بهشت و جهنم سالمندان
بازنشستگی در کدام کشورها سخت و در کدام کشورها آسان است؟
در پژوهش سال 2021 موسسه مرسر، موسسه مالی CFA و موسسه مطالعات مالی موناش (MCFS) در مورد کارآمدی نظام‌های بازنشستگی کشورهای مختلف، ایسلند توانست از هلند و دانمارک پیشی بگیرد و در جایگاه بهترین نظام بازنشستگی دنیا بنشیند. در این مطالعه که از اطلاعات و آمار موجود در سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه استفاده شده، نظام بازنشستگی 43 کشور مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش ایسلند را، در اولین سال گنجانده شدن در این مطالعه، از هلند و دانمارک که سال‌ها در صدر این فهرست بودند، بالاتر قرار داده است. به گفته دست‌اندرکاران این پژوهش، مطالعات آنها توانسته است شرایط بازنشستگی 65 درصد جمعیت جهان را مورد بررسی قرار دهد. این مطالعه بر اساس سه شاخص اصلی «بسندگی»، «ثبات» و «انسجام» انجام شده است. به زبان ساده‌تر، مقایسه نظام‌های بازنشستگی این 43 کشور با جواب به این پرسش‌ها انجام شده که اول از همه، مستمری‌بگیران در آینده چه مقدار حقوق و مزایا دریافت خواهند کرد و آیا این میزان مزایا و دریافتی برای تامین رفاه قشر بازنشسته کافی است یا خیر. دیگر اینکه، آیا نظام فعلی در کشور می‌تواند با توجه به فشار اقتصادی و ویژگی‌های جمعیت‌شناسی به ارائه خدمات خود ادامه دهد و سرانجام، آیا نظام بازنشستگی طوری مدیریت می‌شود که باعث افزایش اعتماد بلندمدت در میان همه اعضای جامعه شود؟ نتایج این مطالعه نشان داد فقط نظام بازنشستگی در ایسلند، هلند و دانمارک، واجد شرایط مطلوب برای کسب امتیاز A است. امتیازی که نشان می‌دهد این سه کشور دارای سیستم بازنشستگی قوی، درجه یک با بالاترین حقوق بازنشستگی هستند که نه‌تنها پایدار است، بلکه از یکپارچگی و انسجام قابل توجهی نیز برخوردار است. امتیاز +B به کشورهای اسرائیل، نروژ و استرالیا تعلق گرفت و پس از آنها کشورهای فنلاند، سوئد، انگلستان، سنگاپور، سوئیس، کانادا، ایرلند، آلمان، نیوزیلند و شیلی با امتیاز B قرار گرفتند. هیچ‌کدام از کشورهای مورد مطالعه پایین‌ترین امتیاز را که امتیاز E بود به دست نیاوردند، اما در آخر این فهرست تایلند و بالای آن آرژانتین و سپس فیلیپین با امتیاز D قرار گرفتند که پایین‌ترین کشورها از نظر کیفیت نظام بازنشستگی هستند. در این میان، کشورهایی مانند چین و انگلستان نیز نسبت به سال گذشته رتبه بهتری کسب کردند که این ارتقا می‌تواند مربوط به اصلاحات انجام‌شده در نظام بازنشستگی این کشورها باشد. آمریکا نیز که در رتبه 19 این فهرست قرار دارد، چنانچه حداقل حقوق برای بازنشستگان کم‌درآمد را افزایش بدهد می‌تواند به جایگاه بهتری دست پیدا کند. پژوهشگران این مطالعه معتقد هستند: «با توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی و مالی که بسیاری از کشورها در حال حاضر با آن دست به‌گریبان‌اند، به دست آوردن امنیت مالی در دوران بازنشستگی هم برای اشخاص، هم برای جامعه به طور کل، امری بسیار حیاتی است.» مشکلاتی که این محققان به آن اشاره دارند، علاوه بر دشواری‌های دوران پاندمی در سال‌های 2020 و 2021 و پیر شدن جمعیت جهان، شرایط اقتصادی حاکم بر کل دنیاست. نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که اقتصاد جهانی به دلیل کاهش دستمزدها، پایین آمدن بی‌سابقه نرخ جهانی بهره و کاهش درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها دوران سختی را پشت سر می‌گذارد که همین امر بار مالی زیادی بر سیستم‌های بازنشستگی اعمال کرده است و به سقوط 11 کشور از جمله کره جنوبی و هند به جایگاه پایین‌تر نسبت به سال گذشته، منجر شده است. البته بعضی کشورها همواره در تلاش بودند که کیفیت نظام بازنشستگی خود را حفظ کنند و برای ارتقای آن برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشند. برای مثال، سال‌ها دانمارک در صدر این فهرست قرار داشت، تا سال 2018 که هلند جای آن را اشغال کرد و اکنون ایسلند با قرار گرفتن در بالای این فهرست از هلند نیز پیشی گرفته است. کارینا رانزبی، معاون صندوق بازنشستگی و بیمه صنایع دانمارک می‌گوید، دلیل پیشی گرفتن ایسلند از سایر کشورها، سیستم گسترده و وسیع بیمه در این کشور است. او همچنین می‌گوید: یکی از نقاط ضعف نظام‌های بازنشستگی، عدم انعطاف‌پذیری در مورد سن بازنشستگی است که دانمارک نیز باید در این زمینه انعطاف بیشتری از خود نشان دهد. برای مثال، نظام بازنشستگی باید شرایطی ایجاد کند که افراد بتوانند در صورت تمایل به کار خود ادامه دهند یا در صورتی‌که با کاهش ساعت کار آنها موافقت شود، در بازار کار باقی بمانند. پژوهشی که دانشگاه استنفورد در سال 2019 انجام داد، نشان می‌دهد بازنشستگی دیر‌هنگام افراد، حقوق بازنشستگی آنها را به مقدار قابل توجهی افزایش می‌دهد. مثلاً اگر زوجی در سن 62سالگی بازنشسته شوند، درآمد سالانه آنها حدود 37 هزار دلار خواهد بود ولی اگر همان زوج در سن 70سالگی بازنشسته شوند درآمد سالانه آنها تقریباً دو برابر و معادل 70 هزار دلار خواهد بود.
ایسلند، بهشت بازنشستگان
اگر شرایط آب‌و‌هوایی و 19 ساعت تاریکی روزانه زمستانی ایسلند را کنار بگذاریم، این کشور بهترین کشور برای بازنشسته شدن است. ایسلند نه‌تنها رتبه نخست در پژوهش سال 2021 مرسر را به دست آورده، بلکه در سال 2019 نیز در مطالعه‌ای که موسسه سرمایه‌گذاری Natixis انجام داد، اولین جایگاه را از نظر کیفیت نظام بازنشستگی در اختیار خود گرفت. این کشور نه‌تنها دارای حقوق نسبتاً بالای بازنشستگی است، بلکه همه افراد شاغل در این کشور تحت پوشش بیمه بازنشستگی هستند که در کنار قوانین و عملکردهای مثبت صندوق‌های بازنشستگی خصوصی، توانسته شرایط ایده‌آلی برای شهروندان سالمند خود ایجاد کند. دلیل اصلی قرار گرفتن این کشور در جایگاه نخست این است که ایسلند دارای بیشترین تعداد افراد شاغل بالای 55 سال است و از این‌رو از لحاظ ساختار جمعیتی به گونه‌ای است که تعداد زیادی در حال پرداخت حق بیمه خود هستند. واقعیت این است که وقتی شما کار می‌کنید، نه‌تنها می‌توانید حقوق بازنشستگی خود را بالا ببرید بلکه می‌توانید از صندوق بازنشستگی کشور نیز حمایت کنید. از سوی دیگر میزان بدهی خانوار در ایسلند نسبت به هلند پایین‌تر است. در نتیجه بازنشستگان ایسلندی بدهی کمتری برای بازپرداخت دارند و می‌توانند حقوق بازنشستگی خود را صرف مخارج دیگر کنند. عامل دیگری که به بهبود شرایط بازنشستگی در ایسلند کمک زیادی کرده، افزایش قیمت سهام و رونق بازار سهام و افزایش نرخ سود در این کشور به گونه‌ای است که بسیاری از صندوق‌های بازنشستگی خطر کاهش حقوق بازنشستگی را پشت سر گذاشته و حتی به دنبال بالا بردن حقوق افراد بازنشسته نیز هستند. نظام بازنشستگی در ایسلند از سه ستون اصلی برخوردار است؛ نظام تامین اجتماعی دولتی، صندوق‌های بازنشستگی خصوصی و طرح اختیاری پس‌انداز بازنشستگی در برنامه‌های مورد تایید دولت. هدف اصلی بیمه تامین اجتماعی دولت که همه ایسلندی‌ها را پوشش می‌دهد، ایجاد بیمه عمومی، همسان‌سازی درآمد و ایجاد شبکه اجتماعی حمایتی برای همه اعضای آن است. تامین اجتماعی حقوق بازنشستگی، بیمه خدمات درمانی و بیمه از‌کار‌افتادگی را تامین می‌کند. عضویت در صندوق بازنشستگی خصوصی نیز برای همه شاغلان اجباری است و کارفرما و کارمند حق بیمه آن را پرداخت می‌کنند. همه شاغلان 16 تا 70 سال در ایسلند باید به عضویت یکی از صندوق‌های بازنشستگی خصوصی درآیند که هدف آنها تامین حقوق بازنشستگی افراد و افزایش رفاه سالمندان است. اما طرح پس‌انداز بازنشستگی فقط برای تامین اندوخته بیشتر در دوران بازنشستگی و طرحی اختیاری و داوطلبانه است. عامل تاثیر‌گذار در موفقیت نظام بازنشستگی ایسلند، پوشش همه کارمندان از سوی نظام خصوصی بازنشستگی و پرداخت حق بیمه بالا به گونه‌ای است که دارایی چشمگیری را برای دوران بازنشستگی فرد شاغل فراهم می‌کند. در گزارش موسسه مرسر پیشنهاد شده است که با کاهش بدهی مسکن خانواده‌های ایسلندی، کاهش بدهی دولت و افزایش سن بازنشستگی با توجه با بالا رفتن طول عمر در این کشور، می‌توانیم همچنان شاهد بهبود نظام بازنشستگی در این کشور باشیم.
تایلند، سالمندانی بدون هیچ پیشینه سرمایه‌گذاری
تایلند به عنوان ضعیف‌ترین کشور در فراهم کردن رفاه برای بازنشسته‌هایش در آخر فهرست پژوهش سال 2021 مرسر قرار گرفته است. نظام بازنشستگی در تایلند دارای سه ستون اصلی است 1- بازنشستگی سالمندی، که نوعی بیمه تامین اجتماعی دولتی برای کارمندان شاغل در بخش خصوصی و صندوق بازنشستگی دولتی است که نوعی بیمه برای افراد شاغل در بخش دولتی است و عضویت در هردو آنها اجباری است. 2- صندوق‌های اندوخته احتیاطی (provident fund) دولتی که نوعی بیمه اختیاری است و کارمندان از جانب کارفرمایان خود در آن بیمه می‌شوند. 3- پس انداز شخصی بازنشستگی در شرکت‌های بیمه تعاونی. یکی از چالش‌های جدی تایلند در سال‌های اخیر افزایش طول عمر و کاهش رشد جمعیت در این کشور بوده که قشر بزرگی از سالمندان وابسته به حقوق بازنشستگی را در این کشور ایجاد کرده است. از سوی دیگر ایجاد مسکن برای افراد بازنشسته به معضل جدید دولت تایلند تبدیل شده است که همین امر کاهش رفاه در میان سالمندان این کشور را به دنبال داشته است. به پیشنهاد موسسه مرسر، برای بهبود شرایط نظام بازنشستگی در این کشور باید تعداد افراد تحت پوشش بیمه قرار گیرند و به دنبال آن میزان پرداختی حق بیمه بیشتر شود. آماری که در سال 2019 در مورد افراد تحت پوشش بیمه در تایلند انجام شد نشان می‌دهد از 20 میلیون و 700 هزار نفر شاغل غیر‌رسمی، فقط چهار میلیون و 200 هزار نفر تحت پوشش تامین اجتماعی دولتی و فقط 500 هزار نفر تحت پوشش صندوق اندوخته احتیاطی دولت بودند. پرداخت حقوق بازنشستگی نیز در این کشور بسیار اندک و معادل سه هزار بات تایلند است که در مقایسه با هزینه‌های 8 هزار تا 9هزارباتی سالمندان در این کشور مبلغ ناچیزی محسوب می‌شود. میزان حداقل حمایت از افراد سالمند آسیب‌پذیر در این کشور باید بیشتر شده و نظام مدیریتی و نظارتی برای صندوق‌های بازنشستگی خصوصی تدوین شود تا اعتماد عمومی برای سرمایه‌گذاری در این بخش به وجود بیاید. از سوی دیگر در مقاله‌ای که Roongkiat Rtanabanchen، استاد دانشگاه و کارشناس ارشد امور مالی و بازار سرمایه منتشر کرده است، یکی از چالش‌های اصلی دولت تایلند برای بهبود شرایط بازنشستگی شهروندانش، عدم آگاهی خانواده‌های تایلندی در مورد اهمیت ریسک سرمایه‌گذاری، برگشت پول و اهمیت پس‌انداز برای دوران سالمندی است. واقعیت این است که تایلندی‌ها از اطلاعات مالی کافی برخوردار نیستند و همین امر منجر به پرداخت‌های اندک و پس‌اندازهای ناچیز و همچنین سرمایه‌گذاری در طرح‌هایی می‌شود که بسیار کم‌خطر بوده و برای بازدهی بلندمدت در دوران بازنشستگی کفایت نمی‌کنند. در حال حاضر دولت تایلند به کمک بانک مرکزی تایلند و بازار سهام این کشور در حال ایجاد طرح‌هایی برای افزایش سواد مالی برای ایجاد آگاهی در اهمیت پس‌انداز در دوران بازنشستگی است.
نابرابری حقوق زنان و مردان بازنشسته
گزارش سال 2021 مرسر و موسسه مالی CFA، 9 صفحه از 97 صفحه خود را به بررسی تفاوت حقوق بازنشستگی مردان و زنان اختصاص داده و به این نتیجه رسیده است که در همه سیستم‌های بازنشستگی در سراسر دنیا به طور کلی، حقوق بازنشستگی مردان از زنان بیشتر است. این معضل به حدی گسترده و جهانی شده که حتی زنان ایسلندی نیز به دلیل پایین بودن حقوقشان در طول دوره اشتغال نسبت به مردان، از حقوق بازنشستگی کمتری برخوردارند. ریشه این شکاف جنسیتی در حقوق و مزایای بازنشستگی را می‌توان در سیاست‌های شرکت‌های بیمه و صندوق‌های بازنشستگی جست‌وجو کرد. در مجموع عملکرد این نوع بیمه‌ها بر اساس «سیر طبیعی زندگی» تعریف می‌شود. و این سیر در بسیاری از جوامع ماهیت بسیار مردانه‌ای دارد. به این معنی که سیر طبیعی زندگی یعنی «اشتغال تمام‌وقت مستمر که در اغلب شرایط در اختیار مردان جامعه قرار دارد» (کیتو، 2021). ولی واقعیت این است که آمار نشان می‌دهد زنان به طور میانگین دیرتر مشغول به کار شده، زودتر بازنشسته می‌شوند، در مشاغل نیمه‌وقت مشغول به کار می‌شوند، شانس ارتقای شغلی کمتری دارند، شغل خود را ممکن است، به خصوص در سنین 25 تا 44سالگی، به دلیل مسوولیت‌های خانوادگی رها کنند و مهم‌تر از همه اینکه حقوق کمتری نسبت به مردان دریافت می‌کنند (در سال 2018 میانگین حقوق زنان شاغل در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه 13 درصد کمتر از مردان بود). در پژوهش مرسر برای کم کردن این شکاف درآمدی پیشنهادهایی ارائه شده است، از جمله اینکه دولت‌ها اجازه پرداخت حق بیمه در دوران بارداری و زایمان را بدهند یا حداقل اجازه دهند زنان در هنگام طلاق یا جدایی سهمی از حق و حقوق بازنشستگی همسرانشان را داشته باشند. پیشنهاد دیگر اینکه قوانینی وضع شود که سن بازنشستگی مردان و زنان یکسان شود تا زنان نیز بتوانند اندوخته بیشتری برای بازنشستگی خود پس‌انداز کنند.
نظام بازنشستگی ایده‌آل
در گزارش موسسه مرسر آمده است نظام بازنشستگی ایده‌آلی، که بتوان در همه جوامع اجرا کرد و نتیجه یکسان و مطلوبی از آن گرفت، وجود ندارد. ولی می‌توان اصلاحات مشترکی را اعمال کرد که در بلندمدت نتایج تاثیر‌گذاری در جامعه به همراه داشته باشد. این اصلاحات عبارت‌اند از: افزایش پوشش جمعیت شاغل (از جمله شاغلان غیر‌استاندارد) و افراد خود‌اشتغال توسط نظام بازنشستگی خصوصی (پوشش 80درصدی جمعیت شاغل) با آگاهی از این موضوع که بسیاری از افراد چنانچه مجبور نباشند هرگز برای آینده خود سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. افزایش سن دریافت حقوق بازنشستگی یا بالا بردن سن بازنشستگی به دلیل افزایش میانگین طول عمر مردم به منظور کاهش هزینه‌های نظام بازنشستگی دولتی. افزایش مشارکت مردم در بازار کار در سنین بالاتر که به افزایش پس‌انداز آنها برای بازنشستگی منجر شده و طول دوره بازنشستگی آنها را کوتاه‌تر می‌کند. تشویق مردم برای افزایش پس‌انداز شخصی، چه در صندوق‌های بازنشستگی خصوصی، چه خارج از آن، برای کاهش وابستگی آنها به سیستم‌های دولتی. اقدامات لازم برای کاهش شکاف جنسیتی در نظام‌های بازنشستگی سراسر دنیا. جلوگیری از کسر شدن پس‌انداز بازنشستگی قبل از شروع بازنشستگی به منظور حفظ مبلغ ذخیره‌شده‌ای که اغلب از محل مالیات‌ها تامین می‌شود. افزایش شفافیت در اداره صندوق‌های بازنشستگی خصوصی برای جلب اعتماد اعضا و مشارکت بیشتر مردم در این صندوق‌ها.
دیوید ناکس، سرپرست پژوهشگران در موسسه مرسر، معتقد است بسیاری از چالش‌های نظام بازنشستگی در سراسر دنیا شبیه هم هستند و ربطی به متغیرهای اجتماعی، سیاسی، تاریخی یا اقتصادی ندارند. به همین دلیل لزوم اجرای اصلاحات در سراسر دنیا امری اجتناب‌ناپذیر است و طبیعی است که در بعضی کشورها اجرای این اصلاحات نیازمند تغییراتی بسیار بلندمدت خواهد بود. به باور او، اکنون زمان متوقف کردن اصلاحات سیستم بازنشستگی نیست، بلکه زمان سرعت بخشیدن به آن است.
