تاراج خاک

 جواد حیدریان: تخریب خاک فقط یک رخداد طبیعی نیست، بلکه تصویری از ویرانی سرزمین است. عوامل انسانی و روش توسعه از مهم‌ترین عوامل تخریب سرزمین است. فرسایش یکی از مجموعه دلایل تخریب خاک است. ایران از جمله کشورهای با بالاترین نرخ‌های فرسایش و تخریب خاک در جهان است. آمارهایی صراحتاً ایران را اولین کشور در زمینه فرسایش خاک نام داده‌اند. فرسایشی معادل دو میلیارد تن در سال! تخریب خاک نشانه چه چیزی است؟ برای درک پاسخ این پرسش خوب است بدانیم لزوماً وسعت سرزمین ایران در معرض تخریب نیست. اساساً خاکی از نظر زیستی تخریب شده تلقی می‌شود که پیش از تخریب خاک مفید و حاصلخیزی بوده باشد. زمین‌های کشاورزی، مراتع، جنگل‌ها و... زمین‌های در معرض تخریب هستند. برآوردهای تقریبی و آمارهای کارشناسی خارج از ساختارهای دولتی و اداری حدود 50 میلیارد دلار خسارت سالانه فرسایش خاک در ایران را تخمین می‌زنند. فرسایش خاک چگونه به‌وجود می‌آید؟ عمده تخریب یا فرسایش به صورت آبی و بادی اتفاق می‌افتد. شخم زدن زمین‌های کشاورزی در جهت شیب، رها شدن دام در مراتع و جنگل‌ها، تخریب منابع طبیعی بر اثر توسعه ناپایدار، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و... سبب می‌شود با تغییرات الگوی بارش که به نظر می‌رسد ناشی از تغییرات اقلیمی در فلات ایران باشد، تخریب و فرسایش خاک سرزمین ما روزبه‌روز بیشتر شود. شوربختانه خاک تنها عنصری است که تجدیدپذیر نیست و در صورتی هم که امکان تجدید داشته باشد، روندی چند هزارساله لازم دارد. به باور متخصصان برای تولید یک سانتی‌متر خاک در زمین، حدود 500 سال زمان لازم است اما برای تخریب دو میلیارد تن خاک حاصلخیز ایران فقط یک سال وقت لازم است. آنچه تخریب خاک را هولناک می‌کند، رابطه آن با امنیت غذایی است. اگر از دست رفتن منابع آب را بتوان با صرف هزینه‌های هنگفت مثل سدسازی و انتقال آب در حد مدیریت شهری و آب شرب مدیریت کرد، برای از دست رفتن خاک چنین امکانی اساساً وجود ندارد. خاک مورد نیاز برای کشاورزی و رویش گونه‌ها در طبیعت تنها 20 تا 30 سانتی‌متر ضخامت دارد. حال آنکه تخریب سریع خاک سبب شده با اولین بارش سنگین باران و وقوع سیل، لایه‌های باارزش خاک در مناطق قابل استفاده از کشاورزی و منابع طبیعی و مراتع شسته شده و در قالب رسوبات به مناطق پایین‌دست از جمله مخازن سدها و تالاب‌ها و آبگیرها وارد شود. خسارت باورنکردنی که علاوه بر تخریب سدها و رودخانه‌ها، تمامی تنوع زیستی را نیز در مناطق محیط زیستی هدف گرفته است. آیا چنین وضعیتی قابل مدیریت است؟ پاسخ به این پرسش به نحوه چیدمان توسعه مربوط است. امروزه بیش از هر زمانی نهادهای مدیریتی و حکمرانی در ایران متوجه مخاطرات امنیتی تخریب خاک شده‌اند. چراکه تخریب خاک تنها به منزله تخریب فانتزیک طبیعت و محیط زیست نیست بلکه به معنی تخریب حیات زیستی و از بین رفتن امکان تولید غذاست. بنابراین تبعات اجتماعی و اقتصادی و در نهایت تبعات امنیتی تخریب خاک در پیش است.