سال سرنوشت‌ساز
احتمال موفقیت ایران در مذاکره با غرب چقدر است؟
سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در مصاحبه با شبکه المیادین «بر آمادگی همزمان ایران برای گفت‌وگو با آمریکا و نیز مقابله با فشارها» تاکید کرد. او ادامه داد: «واکنش ما متناسب با رفتار آنها خواهد بود.» خرازی همچنین هشدار داد که «اگر به ایران تجاوز شود، ما متقابلاً پاسخ خواهیم داد، چنان‌که تاکنون نیز پاسخ داده‌ایم». پیش از این سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران نیز در مورد برنامه هسته‌ای گفته بود: «ما همچنان منتظر تصمیم طرف‌هایی هستیم که با آنها وارد مذاکرات شدیم که این طرف‌ها سه کشور اروپایی، چین، روسیه و طرف آمریکایی بود که از این گروه خارج شد. ما نسبت به مسالمت‌آمیز بودن پرونده هسته‌ای خود اطمینان کامل داریم و مانعی برای مشارکت دادن دیگران نداریم و حتی بعد از عقب‌نشینی آمریکا از مذاکرات، ما به هیچ وجه میز مذاکرات را ترک نکردیم و همواره آماده ورود به مذاکرات شرافتمندانه بر اساس احترام و منافع متقابل هستیم.» چندی پیش نیز خبری منتشر شد که ایلان ماسک با سفیر ایران در سازمان ملل متحد دیدار کرده است. نیویورک‌تایمز در این‌باره مدعی شد: «دو مقام ایرانی گفتند که دیدار میان ماسک و سفیر ایران در مکانی محرمانه در نیویورک انجام شده و بیش از یک ساعت طول کشیده است. آنها در ادامه گفتند سفیر ایران در این دیدار درباره راه‌هایی برای کاهش تنش‌ها بین ایران و ایالات‌متحده صحبت کرده است.» ایران همزمان با اینکه برای مذاکره با آمریکا اعلام آمادگی کرده، گفت‌وگو با اروپا را نیز در دستور کار قرار داده است. دور اول این مذاکرات در تاریخ ۹ آذر در ژنو برگزار شد. نتایج این دور از گفت‌وگوها نشان می‌دهد که چهار موضوع اصلی یعنی روابط دوجانبه، مسائل مرتبط با تحریم‌ها، هسته‌ای و برجام، و دو جنگ اوکراین و غزه در مرکز توجه طرفین قرار دارد. حال با گذشت یک ماه از این مذاکرات، اخیراً کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه اعلام کرده است که دور جدید گفت‌وگوهای ایران با سه کشور اروپایی قرار است در تاریخ ۲۴ دی‌ماه در شهر ژنو سوئیس برگزار شود. در این گزارش تلاش می‌کنیم ضمن بررسی گفت‌وگوهای ایران و اروپا به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که احتمال توافق ایران و دولت جدید آمریکا چقدر است؟ چه موانعی برای توافق جدید وجود دارد؟
دور جدید گفت‌وگوها
کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه در ارتباط با گفت‌وگو با کشورهای اروپایی گفت: «ما الان به دنبال پیش‌بینی نیستیم، همان‌طور که قبلاً هم گفتیم آنچه در جریان است گفت‌وگو است و مذاکره نیست.» به گزارش ایسنا اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در نشست خبری هفتگی در پاسخ به سوالی در ارتباط با دور جدید گفت‌وگوهای ایران و اروپا گفت: دور جدید گفت‌وگوهای ایران و اروپا در ۲۴ و ۲۵ دی‌ماه در ژنو انجام می‌شود و این ادامه گفت‌وگوهایی است که در آذرماه انجام شد. در جریان این گفت‌وگوها طیفی از موضوعات از جمله مسائل منطقه‌ای، روابط دوجانبه و موضوع هسته‌ای و رفع تحریم‌ها مورد رایزنی قرار می‌گیرد و همان‌طور که پیش از این گفتم، این گفت‌وگوها ادامه روندی است که از قبل توافق شده بود و گام دیگری در ارتباط با گفت‌وگوهای ایران و اروپاست. ما هیچ‌وقت از میز مذاکره فرار نکرده و قائل به گفت‌وگو بودیم.
ایران در شرایطی از آغاز دور جدید گفت‌وگوها با قدرت‌های اروپایی خبر داد که تروئیکای اروپایی اخیراً برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در چهارچوب برجام و به منظور «بازگشت فوری» تمامی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران آمادگی خود را اعلام کرده بود. این اعلام آمادگی پس از انتشار گزارش‌های اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر افزایش غیرمجاز سطح ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد در ایران صورت گرفت. این در حالی است که عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، تاکید کرده بود: اگر «اسنپ بک» اتفاق بیفتد، با بحران مواجه می‌شویم. اگر این اتفاق بیفتد، فکر می‌کنم همه متقاعد می‌شوند که ما در مسیر اشتباهی رفته‌ایم، بنابراین باید مسیر را تغییر دهیم. عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپولیتیک و تحلیلگر مسائل بین‌الملل، در مورد این مذاکرات معتقد است که به دو دلیل می‌توان به آینده این مذاکرات امیدوار بود. دلیل اول این است که ایران به خوبی می‌داند زمان زیادی تا انقضای برجام و قطعنامه 2231 ندارد و اگر نتواند مسائلش را با اروپا حل کند تحریم‌ها ادامه پیدا خواهد کرد. دلیل دوم این است که اروپایی‌ها هم نیاز دارند با ایران به توافق برسند چراکه اگر ارتباطشان با ایران قطع شود و آژانس نتواند بر برنامه هسته‌ای ایران نظارت داشته باشد ممکن است غنی‌سازی 60درصدی ایران به 90 درصد هم برسد. در چنین شرایطی ممکن است تنش افزایش پیدا کند و احتمال وقوع جنگ بالا رود. برای مثال اگر تنش افزایش پیدا کند و همزمان آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها احساس خطر کنند ممکن است با ایران وارد درگیری شده و به مراکز هسته‌ای ایران حمله کنند. چنین درگیری‌هایی می‌تواند برای اروپا فاجعه‌آمیز باشد. بنابراین همان مقداری که ایران نیاز به توافق دارد؛ اروپا هم دارد. درست است که اگر طرفین نتوانند به توافق برسند تحریم‌های ایران ادامه پیدا خواهد کرد و به‌تبع آن فشار اقتصادی هم افزایش پیدا می‌کند اما در عین حال ارتباط فنی ایران با آژانس قطع می‌شود و این به تنهایی باعث افزایش تنش می‌شود که اروپایی‌ها از آن فراری‌اند. در همین راستا چون این نیاز دوطرفه است و هم ایران و هم اروپا خواهان دستیابی به توافق هستند؛ دور دوم مذاکرات (که قرار است در 24 دی برگزار شود) می‌تواند راهگشا باشد. البته باید فواصل زمانی بین این مذاکرات کوتاه‌تر شود تا دو طرف بتوانند هرچه زودتر به نتیجه برسند. این را هم در نظر بگیرید که گفت‌وگو با اروپا بدون مذاکره با آمریکا نتیجه نخواهد داد. فرض کنید که ایران با اروپا به نتیجه برسد اما تصمیم بگیرد که با آمریکا وارد مذاکره نشود یا اگر شد این گفت‌وگوها به نتیجه دلخواه نرسد؛ در چنین شرایطی تحریم‌های آمریکا به قوت خود باقی خواهد ماند و حتی ممکن است فشار حداکثری بر ایران اعمال شود. در همین راستا کارگزاران سیاست خارجی ما باید مذاکره با اروپا و آمریکا را همزمان پیش ببرند.
اولویت برنامه هسته‌ای
دور پیشین مذاکرات در نهم آذرماه پس از یک وقفه دوساله پیرامون چهار موضوع اصلی، چالش‌های مربوط به روابط دوجانبه، مسائل مرتبط با تحریم‌ها، هسته‌ای و برجام، و دو جنگ اوکراین و غزه، در ژنو برگزار شد. در حال حاضر، موضوع جنگ اوکراین و ادعاهای مربوط به کمک‌های ایران به روسیه، اصلی‌ترین نگرانی اروپا در مذاکرات با ایران به‌شمار می‌رود. همچنین، جنگ غزه نیز نگرانی دیگری برای اروپاست. ترامپ وعده داده که به‌سرعت جنگ اوکراین را حل‌وفصل خواهد کرد و با ورود او، ممکن است تحولات مثبتی در جنگ غزه نیز رخ دهد؛ حتی ممکن است پیش از به قدرت رسیدن او، شاهد آتش‌بس در غزه باشیم. این مسائل می‌توانند چالش‌های میان ایران و اروپا را کاهش دهند و به دو طرف این امکان را بدهند که بر روابط دوجانبه و حل‌وفصل مسائل مربوط به آن تمرکز بیشتری داشته باشند. به گزارش مهر، کاظم غریب‌آبادی معتقد است که البته هنوز چهارچوب مشخصی برای مذاکرات تعیین نشده است بنابراین ایران مایل نیست چهارچوب فعلی را که مسائل مختلف در آن مطرح است ذیل یک مذاکره رسمی طبقه‌بندی کند. در همین زمینه عباس عراقچی پیش از آن دیدا رگفته بود دیدار مذاکره‌کنندگان ایرانی و اروپایی در 9 آذر در حقیقت یک جلسه طوفان فکری است تا ببینیم آیا واقعاً راهی برای خروج از وضعیت فعلی وجود دارد یا خیر؟ در همین زمینه عبدالرضا فرجی‌راد معتقد است که هر دو طرف مایل هستند درباره این چهار موضوع گفت‌وگو کنند اما همان‌طور که آقای عباس عراقچی در مصاحبه با خبرگزاری چین گفتند، «سال ۲۰۲۵ از نظر هسته‌ای سال مهمی برای ایران است»، بنابراین اولویت ایران در مذاکره با اروپا مسئله هسته‌ای است. البته روابط دوجانبه با اروپا، مسائل منطقه‌ای و جنگ غزه و اوکراین هم مهم است اما با توجه به اینکه زمان زیادی تا اکتبر باقی نمانده، اولویت اصلی مسئله هسته‌ای است. من فکر می‌کنم که کارگزاران سیاست خارجی ما در مذاکره با اروپایی‌ها این مهم (اولویت مسئله هسته‌ای) را در نظر می‌گیرند، چراکه صحبت در مورد مسائل دیگر بعد از اکتبر هم می‌تواند ادامه پیدا کند. درباره جنگ اوکراین که تاثیر بسزایی هم بر روابط بین ایران و اروپا داشته است این امکان وجود دارد که با آمدن ترامپ آتش‌بس برقرار شده و نگرانی کشورهای اروپایی از رابطه نظامی ایران و روسیه برطرف شود. در مورد مسائل منطقه‌ای هم این مشکلات همیشه در منطقه وجود داشته و همیشه می‌توان پیرامون آن مذاکره کرد.
فشار حداکثری؛ گزینه دوم ترامپ
نتیجه انتخابات ۱۵ تیر و انتخاب مسعود پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهور ایران که یکی از برنامه‌های اصلی خود را بازگشت توازن به سیاست خارجی و تلاش برای مذاکره با غرب برای رفع تحریم‌ها عنوان کرده بود، چشم‌اندازی از تحول را در سیاست خارجی ایجاد کرد. این موضوع در سفری که مسعود پزشکیان به نیویورک داشت به حد اعلا رسید، به‌طوری که پزشکیان در جلسه‌ای که با مدیران رسانه‌های آمریکایی در نیویورک داشت، تاکید کرد: «جمهوری اسلامی ایران برای بازگشت به تعهدات برجامی آمادگی دارد.» در همان زمان بسیاری از تحلیلگران بر این باور بودند که واکنش مقامات آمریکایی به صحبت‌های آقای پزشکیان در نیویورک مثبت است. با این حال بخت با ایران یار نبود و ترامپ به‌عنوان چهل‌وهفتمین رئیس‌جمهور ایالات‌متحده انتخاب شد. حال با نزدیک شدن به زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ، گمانه‌زنی‌ها در مورد رویکرد احتمالی او در قبال ایران به‌ویژه در ماه‌های نخست ریاست‌جمهوری‌اش افزایش یافته است. بسیاری مایل‌اند بدانند که او به سمت مذاکره با ایران خواهد رفت یا با احیای راهبرد فشار حداکثری احتمال حمله نظامی به تهران افزایش خواهد یافت؟ برخی هم معتقدند که ممکن است ترکیبی از این اقدامات با یکدیگر صورت گیرند. با این حال دیپلماسی کوچه بن‌بست نیست و می‌شود با مذاکره به سمت بهبود شرایط پیش رفت. اقتصاددانان معتقدند حداقلِ نیازِ اصلاحات پایدار، اما بسیار تدریجیِ اقتصادی از سمت سیاست خارجی، آن است که اگر نمی‌تواند در حدود یک سال به توافق برسد، حداقل به گزینه آتش‌بس دست پیدا کند. چون ما در حال حاضر در جنگ اقتصادی هستیم. یعنی اگرچه هزینه مبادله در اقتصاد ایران بالا رفته، اما بهتر است که در همین سطح بماند و حملات تحریمی دیگری به اقتصاد تحمیل نشود. این کمترین خواسته اقتصاد از دستگاه دیپلماسی و روابط خارجی کشور است: آتش‌بسی که تحریم را رفع نمی‌کند، اما حملات تحریمی را منتفی می‌کند و اثر تحریم در همین سطح می‌ماند و دینامیک آن متوقف می‌شود. اما سوال این است؛ حداقلی که اقتصاددانان از دیپلماسی انتظار دارند، با وجود دونالد ترامپ، قابل تحقق است؟
در همین زمینه عبدالرضا فرجی‌راد معتقد است آمریکا هم مانند ایران و اروپا به توافق نیاز دارد؛ چراکه اگر آمریکا به سمت فشار حداکثری و تحریم کامل ایران برود، در آن صورت ایران هم عکس‌العمل نشان خواهد داد و در چنین شرایطی تنش افزایش پیدا می‌کند و ممکن است ایران میزان غنی‌سازی‌اش را افزایش دهد و به ۹۰ درصد برساند. این موضوع باعث می‌شود که آمریکا بخواهد به ایران حمله کند. اما به نظر من آمریکا به دنبال فشار حداکثری نیست چراکه ترامپ در صحبت‌هایش اظهار داشته است که ما خواهان تنش در خاورمیانه نیستیم، در همین راستا باید جنگ غزه پایان یابد. او حتی در کارزار انتخاباتی خود گفت که من آماده‌ام با ایران مذاکره کنم. البته هدف اصلی ترامپ از ایجاد ثبات در خاورمیانه و حتی آتش‌بس در اوکراین این است که تمام تمرکزش را روی چین بگذارد. در همین راستا عقلانی نیست که ما بگوییم ترامپ به دنبال این است که از همان ابتدا تنش را افزایش دهد. بنابراین پیش‌بینی من این است که ترامپ در ابتدا سراغ مذاکره با ایران می‌رود و اگر این راه نتیجه نداد، در مرحله بعد سراغ فشار حداکثری می‌رود. البته ایران هم به توافق با آمریکا نیاز دارد چون تا زمانی که تحریم‌ها پابرجا باشند ایران نمی‌تواند نفتش را بفروشد.
این را هم اضافه کنم که برداشت من از صحبت‌های وزیر خارجه و برخی دیگر از مقامات این است که ایران آماده مذاکره مستقیم با آمریکاست. چون بعید است که مذاکره غیرمستقیم با آقای ترامپ به نتیجه مطلوب برسد، چراکه آقای ترامپ فردی است که می‌خواهد خودش بر مذاکرات هسته‌ای نظارت مستقیم داشته باشد.
راهکار
عبدالرضا فرجی‌راد در مورد اینکه ایران باید چه راهکاری برای تسریع روند مذاکرات در پیش بگیرد معتقد است که آقای پزشکیان از زمانی که روی کار آمدند اعلام کردند، «ما به دنبال تعادل در روابط با شرق و غرب هستیم». از نظر بنده اگر قرار است ایران در روابط خود با کشورهای خارجی تعادل ایجاد کند، باید آمادگی بده‌بستان داشته باشد. به‌طور کلی هم من بعید می‌دانم اروپا و آمریکا به دنبال افزایش تنش یا جنگ با ایران باشند بنابراین ما باید این آمادگی را داشته باشیم که همزمان با مذاکره با اروپا، با آمریکا هم مذاکره مستقیم داشته باشیم. از یاد نبریم که خیلی از چیزهایی که در مذاکره مستقیم به دست می‌آید در مذاکره غیرمستقیم به دست نمی‌آید. به‌ویژه اگر مذاکره مستقیم به صورت محرمانه برگزار شود و اجازه ندهند که گفت‌وگوها آشکار شود نتیجه بهتری هم خواهد داد. ما کشورهایی در منطقه داریم که نگران گفت‌وگوی ایران و آمریکا هستند. از این‌رو پیشنهاد من این است که دیپلماسی فشرده‌ای را دنبال کنیم، دیپلماسی که موضوع هسته‌ای ایران را دربر بگیرد. به این شکل که در درجه اول باید با آمریکایی‌ها مذاکره کنیم و در درجه دوم مشکلاتمان را با اروپایی‌ها حل کنیم. همان‌طور که گفتم لازم هم نیست این مذاکرات آشکار باشد و در رسانه‌ها اعلام شود، بلکه می‌تواند به صورت پنهان صورت گیرد.
