جامانده

ایران که زمانی قلب امپراتوری بزرگ پارسی بود، در جنوب غربی آسیا واقع شده و از شرق با افغانستان و از غرب با عراق و ترکیه همسایه است. ایران با حدود 86 میلیون نفر جمعیت، یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای خاورمیانه و یکی از بیشترین جمعیت‌ها را دارد. تاریخ ایران را می‌توان به 2500 سال قبل از زمان هخامنشیان برگرداند. این کشور به دلیل موقعیت استراتژیک خود در خاورمیانه و عرضه فراوان نفت و سایر منابع طبیعی، از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است.

با این حال، به گزارش سازمان ملل متحد، ایران با پیامدهای فوری تغییرات آب‌وهوایی جهانی، به ویژه در کشوری نیمه‌خشک با منابع آبی محدود، مواجه است. اثرات نامطلوب این موضوع، شامل تغییر در الگوی بارش، خشکسالی مداوم، تنش گرمایی، آلودگی هوا، آلودگی آب، فرسایش خاک و از دست دادن تنوع زیستی است. مسائل زیست‌محیطی فرامرزی مانند طوفان‌های شن و گردوغبار در حال گسترش هستند. چالش‌های ایجادشده به وسیله تغییرات اقلیمی همچنین خطر کاهش بهره‌وری کشاورزی را به همراه دارد. علاوه بر این چالش‌های زیست‌محیطی فزاینده که پتانسیل ایجاد سیل و سایر بلایای دیگر را دارند، ایران به دلیل موقعیت زمین‌شناسی خود، در معرض خطر دائمی زلزله‌های فاجعه‌بار قرار دارد.

در میان همسایگان

کشورهای منطقه منا در موقعیت جغرافیایی مناسبی قرار دارند- چهارراه اقتصادهای بزرگ در آسیا، آفریقا و اروپا. علاوه بر این، فراوانی منابع طبیعی، مانند نفت خام، گاز طبیعی و منابع معدنی، از رشد اقتصادی در این کشورها حمایت کرده است. با این حال، این رشد اقتصادی پیامدهای منفی نیز به همراه داشته است؛ به عنوان مثال، مصرف انرژی و تولید تقریباً 85 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای منطقه را تشکیل می‌دهد. در این زمینه اکثر کشورهای خاورمیانه در حال انجام اقداماتی برای کاهش اثر منفی این تغییرات هستند.

برای مثال، دولت ترکیه مقرراتی را در تاریخ 1 آگوست 2023 منتشر کرد که شامل مقرراتی است که مجازات تخلفات زیست‌محیطی را افزایش می‌دهد و سیستم جدیدی را برای نظارت و اجرای قوانین زیست‌محیطی ایجاد می‌کند. این مقررات که گامی مهم در تلاش‌های دولت ترکیه برای حفاظت از محیط زیست است، جریمه‌های تخلفات زیست‌محیطی را افزایش می‌دهد و آلودگی را برای مشاغل و افراد گران‌تر می‌کند.

زیرساخت کربن صفر به سیستم توسعه و عملیات زیرساختی اطلاق می‌شود که انتشار کربن صفر یا حداقل دارد. هدف این رویکرد، به حداقل رساندن تاثیر منفی زیرساخت‌ها بر محیط زیست از طریق کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ارتقای پایداری است. عربستان سعودی که به خاطر ذخایر عظیم نفت خود شناخته‌شده است، مدت‌هاست برای تامین نیازهای انرژی خود به زیرساخت‌های کربن صفر متکی بوده است.

 اجرای زیرساخت‌های کربن صفر در عربستان سعودی می‌تواند مزایای زیادی هم برای اقتصاد و هم برای محیط زیست به همراه داشته باشد؛ مهم‌تر از همه، می‌تواند وابستگی کشور به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد و خطرات ناشی از نوسان قیمت نفت را کاهش دهد. عربستان سعودی با ترویج تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، نه‌تنها می‌تواند ردپای کربن خود را کاهش دهد، بلکه می‌تواند یک سیستم انرژی ایمن‌تر و پایدارتر ایجاد کند.

با وجود این، ایران همچنان از پیامدهای منفی تغییرات اقلیمی رنج می‌برد و شاهد اقدام موثری در این زمینه نیستیم.

ناامیدی از اقدام

منتقدان از اقدامات دولت ایران در مورد تغییرات آب‌وهوایی ابراز تاسف می‌کنند زیرا دریاچه نمادینی مانند ارومیه در شمال غربی ایران که زمانی بزرگ‌ترین دریاچه خاورمیانه بود، اکنون تقریباً به طور کامل خشک شده است. علت این موضوع، چندین دهه مدیریت ضعیف است که با تغییرات اقلیمی تشدید شده است.

ایران ششمین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان و یکی از معدود کشورهایی است که توافقنامه پاریس 2015 را تصویب نکرده است؛ معاهده‌ای که امضای آن نشان‌دهنده تعهد یک کشور برای مهار تغییرات آب‌وهوایی است. سران جهان از 6 تا 20 نوامبر سال گذشته، در نشست COP27 سازمان ملل متحد در شرم‌الشیخ مصر با یکدیگر دیدار کردند و علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست ایران، نیز در آن حضور داشت. اما تحلیلگران در آن زمان پیش‌بینی کردند که مشارکت ایران در تلاش‌های جهانی با هدف مبارزه با گرمایش سیاره زمین، ناامیدکننده خواهند بود.

محمد محمود، مدیر برنامه آب‌وهوا و کارشناس ارشد موسسه خاورمیانه، به خبرگزاری الجزیره گفته بود: کشورهای دیگر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، در حال انجام تلاش‌های هماهنگ برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی در آینده هستند؛ حتی اگر ادعاهای آنها بیشتر آرمانی باشد تا واقعی؛ در مورد ایران حتی چنین چیزی هم وجود ندارد. به عنوان مثال، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه، بی‌طرفی کربن خود را تا حدود اواسط قرن اعلام کرده‌اند. اما تصمیم‌گیرندگان ایران تمایلی به تلاش‌ برای کاهش گازهای گلخانه‌ای نشان نداده‌اند.

در ماه جولای سال گذشته، مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب طرحی اعلام کرد که دسترسی به یک محیط پاک و سالم یک «حق جهانی بشر» است. 161 کشور به این قطعنامه رای مثبت و هشت کشور رای ممتنع دادند. جمهوری اسلامی ایران در میان فهرست کشورهایی بود که به آن رای منفی دادند- همراه با روسیه و چین، که سهم عمده‌ای در انتشار جهانی هیدروکربن‌ها دارند.

مقامات ایرانی به بدتر شدن مسائل زیست‌محیطی، به ویژه افزایش کمبود آب اذعان کرده‌اند. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، به مسوولان دستور داده تا روی برنامه‌ها کار کنند و سال گذشته گفت: «مشکلاتی وجود دارد اما راه‌حل‌هایی هم وجود دارد، ما در بن‌بست نیستیم.» البته با توجه به اینکه تحریم‌های آمریکا اقتصاد و صنعتِ تحت تاثیر سوخت‌های فسیلی را ویران کرده است، هنوز مشخص نیست که دولت چه مانورهایی می‌تواند بدهد.

در سال 2021، علی سلاجقه، نماینده ایران در کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل (COP26)، اعلام کرد که در صورت لغو تحریم‌های اقتصادی، ایران به توافقنامه پاریس می‌پیوندد و توضیح داد که تاثیر مخرب آنها مانع از پیشرفت در اقدامات اقلیمی می‌شود. ایران تحریم‌ها را «تروریسم اقتصادی» می‌داند که کشور را محاصره کرده است. به گفته وی، «انجام پروژه‌هایی مانند کاشت جنگل‌های حرا در مناطق ساحلی به منظور جذب کربن؛ بازیافت دی‌اکسید کربن و استفاده مجدد از آن در صنایع مختلف به ویژه صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی؛ اجرای پروژه‌های جمع‌آوری و فرآوری گازهای مشعل در میادین نفتی؛ ایجاد و راه‌اندازی بانک نمونه‌های بیولوژیک و سلولی به عنوان روش حفاظت خارج از زیستگاهی ذخایر ژنتیکی حیات وحش کشور؛ و توجه ویژه به موضوع میکروپلاستیک‌ها و عزم جدی برای کاهش رهاسازی آنها، در دستور کار دولت قرار دارد».

اکنون که دوتا از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در خاورمیانه، یعنی عربستان سعودی و ایران، روابط نزدیکی برقرار کرده‌اند، راه جدیدی برای همکاری‌های اقلیمی به‌طور بالقوه پدیدار شده است. این فرصت برای تعامل اقلیمی مثبت می‌تواند ادغام منطقه‌ای ایران را آغاز کند و امکان پاسخگویی را در مورد اولویت‌های مشترک، مانند کاهش تغییرات اقلیمی، سازگاری و مدیریت منابع طبیعی فراهم کند.

موج گرما

پس از تابستانی که رسماً گرم‌ترین تابستانی بود که تاکنون ثبت شده، نادیده گرفتن تاثیر تغییرات اقلیمی در ایران غیرممکن شده است. از خشکسالی شدید تابستانی تا تعطیلی دستوری دولت در ماه آگوست که به دلیل موج گرمای «بی‌سابقه» آغاز شد، با رسیدن شاخص گرما به 158 درجه فارنهایت در امتداد سواحل خلیج فارس، وضعیت وخیم زیست‌محیطی ایران بر نیاز فوری به سازگاری بین‌المللی با اقلیم، تاکید می‌کند.

ایران هنوز توافقنامه پاریس 2015 را تصویب نکرده، اما تلاش‌ها برای رسیدگی به تاثیر تغییرات اقلیمی، پتانسیل زیادی برای ایجاد فرصت‌هایی برای همکاری‌های سودمند متقابل دارد که بر اساس روند اخیر کاهش تنش منطقه‌ای و توافق‌نامه عادی‌سازی مارس 2023 چین با عربستان سعودی انجام شد. دیپلماسی آب‌وهوا نشان‌دهنده یک فرصت استفاده‌نشده برای ایران است تا با تشویق این کشور به پذیرش اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) در ازای کاهش تحریم‌ها یا کاهش بدهی، تعامل جهانی داشته باشد. چنین اقدامی به ایجاد اعتماد منطقه‌ای، پیشبرد اهداف توسعه پایدار و تقویت انعطاف‌پذیری مشترک آب‌وهوا کمک می‌کند.

این امر به ویژه از آنجا که ایران تمرکز خود را بر همکاری جنوب-جنوب1 برای توسعه روابط تجاری جایگزین و تقویت چندقطبی اقتصادی قرار داده، اهمیت دارد. با توسعه روابط تجاری جایگزین، کشورهای جنوب جهانی این فرصت را دارند که حاکمیتشان را بر منابع طبیعی خود افزایش دهند، که به مبادلات عادلانه‌تر منابع منجر می‌شود. تشویق رشد تجارت منابع طبیعی جنوب-جنوب می‌تواند به کشورهای در حال توسعه در رشد اقتصاد داخلی خود و جلوگیری از بهره‌برداری ناپایدار منابع از سوی بازیگران خارجی کمک کند.

عامل دیگر این است که فراتر از کمک به تغییرات آب‌وهوایی، استخراج نفت در خلیج فارس -هم به وسیله ایران و هم همسایگان عرب آن- همچنین برای نسل‌ها اثرات شدید و مخربی بر محیط زیست محلی داشته است؛ از آلودگی ناشی از سوزاندن نفت در زمان جنگ گرفته تا محصولات جانبی نفتی که وارد آب‌های خلیج فارس می‌شوند و بر تنوع زیستی، اکوسیستم‌های دریایی و دسترسی انسان به آب تاثیر می‌گذارند. 

قابل توجه است که بزرگ‌ترین نشت نفت در تاریخ، در خلیج فارس و در طول جنگ خلیج فارس در سال 1991 رخ داد، زمانی که ارتش عراق عمداً نزدیک به 11 میلیون بشکه نفت را به آب‌های خلیج ریخت که پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت بر زندگی دریایی و سلامت اکوسیستم داشت.

 در واقع، اکنون بیش از 70 درصد از صخره‌های مرجانی خلیج فارس «از دست‌رفته» در نظر گرفته می‌شوند. طبق گزارش سال 2022 بی‌بی‌سی درباره بصره، منطقه دیگری با استخراج شدید نفت در خلیج فارس، «سرطان در اینجا به قدری شایع است که مثل آنفلوآنزاست و قربانیان 11ساله را تحت تاثیر قرار می‌دهد».

منابع اصلی آلاینده

عوامل اصلی آلودگی هوای ایران، شامل دود وسایل نقلیه، از جمله وسایل نقلیه موتوری و وسایل نقلیه سنگین مانند کامیون و اتوبوس است که معمولاً با موتورهای دیزلی کار می‌کنند. با توجه به اینکه بسیاری از مدل‌های قدیمی‌تر این خودروهای سنگین هنوز در جاده‌های سراسر ایران یافت می‌شوند، انتشار گازهای گلخانه‌ای آنها بسیار بیشتر از خودروهای جدیدتری است که با منابع سوخت پاک‌تر کار می‌کنند.

در تهران، تقریباً 80 درصد از کل آلودگی‌ها ناشی از وسایل نقلیه است و با توجه به اینکه تعداد وسایل نقلیه هر سال افزایش می‌یابد، این رقم بسیار نگران‌کننده است. از دیگر منابع آلودگی می‌توان به انتشار گازهای گلخانه‌ای کارخانه‌ها و همچنین دفع نامناسب زباله اشاره کرد. 

پی‌نوشت:

1- همکاری جنوب-جنوب مظهر همبستگی میان مردم کشورهای جنوب است که به رفاه ملی، خوداتکایی ملی و جمعی آنها و دستیابی به اهداف توسعه توافق‌شده بین‌المللی، از جمله دستور کار 2030 برای توسعه پایدار، کمک می‌کند.