رنسانس فناوری

این یک ادعاست: فناوری ایران صرفاً بر قابلیت‌های نظامی، به ویژه پهپادها، موشک‌های بالستیک، سلاح‌های سایبری و کلاهک‌های هسته‌ای متمرکز است.

این واقعیت است: ایران دارای بخش فناوری غیرنظامی پررونقی است که پیشرفت قابل توجهی در زمینه‌های بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و هوش مصنوعی داشته است؛ ایران حتی خانه استارت‌آپ‌های پویاست.

فکر می‌کنید کدام درست است؛ واقعیت یا ادعا؟ از دیدگاه غرب، ایران معمولاً کشوری بی‌بهره از فناوری است که قدرت محدودی در نوآوری و هوش مصنوعی دارد؛ البته به جز یک استثنا؛ قدرت نظامی. حکومت‌های فن‌آورمحور، هنگام توصیف توانایی‌های نظامی جهانی که می‌رسد، به‌طور مرسوم به خوبی وارد بحث درباره توانایی‌های تکنولوژیک ایران می‌شوند و دیگر توانمندی‌های آن را فراموش می‌کنند. قدرتی که با نگاهی به گذشته، شاید بتواند جایگاهی بهتر به این سرزمین بدهد؛ چرا که تاریخ، از دوران هخامنشی، بزرگ‌ترین امپراتوری جهان، نوآور بودن ایرانی‌ها را تایید کرده است. ایرانیان، از 550 قبلِ میلاد، ایده‌های ابتکاری زیادی از اختراع سیستم آبیاری، تهویه مطبوع، آسیاب‌های بادی تا توکن‌ها را ارائه و اجرایی کردند که امروز اغلب بدیهی تلقی می‌شود یا منشأ آنها را عمدتاً نادیده می‌گیرند. هزاران مخروط سفالی ریز یا همان «ژتون /توکن» رمزگشایی‌شده از سوی دنیز اشمانت بسرات، باستان‌شناس در سال 1969، نشان می‌دهد که ایرانی‌ها از هزاران سال قبل از توکن‌های ساده یا دارای الگوهای بلبرینگی پیچیده استفاده می‌کردند و مبدع واقعی اقتصاد توکن بودند. آنها در هزاره‌های قبل از میلاد، از توکن‌های مخروطی برای محاسبه غلات در مقیاسی کم و از توکن‌های کروی‌شکل برای محاسبه غلات با وزنی بالا در معاملات اقتصادی استفاده می‌کردند. این توکن‌ها، راهی امن برای انتقال و ثبت سوابق اقلام تحویلی یا دریافت شده بود که گاهی اوقات آنها را در پاکت‌هایی سفالی قرار می‌دادند و روی آن قید می‌کردند که این ژتون‌ها چه کمیتی دارد و برای چه چیزی کاربردی است. برای مثال، در پاکت سفالی شامل یک مخروط بزرگ و هفت مخروط کوچک که اینک در موزه لوور نگهداری می‌شود و متعلق به شوش، کهن‌ترین شهر جهان است که حدود چهار هزار سال قبلِ میلاد، شکل گرفت، هر دیسک عدسی‌شکل به معنای امروزی «‌Flock Token» و چه‌بسا، نشانگر وجود اولین انبار تاریخ است؛ یا در لوحی که از گودین‌تپه کرمانشاه متعلق به 3100 سال قبل از میلاد کشف شد و اکنون در موزه سلطنتی انتاریوِ تورنتو نگهداری می‌شود، گُوِه‌های مثلثی‌شکل مبینِ یکان، قالب‌های دایره‌ای نمادِ دهگان، شکل حکاکی‌شده در سمت راست لوح، نشان از ثبت 33 کوزه روغن در یک انبار دارد و شش نقش دیگر روی لوح نماد اعداد انتزاعی و چگونگی کاربرد تجهیزات محاسباتی‌اند و عملاً الگوهایی شبیه به الگوی نمودار معامله‌گران فارکس و روند رکود و صعود آنها را نشان می‌دهند. محاسباتی که ریاضیات آن را حتی مردم بین‌النهرین از هزاره ششم قبل از میلاد توسعه دادند و مردم غرب ایران در اختراع «پلمپتون 322»، یکی از پیچیده‌ترین فناوری‌ها و نوآوری‌های علمی که دارای 15 ردیف سه‌گانه فیثاغورثی دشوار از نظر محاسباتی و اولین جدول مثلثاتی جهان است، مشارکت داشتند. یک مشارکت نوآورانه که در اختراع چرتکه، لوح گِلی«‌YBC 7289‌»، تبلتِ هزاره دوم پیش از میلاد، توسعه «Tally Stick‌»‌، استخوان ایشانگو؛ اولین چوب‌خط جهان و تقویم گره بندنافی / گره بند کفش داریوش اول هم ابعاد وسیعی داشت. تبلت گِلی دستی «‌YBC 7289‌»، نه‌تنها یک مربع هندسی با قطرهای متقاطع، بلکه یک ابزار کارآمد بود که در آن امکان تخمین جذر عدد‌2 وجود داشت و با آن می‌توانستند مساحت ذوزنقه را با ضرب میانگین پایه‌ها و اضلاع پیدا کنند. کار محاسباتی که قرارگیری تعداد بریدگی‌ها روی چوب تالی استیک، متفاوت‌ترِ آن را برای درک ریاضی پیشرفته‌تر چون اعداد اعشاری و اول، امکان‌پذیر کرده بود و شبیه به آن را نیز در چوب‌های فندق مربعی‌شکل با سیستمی از بریدگی‌های علامت‌گذاری‌شده یکسان برای ثبت مبادلات، بدهی‌های دوجانبه، تقسیم‌بندی تکنیکی / آماری می‌شد یافت که به نوعی مشابه تعیین میزان سهام یا «‌Stock» در بازارهای سهام امروز بود و ایرانیان در ادوار مختلف آنها را توسعه دادند تا اینکه خوارزمی، ریاضیدان ایرانی در دوران خلیفه منصور عباسی، همه آن محاسبات ریاضی را به تکامل رساند و الگوریتم‌ها و معادلات جبری-خطی او که اکنون در علوم کامپیوتر به‌کار می‌رود تا سه قرن منبع استنادی محاسبات کشورهای مختلف شد و ادامه یافت؛ تا اینکه عصر مدرن شکل گرفت. در عصر مدرن، نحوه ارتباط، محاسبات، کار و فعالیت‌ها به دلیل رویکردها و پیشرفت‌های کامپیوتری به‌طور چشمگیری تغییر کرد و تاریخ محاسباتی مدرن ایران نیز طی چهار دوره تحت تاثیر این تحولات عظیم قرار گرفت.

رکودِ صعود

کامپیوترها برای اولین‌بار حوالی سال 1340، تقریباً یک دهه بعد از ورود به کشورهای توسعه‌یافته، به ایران معرفی شدند. عصر توسعه کامپیوتر ایران هم از سال 1350 آغاز شد، تا سال 1360 ادامه یافت و این مسیر با رقابت زیادی برای خرید سخت‌افزار، معرفی سیستم‌های نرم‌افزاری عظیم، جذب نیروی انسانی بیشتر و پیگیری برنامه‌های دقیق بر اساس واقعیت‌های تکنولوژیک کشور تا قبلِ انقلاب دنبال شد. بعد از انقلاب 57 نیز پیشرفت‌ها و نوآوری‌هایی رخ داد و انجام سلسله‌بررسی‌های کلی تا سال 1358 ادامه یافت، مرحله بعدی توسعه کامپیوتری با در دسترس قرار گرفتن نرم‌افزار و سخت‌افزار آغاز شد و ایران در اواخر دهه 60 شاهد تلاش‌های تدریجی برای آزادسازی بخش‌های خاصی از اقتصاد، به‌ویژه فناوری ارتباطات و اطلاعات (‌ICT‌) شد. توأم با آن، رهیافتِ متنوع‌سازی جریان‌های درآمدی غیرنفتی با تغییر دیدگاهی در بدنه حاکمیت و نیاز به تحولات جامعه شبکه‌ای، از جلسات خصوصی به اظهارنظرهای عمومی رسید و با وجود دو قطبی‌شدن چرخه سیاسی، دستاوردهایی هم حاصل شد. برای نمونه، در سال 1368، مرکز تحقیقات فیزیک نظری با عضویت در شبکه اینترنتی وین، به اینترنت متصل شد و اولین وب‌سایت ایرانی را راه‌اندازی کرد. در سال 1372‌ اینترنت همگانی شد. در سال 1386، ضریب نفوذ اینترنت به حدود 9 /34 رسید. همزمان خدمات اینترنت بر روی تلفن همراه ارائه شد. 12 سال بعد، سرعت اینترنت ایران از میان ۲۰۷ کشور در رتبه ۱۱۸ قرار گرفت؛ و حالا به استناد پایگاه تخصصی داده‌های «‌Statista»، «این رتبه به 153 رسیده است؛ سکویی که هرچند نشان از رشد نسبت به سال 1398‌ دارد اما مطابق با شاخص‌های بررسی میانگین سرعت در سپتامبر 2023، جایگاه خوبی نیست. طبق شاخص جهانی «‌Speedtest‌»، اینترنت ایران اکنون از نظر پهنای باند ثابت با میانگین دانلود 66 /11 مگابیت بر ثانیه با یک پله سقوط از مجموع 181 کشور فهرست‌شده، در این رده قرار گرفته است و اینترنت موبایل آن نیز با میانگین دانلود 67 /31 مگابیت بر ثانیه، از نظر سرعت سه پله سقوط کرده و در سکوی 76 از میان 141 کشور ایستاده است. به واقع اینترنت در ایران به عنوان اولین نیاز برای اقتصاد دیجیتال در عین صعود، در سه شاخص؛ اختلال (رتبه دوم بعد از میانمار)، محدودیت و فیلترینگ (پس از چین) و سرعت (بعد از سودان، کامرون و کوبا)، به رکود رسیده و این تناقض با توجه به اینکه بین رشد اقتصادی و توسعه شاخص‌های فناوری دیجیتال همبستگی مستقیم وجود دارد، نگران‌کننده است و می‌تواند با توجه به تعطیلی شرکت‌های فناوری، مهاجرت متخصصان و انتقال استارت‌آپ‌ها به کشورهای همسایه، واقعیت رونق AI غیرنظامی و سرمایه‌گذاری‌های ایران در فناوری‌های پیچیده را زیر سوال ببرد. کمااینکه، «‌Tortoise Media‌» در نخستین رتبه‌بندی جهانی توسعه هوش مصنوعی بر مبنای سرمایه‌گذاری، نوآوری و به‌کارگیری در 62 کشور جهان، ادعا کرده ایران جایگاهی در هوش مصنوعی ندارد. طبق بررسی‌های این پایگاه، جدای از امتیاز 100 و 62 آمریکا و چین، کشورهای خاورمیانه هم ضرورت توسعه هوش مصنوعی را به خوبی دریافته‌اند. عربستان سعودی اینک از نظر شاخص کلی AI جایگاه ۳۱ را در جهان دارد. قطر در حوزه تحقیقات هوش مصنوعی با رتبه ۱۷ از ژاپن جلو افتاده است. امارات متحده عربی با رتبه ۲۸ بهترین جایگاه را در میان کشورهای عربی به دست آورده است. ترکیه از حیث شاخص کلی هوش مصنوعی بر روی سکوی ۳۹ جهان ایستاده و مراکش، تونس و بحرین نیز از نظر استراتژی و برنامه‌ریزی دولتی برای توسعه هوش مصنوعی، به کشورهای پیشرو در خاورمیانه تبدیل شده‌اند؛ اما ایران هنوز به خاطر محدودیت‌های زیرساختی و تنظیم‌گری، در راه رشد تکنولوژی و اقتصاد دیجیتال به بن‌بست خورده است. برای مثال، در شاخص کیفیت اینترنت و توانایی‌های مربوط به پردازش ابری باید سرعت خود را بالا ببرد؛ چرا که رایانش ابری (CC) که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای مانند اینترنت است و الگویی تازه را برای عرضه، مصرف و تحویل خدمات رایانشی (شامل زیرساخت، نرم‌افزار، بستر و سایر منابع رایانشی) با به‌کارگیری شبکه ارائه می‌کند، به معنای واقعی در ایران کندتر از سایر نقاط جهان است و با وجود اینکه گهگاه از رایانش ابری در کاربردهای مصرفی استفاده می‌شود و مراکز داده‌ای محدودی نیز برای آن ایجاد شده ولی این فناوری پیشرفت نکرده است. هنوز اشتراک داده‌ای میان مراکز موجود امکان‌پذیر نیست و چه‌بسا استفاده از آن فراگیر نشده است. وضعیتی که از حیث زیرساختی برای متاورژن، بلاک‌چین، اینترنت اشیا، محاسبات کوانتومی و اقتصاد فضایی هم قابل تعمیم خواهد بود. یک پیش‌بینی تحلیلی که البته مورد قبول بسیاری از مسوولان ایران نیست.

خودزنی استارت‌آپی

تحلیلگر ارشد موسسه تحقیقاتی AIC‌، اعتقاد دارد، «دولت ایران با وجود جنگ تحمیلی و تحریم‌های هسته‌ای سال‌های گذشته، به طرز عجیبی متمرکز بر توسعه نوآوری‌های بومی و تغییر جهت اقتصادِ هیدروکربنی به «اقتصاد دانش» بوده و به‌رغم انزوای بین‌المللی، از نظر تحقیق و توسعه، اینک وزن بالایی دارد؛ به‌زعم او، ایران با تلاشی بزرگ، بر اساس شاخص جهانی نوآوری سالانه سازمان جهانی مالکیت فکری (‌WIPO‌) از رتبه 104 در سال 2012 به جایگاه 53 در سال 2022 رسیده است و با آنکه، سهم اقتصاد دیجیتالی‌اش از تولید ناخالص داخلی فقط هفت درصد است و ۹۰ درصد ارتباطات موبایلی آن از طریق فناوری‌های پیشرفته نسل ۳ و ۴ تامین می‌شود یا فقط یک اپلیکیشن فعالِ نسبتاً موفقِ برخوردار از سرمایه‌گذاری اپراتور MTN آفریقای جنوبی و ایرانسل، در حوزه‌هایی چون حمل‌ونقل، جابه‌جایی مرسولات، غذا، فروشگاه و خدمات پزشکی دارد، اما در مقابل صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان آن با افزایش تعداد این شرکت‌ها از سه هزار در سال 2016 به هشت هزار در سال 2023، به یک میلیارد دلار رسیده است؛ و این یعنی، در چند دهه گذشته پیشرفت چشمگیری در فناوری‌های نوظهور داشته است. مضاف بر آن، ایران مدت‌هاست از موقعیت خود به عنوان یک مبتکر کلیدی در بیوتکنولوژی، به‌ویژه در میان همتایان خود در کشورهای درحال‌توسعه دفاع کرده و داروسازی آن با تولیدات داخلی 95درصدی و اتکا به فناوری‌های داخلی / احصاشده، دارد به خودکفایی نزدیک می‌شود و در کنارش از نظر آکادمیک، تولیدات انتشاراتی علوم بهداشتی آن 64 درصد افزایش یافته و طی پنج سال گذشته شاهد افزایش چشمگیر اپلیکیشن‌های داخلی سلامت بوده است که نباید از آن چشم‌پوشی کرد. جدای از آن، یکی از جذاب‌ترین حوزه‌های اکوسیستم نوآوری ایران، سرمایه‌گذاری در فناوری نانو است. ایران با صرف زمان کمی به یک راهبر بین‌المللی در این زمینه تبدیل شده است، دانشمندان ایرانی طی 15 سال گذشته 307 اختراع را در حوزه نانو ثبت کرده‌اند، از پایان سال 2021 تاکنون 123 استاندارد فناوری نانو را ساختار داده‌اند و محصولات نانوتکنولوژی ایران با تمرکز بر ساخت‌وساز، نفت و خودروسازی همواره روندی رو به رشد داشته است. در بحث انرژی‌های تجدیدپذیر نیز، اگرچه این کشور از دیرباز به هیدروکربن‌ها، به‌ویژه نفت، به‌عنوان محصول اصلی صادراتی خود متکی بوده ولی سیاست‌های فعلی آن، مبین تغییرات و عدم وابستگی خاورمیانه به سوخت‌های فسیلی و تشدید مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی است. هرچند ممکن است واقعی هم نباشد چون تهران مدت‌هاست از تحت‌الشعاع قرار گرفتن قیمت‌های جهانی انرژی دور می‌کند تا بتواند به‌طور مستقل مصرف برق داخلی خود را تامین کند، اما همین که سازمان ملل در گزارش توسعه پایدار سال 2023 ایران را در میان 166 کشور در رتبه 86 جای داده است نشان می‌دهد این کشور به‌طور متوسط در حال بهبود سیاست‌های خود در زمینه اقدامات اقلیمی و مصرف مسوولانه متمرکز بر فناوری است. تلاشی که شبیه آن در حوزه هوش مصنوعی هم دیده می‌شود. گزارش «‌Bloomberg Intelligence»‌ نشان می‌دهد در حالی که پیشرفت‌های هوش مصنوعی در جهان رشدی انفجاری دارد و با هجوم برنامه‌های مصرفی چون چت جی‌پی‌تی انتظار می‌رود اندازه این بازار تا سال 2032 به 30 /1 تریلیون دلار برسد، ولی ایران هم مشتاق است تا برای پیشرفت در این فناوری سرمایه‌گذاری‌های ملی ـ بین‌المللی خود را افزایش دهد. کمااینکه، دولت آن اخیراً اعلام کرده است قصد دارد تا سال 2032 در بازار AI پیشرو شود. چشم‌اندازی که طبیعتاً با آن فاصله زیادی دارد، اما اگر تحریم‌ها کمتر شوند و دست از سر اینترنت برداشته شود، ناشدنی نیست و چه‌بسا بزرگ‌ترین موفقیت این کشور در هوش مصنوعی می‌تواند از اپلیکیشن «بَلَد» و روبات «‌SURENA IV‌»‌، سوگلی بخش هوش مصنوعی غیرنظامی ایران، فراتر رود و علاوه بر آن، توانایی خود را در استفاده از فضای ابری، قابلیتی که 94 درصد از شرکت‌ها از آن بهره می‌برند و براساس گزارش «گرند ویو ریسرچ‌»، اندازه بازار جهانی آن تا هفت سال دیگر به 55 /1 تریلیون دلار می‌رسد، افزایش دهد و با کنترل فاجعه‌بارترین خودزنی تاریخی یا همان تسریع فرار مغزها، استارت‌آپ‌هایش را به جای سه پله جهش و رسیدن به رتبه 109 جهان در سال 2023، به گونه‌ای رشد دهد که هیجان‌انگیزترین اکوسیستم‌های نوپای خاورمیانه و جهان از آن ایران باشد. رویایی که تحقشش شاید دوباره نیاز به لشکری جدید از کاتافراکت‌های ایرانی دارد که این‌بار آرایش نظامی‌شان نه برای جنگ که صرفاً باید برای توسعه تکنولوژیک و هنر شوالیه‌هایشان، ساخت رنسانس هوش مصنوعی باشد.