سرمای وفاق

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری کشور از مردم خواسته که با دو درجه کاهش دمای منازل خود، به دولت کمک کنند که از شرایط خاص این روزها گذر کند. درخواست رئیس‌جمهوری اگرچه از منظر تخصصی درخواستی بجا و مطابق با دستورالعمل کنوانسیون مبارزه با تغییر اقلیم نیز هست اما واکنش منفی را هم در میان بخشی از جامعه برانگیخته است. با این حال رسانه دنیای اقتصاد در یک سری تحقیقات به این جمع‌بندی رسیده است که ناترازی‌های موجود در بخش انرژی در ایران تا سال 1420 ادامه دارد و نمی‌توان به گذر آسان و مقطعی از این وضعیت بغرنج امید داشت. منتقدان معتقدند عامل اصلی ناترازی انرژی، مصرف بالا و وقوع شدید آلودگی و تلفیق این ملغمه با هوای سرد شهرهای ایران تقصیر مردم نیست بلکه این نظام تصمیم‌گیری کشور است که در طول دهه‌های اخیر ایران را به روزی انداخته که با وجود داشتن بزرگ‌ترین منابع نفت و گاز دنیا توان تامین نیاز خود را ندارد. هوای ایران در آذر 1403 به سردی گراییده تا جایی که در شهرهایی مثل مشهد دمای هوا تا منفی 8 درجه نیز رسید. شهرهای استان خوزستان از جمله اهواز، وضعیت بسیار نگران‌کننده‌ای را تجربه کردند. تا جایی که در چند روز چند هزار نفر به دلیل آلودگی هوا راهی بیمارستان‌ها شدند. تهران وضعیت بسیار اسفباری را تجربه کرده است و امید بهبود وضعیت نیز وجود ندارد. شرایط در هفته انتهایی آذرماه تا اندازه‌ای ناگوار بوده که تقریباً مدارس، دانشگاه‌ها، ادارات، بانک‌ها و اکثر نهادهای دولتی و غیردولتی در سراسر شهرهای بزرگ ایران تعطیل شدند. این تعطیلی دو دلیل داشت؛ یکی آلودگی شدید هوا و دیگری ناتوانی دولت در تامین گاز برای گرم شدن دمای هوای ساختمان‌ها عنوان شده است.

شاخص آلودگی هوا و قطع برق

شاخص آلودگی هوای تهران در روزهای گذشته در دسته «بسیار ناسالم» قرار گرفت و حتی تهران آلوده‌ترین شهر جهان شد. افزایش آلودگی هوا همزمان با قطع برق در شهرها باعث ناراحتی طیف وسیعی از جامعه شد. همزمان با این تحولات، مسعود پزشکیان در یک ویدئوی کوتاه از مردم برای کاهش دودرجه‌ای دمای منزل خود درخواست کمک کرد و خود نیز به برگزارکنندگان یک نمایشگاه صنعتی انتقاد وارد کرد که چرا فضای نمایشگاه را بیش از حد نیاز گرم کرده‌اند. همچنین آقای پزشکیان گفت: شخصاً روند اجرای تولید انرژی پاک را پیگیری می‌کنم. با آسیب‌شناسی صورت‌گرفته، تولید انرژی پاک در دستور کار قرار گرفته و بنده شخصاً روند اجرای این برنامه را پیگیری خواهم کرد. از مسئولان اجرای طرح می‌خواهم که هر جا مانع یا مشکلی پیش‌روی آن بود، موضوع را به شکل مستقیم با بنده مطرح کنند. مواضع آقای پزشکیان با همتاهای پیشینش چند تفاوت دارد؛ هرچند به نظر می‌رسد پزشکیان بیشتر از همتاهای قبلی خود به بحران محیط زیست اهمیت می‌دهد و بیشتر از رئیس‌جمهورهای قبلی برای سلامت مردم اهمیت قائل است اما به عقیده ناظران، مسیری که در پیش گرفته، به نتیجه نمی‌رسد. برخی معتقدند باید به این کمپین پیوست و به درخواست رئیس‌جمهوری پاسخ مثبت داد اما برخی معتقدند درخواست از مردم برای کاهش دمای منازل خود، به دلیل بی‌اعتمادی اکثریت جامعه، نتیجه‌ای ندارد. به عقیده این طیف، در حالی که بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای دولتی و حاکمیتی غیردولتی و همچنین اماکن مذهبی از انرژی رایگان استفاده می‌کنند، درخواست از مردم برای کاهش دمای منزل، به نتیجه نمی‌رسد. با این حال رئیس‌جمهوری در پیامی از مردم بابت بروز مشکلاتی در تامین انرژی و خاموشی‌ها و تعطیلی شهرها عذرخواهی کرد.

ناتوانی دولت در تامین انرژی

کارشناسان اما نگاه متفاوتی دارند. آنها پویش دودرجه‌ای دما از سوی مسعود پزشکیان را ناشی از ناتوانی دولت و در یک اشل کلان‌تر، ناتوانی نظام حکمرانی در حکمرانی محیط ‌زیست، انرژی و مدیریت منابع می‌دانند. ابتکار مسعود پزشکیان، با هدف صرفه‌جویی در مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا و جلوگیری از اختلال در روند سوخت‌رسانی به نقاط مختلف کشور آغاز شد و در این پویش، از مردم خواسته شده تا دمای وسایل گرمایشی خود را حداقل دو درجه کاهش دهند تا با مدیریت بهینه مصرف انرژی، از افت فشار گاز، قطعی برق و افزایش آلودگی هوا جلوگیری شود. این اقدام با استقبال گسترده‌ای از سوی مسئولان و وزرای دولت مواجه شده است. به عنوان مثال، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، با پیوستن به این پویش، از شهروندان خواست تا در راستای صرفه‌جویی در منابع گازی همکاری کنند و تاکید کرد که در شرایط کمبود گاز و برق، همراهی همگان ضروری است. همچنین سیدمحمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت، در نامه‌ای به سازمان‌ها و مدیران استانی، خواستار تحقق این پویش به منظور کاهش مصرف انرژی و توزیع عادلانه حامل‌های انرژی شده است. وی این پویش را به عنوان راهی برای حمایت از تولید پایدار و رفع ناترازی در تامین و مصرف انرژی معرفی کرده است. سیدستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، نیز با پیوستن به این پویش، اعلام کرد که وزارت ارتباطات به هوشمندسازی مصرف انرژی توجه ویژه‌ای دارد و برنامه‌هایی در این زمینه با همکاری وزارتخانه‌های نفت و نیرو نهایی شده است. همچنین محمد بهرامی، نماینده شهرستان‌های بویراحمد، دنا و مارگون و نایب رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی از مردم برای پیوستن به پویش کاهش دودرجه‌ای دما دعوت کرد و گفت: امروزه کشور با ناترازی انرژی مواجه است و در شرایط کنونی با سرد شدن دمای هوا در بعضی نقاط کشور تامین گاز کشور با مشکلاتی مواجه می‌شود که برای تامین گاز مصرف‌کنندگان مسکونی، گاز تولیدکنندگان و نیروگاه‌ها با کاهش مواجه می‌شود و مشکل در نیروگاه‌ها به مشکلاتی در حوزه تامین برق منجر می‌شود؛ به همین دلیل اهمیت صرفه‌جویی و مصرف بهینه در شرایط کنونی از سوی مردم بسیار حائز اهمیت است. وی کاهش دودرجه‌ای دما و مدیریت بهینه سوخت را از موثرترین راه‌های کاهش فشار بر شبکه انرژی و نیروگاه‌ها دانست و گفت که با توجه به بحث ناترازی انرژی در کشور و به تبع آن مشکلات موجود در تامین گاز و برق نیروگاه‌ها این تقاضا را از مردم داریم که با صرفه‌جویی در مصرف انرژی، پیوستن به پویش دو درجه کمتر و جلوگیری از قطعی برق یا گاز، خدمت‌رسانی به تمام نقاط کشور را تسهیل کنند و در پشت سر گذاشتن دوران سرد یاریگر مسئولان باشند. همچنین رئیس سازمان انرژی اتمی درباره پیوستن به پویش «دو درجه کمتر» که از سوی رئیس‌جمهور اعلام شده، تاکید کرد که حفظ شرایط پایدار و مدیریت مصرف در فصل سرد ضروری است. همچنین «شینا انصاری»، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس به این پویش پیوست و بیان کرد: هدف پویش «دو درجه کمتر» این است که با همکاری عمومی و کاهش جزئی در مصرف وسایل گرمایشی، به تامین پایدار گاز، کاهش آلودگی هوا و جلوگیری از قطع برق کمک کنیم.

استفاده ماینرها برای دستیابی به بیت‌کوین

اینکه کشوری با منابع عظیم نفت و گاز در تامین نیازهای مصرفی شهروندانش تا این اندازه ناتوان باشد، جای پرسش دارد. برخی مشکوک هستند که برق تولیدی در ایران به دلیل ارزان بودن مورد سوءاستفاده گروه‌هایی برای استخراج رمزارز قرار می‌گیرد. چیزی که وزیر نیروی دولت پزشکیان نیز آن را تایید کرد.

عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو در پاسخ به پرسش دنیای اقتصاد در مورد استفاده از برق برای تولید بیت‌کوین گفته است؛ «باید گفت که این موضوع همواره مطرح بوده است. بله، افرادی هستند که به‌صورت غیرقانونی از برق یارانه‌ای برای استخراج بیت‌کوین سوءاستفاده می‌کنند، اما این گروه بخش کوچکی از جامعه را تشکیل می‌دهند. باید تاکید کرد که مردم شریف ما در شناسایی این افراد نقش موثری ایفا می‌کنند. کسانی که استخراج‌کنندگان غیرقانونی بیت‌کوین را شناسایی و معرفی کنند، مورد تشویق قرار گرفته و پاداش دریافت می‌کنند. با این حال، ناترازی در حوزه برق دلایل متعددی دارد و نمی‌توان آن را صرفاً به استخراج بیت‌کوین نسبت داد. این مسئله نیازمند مدیریت جامع و نگاه همه‌جانبه به چالش‌های موجود در شبکه برق کشور است.»

دستگاه‌های ماینر متداول امروزی بین هزار تا سه هزار وات توان مصرفی دارند. به‌عنوان مثال، دستگاه «انت‌ماینر اس ۱۹ پرو» با توان پردازشی ۱۱۰ تراهش بر ثانیه، حدود ۳,250 وات برق مصرف می‌کند. مرکز کمبریج برای منابع مالی جایگزین تخمین زده است که مصرف برق سالانه ماینرهای بیت‌کوین بالای ۱۱۵ تراوات‌ساعت (TWh) است. شاخص دیگری به نام Digiconomist  رقمی حدود ۸۰ تراوات‌ساعت در سال را نشان می‌دهد. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف برق سالانه شبکه بیت‌کوین با مصرف برق دیتاسنترهای سراسر جهان برابری می‌کند. همچنین، ردپای کربن شبکه بیت‌کوین با شهرهایی مانند لندن مقایسه شده است. تعرفه برق استخراج بیت‌کوین در ایران ۲۸,207 ریال تعیین شده است؛ البته این رقم شامل تبصره‌ها و قوانین زیادی است که باید نسبت به آنها اطلاع داشته باشید. به گزارش رسانه‌ها در سال‌های اخیر، شرکت‌های برق در ایران اقدام به شناسایی و توقیف دستگاه‌های ماینینگ غیرمجاز کرده‌اند. به‌عنوان مثال، تنها در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۷۰ هزار ماینر در داخل کشور کشف و ضبط شده‌اند که تمامی آنها بدون مجوز مشغول استخراج ارزهای دیجیتال بودند. با توجه به این اطلاعات، می‌توان نتیجه گرفت که استخراج ارزهای دیجیتال در ایران مصرف برق قابل ‌توجهی دارد و نیازمند مدیریت و نظارت دقیق است تا تاثیرات منفی بر شبکه برق کشور کاهش یابد.

فرسودگی زیرساخت و تحریم

به نظر می‌رسد استفاده از ماینرهای بیت‌کوین می‌تواند یکی از دلایل کمبود انرژی و قطعی برق در ایران باشد. ماینینگ ارزهای دیجیتال، به‌ویژه بیت‌کوین، فرآیندی است که به انرژی زیادی نیاز دارد و مصرف برق را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. در ایران، هزینه پایین انرژی به دلیل یارانه‌های دولتی، جذابیت بالایی برای استخراج‌کنندگان ارز دیجیتال ایجاد کرده است. اگرچه ماینینگ تنها یکی از عوامل موثر بر قطعی برق است، سایر عوامل مانند فرسودگی زیرساخت‌ها، افزایش تقاضای برق در فصل‌های سرد و گرم، و کاهش تولید برق از نیروگاه‌های آبی به دلیل خشکسالی نیز نقش مهمی دارند. بنابراین، استفاده از ماینرها یکی از دلایل جزئی اما مهم در بحران برق ایران محسوب می‌شود. بسیاری از تاسیسات نفت و گاز، نیروگاه‌ها و خطوط انتقال برق به دلیل عمر طولانی دچار فرسودگی شده‌اند. نوسازی این زیرساخت‌ها به سرمایه‌گذاری قابل‌ توجه نیاز دارد. قیمت بسیار پایین سوخت و برق در ایران به مصرف بی‌رویه منجر شده است. حذف یا اصلاح یارانه‌ها می‌تواند اعتراضات عمومی را به همراه داشته باشد، بنابراین دولت‌ها در اجرای آن محتاط عمل می‌کنند. راندمان نیروگاه‌های برق ایران (حدود 39-37 درصد) پایین‌تر از میانگین جهانی است. نیروگاه‌های قدیمی و عدم استفاده گسترده از فناوری‌های نوین، راندمان را کاهش داده است. از سویی صنایع انرژی‌بر مانند فولاد و سیمان به دلیل فناوری‌های قدیمی، انرژی زیادی مصرف می‌کنند. مصرف خانگی و تجاری نیز به دلیل استفاده از تجهیزات ناکارآمد بالاست. این در حالی است که فعالیت‌های ماینینگ غیرمجاز و قاچاق سوخت، فشار مضاعفی بر شبکه انرژی وارد می‌کند. در کنار این مشکلات باید به تحریم‌ها و موانع بین‌المللی نیز اشاره کرد که باعث کاهش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی و عدم بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که راهکارهایی برای مقابله با چنین وضعیتی وجود دارد. بهبود نظام قیمت‌گذاری انرژی و واقعی‌سازی قیمت‌ها برای کاهش مصرف بی‌رویه می‌تواند یکی از این راهکارها باشد. از طرفی باید با اختصاص یارانه‌ها به شکل هدفمند به اقشار نیازمند جلوی فشار برخی از طبقات اجتماعی را گرفت و از سویی پرمصرف‌ها را نیز کنترل کرد.

دوری از مصرف فسیلی و اتصال به برق تجدیدپذیر

اگرچه رئیس‌جمهوری در بخشی از صحبت‌های خود به تلاش برای استفاده از ظرفیت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر اشاره کرده است اما بدون اینکه زیرساخت‌های مصرف‌کننده انرژی در ایران بهسازی و نوسازی شوند نمی‌توان به مدیریت منابع انرژی در کشور امید داشت. اما کارشناسان انرژی و محیط ‌زیست معتقد هستند برای افزایش بهره‌وری انرژی باید به سمت نوسازی تجهیزات صنعتی و خانگی با استانداردهای مصرف انرژی رفت. همچنین باید با تشویق صنایع به استفاده از فناوری‌های جدید و بهره‌ور آنها را به سمت چشم‌اندازهای جدید هدایت کرد. همچنین برای افزایش راندمان نیروگاه‌ها باید به استفاده از نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و نیروگاه‌های تجدیدپذیر روی آورد. سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی و بادی به‌ویژه در مناطقی با ظرفیت بالا مانند کرمان و سیستان می‌تواند کشور را از وابستگی به سوخت‌های فسیلی نجات دهد و درجه آلایندگی مصرف فسیلی را پایین آورد. در نهایت باید به سمت مدیریت تقاضای انرژی رفت. چرا که با فرهنگ‌سازی برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی از طریق آموزش و تبلیغات می‌توان مردم را نیز به سمت کاهش مصرف ترغیب کرد. اگرچه به باور بسیاری از متخصصان ناترازی انرژی ایران بیشتر به مشکلات مدیریتی و ساختاری برمی‌گردد تا کمبود منابع و مصرف مردم. عدم بهره‌برداری بهینه از منابع، سیاست‌های انرژی نادرست و تاثیر تحریم‌ها باعث شده است که ایران نتواند از ظرفیت‌های خود بهره‌برداری موثری داشته باشد. برای حل این چالش‌ها، نیاز به یک رویکرد جامع و اصلاحات ساختاری در سیاست‌گذاری انرژی در ایران وجود دارد که با مشارکت بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی همراه باشد.

نیاز به اصلاحات عمیق ساختاری

پویش «کاهش دودرجه‌ای دما» اقدامی مثبت برای مدیریت بحران انرژی در ایران است، اما بررسی گزارش‌ها و شرایط موجود نشان می‌دهد که این اقدام به‌تنهایی نمی‌تواند مشکلات اساسی در زمینه ناترازی انرژی را حل کند. عوامل مختلفی از جمله سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد، فرسودگی زیرساخت‌ها، مصرف بی‌رویه انرژی به دلیل یارانه‌های دولتی و تاثیرات منفی تحریم‌ها در این بحران دخیل هستند. پویش‌هایی نظیر کاهش دودرجه‌ای دما در کوتاه‌مدت می‌توانند به کاهش فشار بر شبکه انرژی کمک کنند، اما رفع بحران انرژی در ایران نیازمند اصلاحات عمیق ساختاری، سرمایه‌گذاری بلندمدت و مدیریت بهتر منابع است. بدون این اصلاحات، مشکلات ناترازی انرژی ادامه خواهد داشت و تاثیرات منفی آن بر اقتصاد، محیط ‌زیست و کیفیت زندگی مردم بیشتر خواهد شد.