از رشد اقتصاد دارند.

بنابراین سرعت عقب ماندن از کشورهای مختلف به‌ویژه در عصری که رشد تکنولوژی‌های هوش مصنوعی خیره‌کننده است، بالاست و این موضوع، اهمیت بررسی نقاط قوت و ضعف اقتصاد ایران را دوچندان می‌کند. همان‌طور که شناخت نقاط ضعف و آسیب‌ها مورد توجه است و اکثراً راه‌حل‌های بلندمدت دارند، شاید پرداختن به نقاط بالقوه در همین شرایط و بهره‌گیری از مزایای آن در کوتاه‌مدت هم بتواند تا حدودی شکاف اقتصادی ایران را با سایر اقتصادهای پیشرو پر کند. در این گزارش تلاش بر این است تا به پتانسیل صادرات «خدمات» ایران به‌ عنوان گزینه‌ای برای ارزآوری و تنوع صادرات اشاره شود. مسئله‌ای که کمتر هم به آن پرداخته شده یا دست‌کم با زاویه جدیدی به آن نگاه نشده است. ارتقای صادرات محصولات تا زمانی که کالاها با پیچیدگی بیشتر و فناوری بالا تولید نشوند، نشدنی است و ارائه راه‌حل برای آن، همان‌طور که پیشتر اشاره شد، نیازمند اصلاحات قوی در ساختار اقتصاد است که در زمره موفقیت‌های کوتاه‌مدت قرار نمی‌گیرد. با این حال، در زمینه خدمات شاید با اصلاحاتی بتوان به دستاوردهای فوری‌تر دست یافت.

ایران در حال حاضر از تنوع گسترده‌ای از اقلیم، بناهای تاریخی و پتانسیل‌های گردشگری برخوردار است. گردشگری در ایران، پلی میان گذشته‌های کهن تا امروز است که در آن تاریخ، فرهنگ و طبیعت دست ‌به‌ دست هم داده‌اند تا فرصتی بی‌نظیر برای تجربه تنوع و شگفتی‌های بسیار باشد. با همه اینها، ایران گنجی است که برای بسیاری از گردشگران خارجی و حتی داخلی هنوز به‌درستی شناخته نشده و گردشگری می‌تواند کلید گشودن این دروازه طلایی باشد. هر گوشه‌ از این سرزمین قصه‌ای برای گفتن دارد؛ از شهرهای معروف و شناخته‌شده تا روستاهای اطراف بسیاری از شهرها که ارزش دیدن و پتانسیل کسب لذت را دارد. این موهبت طبیعی ایران وجود دارد و در حال حاضر نیز به خاطر اینکه توسعه زیرساخت‌های گردشگری در مقایسه با صنایع سنگین به سرمایه‌گذاری کمتری نیاز دارد، اقامتگاه‌های بومگردی (اگرچه فقط برای گردشگران داخلی) توسعه پیدا کرده‌اند. حضور گردشگران خارجی و رفع موانع برای حضور بیشتر مردم از سرتاسر جهان می‌تواند ارزآوری بسیار زیادی داشته باشد. توسعه گردشگری به‌ عنوان خدماتی که در داخل کشور برای گردشگران خارجی عرضه می‌شود، نیازمند انتقال فیزیکی نیست و شرایط نااطمینانی که برای صادرات کالا محدودیت ایجاد می‌کند، وجود ندارد. چرا که گردشگران خود به کشور می‌آیند و خدمات را مصرف می‌کنند. به‌علاوه حضور گردشگران، تاثیر گسترده بر بخش‌های مختلف از حمل‌ونقل، غذا، صنایع دستی و... ایجاد می‌کند. گردشگری متکی بر منابع داخلی است و در شرایط تحریم هم می‌تواند ارزآوری داشته باشد. کشور موفقی که در سال‌های اخیر یکی از رویکردهای اصلی‌اش، توسعه صنعت سرگرمی و کنسرت‌ها بوده است، عربستان است. این اقدام بخشی از چشم‌انداز 2030 این کشور است که هدف آن کاهش وابستگی به نفت و تنوع‌بخشی به اقتصاد است. دور از انتظار نیست که برخی از گروه‌های داخلی عربستان با تغییرات فرهنگی برای گسترش جذب گردشگران خارجی مانند برگزاری کنسرت‌هایی با ستارگان بین‌المللی مخالفت کرده‌اند. با این ‌حال، رقابت شدید با سایر مقاصد گردشگری مشابه مانند دوبی و دوحه، باعث شده است تا مقامات عربستان دیدگاه جدیدی برای دستیابی به سهم بیشتری از بازار گردشگری و خدمات جهانی کسب کنند. تجربه عربستان نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری هدفمند در بخش موسیقی و سرگرمی، حتی در جوامعی با رویکردهای محافظه‌کارانه می‌تواند به تحولات مثبت منجر شود. عربستان با رعایت حساسیت‌های فرهنگی، توانست در کنار ارائه محتوای بین‌المللی فضای هنری را گسترش دهد و همزمان ارزش‌های مذهبی و مقدس مکه و مدینه را همچنان حفظ کند. ایران نیز با در نظر گرفتن ارزش‌های بومی و رفع محدودیت فعالیت‌های هنری کنونی به‌گونه‌ای که آثار ارائه‌شده جذابیت بین‌المللی داشته باشد، می‌تواند فضای رقابتی را برای هنرمندان فراهم کند. این امر نه‌تنها به از بین بردن ارزش‌های داخلی منجر نمی‌شود، بلکه با فعالیت در سطح استانداردهای بین‌المللی و توسعه گردشگری خارجی، از این فرصت می‌توان به‌ عنوان ابزاری برای صادرات فرهنگی خود استفاده کرد. پیشروی کشورهای مسلمان عربی حاشیه خلیج‌فارس در عرصه بین‌المللی را می‌توان در گزینه یادگیری زبان عربی در اپلیکیشن‌های پرطرفدار یادگیری زبان همچون دولینگو دید، در حالی که در اغلب موارد زبان فارسی وجود ندارد. به‌رغم توان تولیدی پایین ایران در تولید محصولات پیچیده هنوز پتانسیل‌های طبیعی، استعدادهای هنری و علمی در ایران وجود دارد که می‌توان از آنها به نفع رشد اقتصاد و خروج از انزوا و پیوستن به جامعه بین‌المللی بهره برد.

یکی دیگر از خدماتی که می‌توان در فضای رقابتی بین‌المللی صادر کرد، در حوزه پزشکی است. به‌خصوص در حوزه جراحی زیبایی. جراحی زیبایی یکی از بخش‌های پررونق صنعت پزشکی در سرتاسر جهان است که تقاضای بالایی در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، سنی و فرهنگی دارد. با اینکه در ایران گفته می‌شود که عمل‌های زیبایی رواج زیادی پیدا کرده است، اما آمارها نشان می‌دهد که ایران حتی در 10 کشور اول به لحاظ تعداد عمل‌های جراحی زیبایی نیست و جایگاهش حدود 15 تا 20 در میان کشورها در سال‌های مختلف است. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در میان 10 کشور اول از نظر تعداد عمل‌های زیبایی قرار دارند. بنابراین این باور که عمل‌های زیبایی فقط در کشورهای جهان سوم پرطرفدار است، چندان درست نیست. خدمات جراحی زیبایی اعم از جراحی بینی، عمل افتادگی پلک، کاشت مو و پیکرتراشی و... با توجه به روندهای جهانی و استانداردهای زیبایی به یکی از محرک‌های اصلی گردشگری پزشکی تبدیل شده است. در بسیاری از کشورها، انجام جراحی‌های زیبایی به دلیل قیمت بالای خدمات پزشکی دشوار است. کشورهایی مانند ترکیه، کره جنوبی، برزیل و هند هزینه‌های پایین‌تری را در مقایسه با اروپا و آمریکا ارائه می‌دهند. به‌علاوه این کشورها به دلیل تخصص پزشکان، کیفیت خدمات و زیرساخت‌های پیشرفته‌ای هم دارند. بسیاری از مراکز پزشکی پکیج‌های ویژه‌ای شامل درمان، اقامت در هتل و حتی گشت‌وگذار ارائه می‌دهند. بسیاری از گردشگران جراحی زیبایی، سفر خود را به فرصت استراحت و تفریح تبدیل می‌کنند و از جاذبه‌های گردشگری کشور مقصد بهره می‌برند. ایران با وجود قیمت‌های پایین‌تر خدمات پزشکی نسبت به سایر کشورها و همچنین تخصص‌های پزشکی و ارائه خدمات پزشکی با کیفیت بالا، همچنان از این فرصت ارزآور اقتصادی محروم است. در مقایسه با ترکیه که تنها در سال 2022 با جذب حدود 4 /1 میلیون گردشگر سلامت، درآمدی معادل 9 /1 میلیون دلار از این بخش به‌دست آورد و در سال 2023 این کشور با ادامه روند صعودی، درآمد خود را به 3 /2 میلیارد دلار افزایش داد و در رتبه هفتم جهان در زمینه گردشگری پزشکی قرار گرفت. این کشور برنامه‌ریزی کرده تا سال 2028 درآمد خود را از گردشگری سلامت به هفت میلیارد دلار برساند.

فراهم کردن محیط برای ورود متقاضیان جراحی‌های پزشکی به‌ویژه جراحی زیبایی، نه‌تنها تاثیر اقتصادی بالایی در کشورهای ارائه‌دهنده این خدمات دارد، بلکه فرصتی برای توسعه گردشگری، ارتقای کیفیت خدمات و برندسازی ملی فراهم می‌کند. کشورهایی مانند ترکیه که می‌توانند کیفیت، هزینه مناسب و تجربه‌ای دلپذیر برای بیماران بین‌المللی فراهم کنند، قادرند درآمدهای قابل توجه از این مسیر کسب کنند. ایران نیز می‌تواند از تجربه این کشورها استفاده کند و سهم بزرگی از این بازار رو‌به‌رشد به دست آورد، به‌طوری ‌که خدماتش منحصر به داخل نماند. رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی و پیشرفت اقتصادی نیازمند توجه به همه ابعاد پتانسیل‌هاست و ناکارآمدی نهادی مانع از فرصت اجرای اصلاحات شده که مبارزه با آن سخت و زمان‌بر است. با این حال راه‌حل فوری برای رفع مشکلات و کسری بودجه پایدار و ناترازی‌ها وجود ندارد، اما با توجه به ظرفیت موجود در ایران در حوزه گردشگری اعم از گردشگری طبیعی، تاریخی، هنری و پزشکی شاید بتوان با اندکی تغییر در باورها، نگرش‌ها و سیاست‌های مربوط به ورود گردشگران خارجی به کشور را تسهیل کرد و از مزایای آن در شرایط ناکارآمدی نهادی موجود و محدودیت در روابط بین‌المللی به خاطر تحریم‌ها، سریع‌تر بهره برد.