امیدهای سال نو
آیا اقتصاد ایران سالی بهتر پیش‌رو دارد؟
در همین ابتدا بگویم که به آینده «میان‌مدت» کشور، خوش‌بین و امیدوار هستم. اما در کوتاه‌مدت اوضاع چندان بر وفق مراد به نظر نمی‌رسد و سال ۱۴۰۴ احتمالاً یکی از سخت‌ترین سال‌های اقتصاد ایران خواهد بود. در ادامه ابتدا به نیمه خالی و سپس نیمه‌پر لیوان می‌پردازم.
نیمه خالی یا تاریک
یک جمله حکیمانه می‌گوید: «اگر همان کاری را بکنید که همیشه می‌کردید، همان نتیجه‌ای را می‌گیرید که همیشه می‌گرفتید.» جمله‌ای منسوب به اینشتین با این مضمون وجود دارد که «مشکلات را نمی‌توان با همان تفکری که آنها را ایجاد کرده، حل کرد». رویکرد دولت فعلی و مجموعه حاکمیت، «حفظ وضع موجود» و «دست نزن خراب‌تر نشه» است! برای کشورهایی که در سال‌های قبل رشد مطلوبی داشته‌اند و به ثبات رسیده‌اند، ممکن است این رویکرد، صحیح باشد. اما برای کشور ما که سال‌ها ناکارایی‌ها و ناترازی‌ها را «زیر فرش» پنهان کرده است، این رویکرد دیگر جواب نمی‌دهد. واقعیت این است که با روند فعلی و اصطلاحاً با دست‌فرمان فعلی، وضعیت متغیرهای اقتصادی کشور به هیچ عنوان وضعیت مناسبی نخواهد داشت. در عین حال یک برنامه منطقی و سازگار نیز از سوی مسئولان برای تغییر این وضعیت دیده نمی‌شود. بحران‌های انباشته‌شده در سال‌های گذشته نیز یکی‌یکی سر باز می‌کنند: در موضوع برق به وضعیت بحرانی رسیده‌ایم و این وضعیت را تا چندسالی خواهیم داشت. در گاز و آب نیز اوضاع بحرانی خواهد بود. ناترازی‌ها به کاهش تولید منجر می‌شود و این وضعیت مردم را کلافه و عصبی خواهد کرد. ترکیب این شرایط با تورم بالا، نااطمینانی از آینده و وجود رانت‌ها و نابرابری‌ها می‌تواند باعث دامن زدن به بحران‌های اجتماعی (شامل خشونت، سرقت، افسردگی و عواقب آن) شود. در پسماند و زباله، کشور در بعضی مناطق با بحران مواجه شده است. در آلودگی هوا، آلودگی محیط زیست، فرونشست زمین و... اوضاع اسفناک است و به سمت بدتر شدن می‌رود. موضوع صندوق‌های بازنشستگی با بالا رفتن سن جمیعت در حال بحرانی‌تر شدن است. در موضوع تورم هیچ برنامه اعلام‌شده‌ای از سوی دولت در دسترس نیست. همزمان مخارج صندوق‌های بازنشستگی و فشارها برای افزایش حقوق و افزایش مخارج دولت، به افزایش خلق نقدینگی از سوی دولت و تورم بیشتر منجر می‌شود. بالا رفتن تورم، دسترسی به تسهیلات بانکی را تبدیل به یک رانت ارزشمند می‌کند که دسترسی به آن برای بخش خصوصی «سالم» بیش از پیش دشوار خواهد شد. سبک رفتاری و گفتاری ترامپ موردپسند مسئولان ما نیست و همین، احتمال توافق در کوتاه‌مدت را کمرنگ و احتمال فشارها را بیشتر می‌کند.
سال آینده ممکن است، نرخ تورم رکوردهای تاریخی خود را بشکند.
نیمه پر یا روشن
هرچند سال ۱۴۰۴ سالی بسیار سخت به لحاظ اقتصادی برآورد می‌شود ولی می‌تواند پایانی بر ناکارایی‌ها و نقطه شروعی برای تغییر روش حکمرانی اقتصادی در کشور باشد. آنچه از ناترازی‌ها و ناکارایی‌ها می‌بینیم و در سال آینده خواهیم دید تنها دست‌پخت این دولت نیست بلکه محصول چند دهه حکمرانی اقتصادی غلط است. اتفاقات مثبتی که در سال آینده می‌تواند رخ دهد و مقدمه‌ای برای تغییر روش حکمرانی اقتصادی شود شامل این موارد است: کوچک‌تر شدن سفره رانت‌خواری: اقتصاد ایران برای سال‌های متمادی از رانت‌خواری و حضور ذی‌نفعان سیاست‌های غلط، متضرر شده است. با کوچک‌تر شدن این رانت‌ها امید می‌رود تاثیر رانت‌خواران در سیاست‌ها نیز کمرنگ‌تر شود. اندیشیدن به دلایل واقعی و اصلی ناترازی‌ها و ناکارایی‌ها: وضعیت بحرانی کشور در حوزه‌های متعددی که در بالا به آنها اشاره کردیم، احتمالاً سیاست‌گذاران را بیش از پیش به فکر فرو خواهد برد که کجای کارمان ایراد دارد که در همه زمینه‌ها دچار مشکل شده‌ایم. یکی از مهم‌ترین خطاهای سیاست‌گذاری اقتصادی در ایران، مخدوش کردن نظام قیمت‌هاست. همچنین دخالت بیش از اندازه دولت در حوزه‌های مختلف و در عین حال عدم دخالت در برخی حوزه‌ها (مثل حکمرانی آب) نیز یکی دیگر از دلایل وضعیت کنونی است که امید می‌رود این رویکردها تغییر کند. منطقی‌تر شدن دولتیان در سختی‌ها: تجربه نشان داده است که دولت‌ها هنگام تنگ‌دستی معقولانه‌تر رفتار می‌کنند. مثلاً طرح فروش سربازی تنها وقتی اجرا شد که خزانه دولت خالی بود (البته آن طرح عادلانه نبود و می‌توان با راهکارهایی ساده، طرحی عادلانه را جایگزین کرد).
اصلاحات اقتصادی ضروری: جمله جالبی از همسایگان افغان وجود دارد که «ما زیر بار زور نمی‌رویم مگر اینکه پرزور باشد». بحران‌های اقتصادی در سال آینده نیز پرزور خواهند بود و دولت را مجبور به اصلاحات اقتصادی در حوزه‌های مختلف ازجمله یارانه‌های انرژی خواهد کرد. مردمی شدن واقعی اقتصاد: با اینکه همه از بزرگ بودن و دخالت‌های نابجای دولت می‌نالند، اما اکثر مردم ایران نسبت به دولت، شرطی و به آن وابسته شده‌اند و در هر موضوعی انتظار دخالت دولت را دارند. سال آینده می‌تواند تغییری در این رویکرد باشد. از دولت‌ها آبی گرم نمی‌شود خودمان باید این کشور را بسازیم.
در پایان تاکید می‌شود که امیدوار به فضل الهی هستیم و شرایط سخت اقتصادی در سال آینده، اگر موجب تنبه سیاست‌گذاران شود شروعی برای بازسازی اقتصاد آسیب‌دیده ایران خواهد بود. امیدواریم سال ۱۴۰۴ سال پایانی روند سخت اقتصادی باشد که از سال ۱۳۹۷ شروع شده است و مصداق این آیه شریفه از سوره یوسف باشد که: ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عامٌ فِیهِ یُغاثُ اَلنّاسُ... پس از آن سالی می‌آید که خدای تعالی به فریاد مردم می‌رسد... ان‌شاءالله.
