نیم‌سال سیاسی دلار

 بررسی‌های به‌عمل‌آمده از معاملات ارزی در هفت ماه سپری‌شده از سال 1403 نکات گوناگونی را به نمایش می‌گذارد. از نقش ریسک‌های سیاسی در صعود قیمت شاخص‌های ارزی به قله‌های تاریخی تا توانایی بانک مرکزی در کنترل دامنه نوسان نرخ ارز در ماه‌های تابستان، مواردی است که بازیگران بازار ارز در نیمه نخست 1403 شاهد آنها بودند. دلار در دو فصل ابتدایی سال بازدهی منفی از خود به نمایش گذاشت و در مقابل در یک ماه و چند روز سپری‌شده از پاییز بخش بزرگی از این عقب‌افتادگی را جبران کرد. دیگر نکته مهم بازار در 1403 رشد قابل توجه نرخ دلار در معاملات رسمی و کاهش چشمگیر شکاف بازارهای ارز کشور است.

افت دمای ملایم بازار ارز در بهار

بازار ارز غیررسمی سال جاری را با افزایش دمای چشمگیری آغاز کرد. دلار آزاد در واپسین معاملات نقدی اسفندماه 1402 در رقم 60 هزار و 200 تومان به فعالیت خود پایان بخشید. بر اساس تجربیات پیشین و با توجه به عمق بسیار کم بازار در نیمه نخست فروردین‌ماه، نرخ شاخص‌های ارزی در دو هفته نخست سال افزایش اندکی را تجربه می‌کند. چرا که در این بازه زمانی معامله‌گران کلان در بازار حضور نداشته و نرخ تعادلی بر اساس معاملات اندک فعالان خرد بازار صورت می‌پذیرد. در سال جاری نیز قیمت شاخص ارزی در طی معاملات 13 روز فروردین از رقم 60 هزار و 200 تومان تا رقم 61 هزار و 600 تومان افزایش یافت و بازدهی 3 /2درصدی را رقم زد. پیش‌بینی می‌شد با شروع رسمی بازار در معاملات نیمه دوم فروردین‌ماه این رشد قیمت جبران شده و نرخ دلار به زیر مرز 60 هزار تومان بازگردد. اما در روز 13 فروردین و پس از حمله موشکی رژیم صهیونیستی به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق، معادلات و پیش‌بینی‌ها برهم‌ خورد و بازار با تقاضای انتظاراتی جدیدی مواجه شد. پس از اظهارنظر مقامات دولتی و نظامی کشور مبنی بر پاسخگویی حتمی ایران به این اقدام سطح کلی ریسک‌های سیاسی در بازار افزایش یافت. به‌طور کلی از آغاز حمله هفتم اکتبر گروه مقاومت حماس به اسرائیل، احتمالاتی مبنی بر گسترش درگیری‌ها در منطقه وجود داشت که با موضع‌گیری مقامات رسمی کشور این احتمالات رنگ و بوی تازه‌ای به خود گرفت. نرخ شاخص‌های ارزی و طلایی در بازه 13روزه میان اقدام اسرائیل تا اقدام ایران در جریان روند افزایشی قابل توجهی قرار گرفت. قیمت دلار آزاد در حدفاصل 13 تا 26 فروردین از کانال 61 هزارتومانی تا حوالی کانال 67 هزارتومانی افزایش یافت. این در حالی است که سقف قیمت ذکرشده تنها برای معاملات نقدی است و رشد قیمت‌ها در معاملات آتی شدیدتر بود. اما پس از صورت گرفتن عملیات موشکی «وعده صادق1» سطح ریسک‌های سیاسی به شکل چشمگیری کاهش یافت. تحلیلگران معتقدند که نحوه پاسخگویی رژیم صهیونیستی به عملیات موشکی ایران سیگنال عدم گسترش جنگ را به بازار مخابره کرد. در نتیجه از روز 26 فروردین بازار مجدداً در جریان یک روند نزولی قرار گرفت. سقف قیمت نقدی دلار در فروردین‌ماه رقم 67 هزار تومان و کف قیمت نیز 60 هزار و 850 تومان بود. میانگین قیمت این ارز نیز در معاملات ماه نخست سال برابر با 63 هزار و 700 تومان ثبت شد. شیب نمودار کاهشی نرخ ارز در اردیبهشت‌ماه بیشتر شد. به صورتی که قیمت دلار در بازه کمتر از 40 روز (از 26 فروردین تا 31 اردیبهشت) حدود 10 هزار تومان کاهش یافت و اسکناس آمریکایی در کانال قیمتی 57 هزارتومانی دادوستد شد. به این ترتیب میانگین قیمت اسکناس آمریکایی در بازار اردیبهشت‌ماه نیز برابر با 61 هزار و 244 تومان ثبت شد. در آخرین ماه فصل بهار و همزمان با گرم شدن هوا، معاملات غیررسمی ارزی با افت دمای بیشتری مواجه شد. قیمت دلار آزاد معاملات خرداد را در سه کانال قیمتی 57، 58 و 59 هزارتومانی سپری کرد. برخی از تحلیلگران معتقدند به‌رغم وقوع سانحه سقوط بالگرد رئیس‌جمهور دولت سیزدهم در این ماه، سطح کلی ریسک‌های سیاسی در بازار خرداد به شکل چشمگیری کاهش یافته بود. دلار خردادماه سال جاری را در رقم 57 هزار و 450 تومان آغاز کرد و در رقم 59 هزار و 100 تومان پایان بخشید تا میانگین نرخ این ارز در ماه سوم بهار زیر مرز 60 هزارتومانی و در رقم 58 هزار و 600 تومان ثبت شود. بر این اساس می‌توان گفت که سرمایه‌گذاران دلاری در فصل نخست سال شاهد افت ارزش دارایی‌های خود به میزان 8 /1 درصد (از رقم 60 هزار و 200 تومان در انتهای اسفند تا رقم 59 هزار و 100 تومان در انتهای خرداد) بودند.

واکنش بازار ارز به انتخابات زودهنگام

با گرم شدن رقابت انتخاباتی در نیمه نخست تیرماه امسال، بازار ارز نیز روند افزایشی جدیدی را آغاز کرد. بررسی رویکرد شش نامزد حاضر در کارزار انتخابات حاکی از آن بود که دوگانه کلاسیک ادبیات سیاسی ایران یعنی دو جبهه اصلاح‌طلب و اصول‌گرا حضور فعالی در رقابت داشتند. با توجه به موضع‌گیری نامزدهای جبهه اصول‌گرا نسبت به روابط سیاست خارجی با کشورهای غربی و همچنین کارنامه فعالیت این افراد نوعی از انتظارات تورمی نسبت به احتمال پیروزی نامزد اصلی این جبهه در میان فعالان بازار شکل گرفت. البته پتانسیل افزایشی این انتظارات چندان زیاد نبود و تحلیلگران آن را نوعی سوگیری موقت از جانب فعالان بازار تلقی می‌کردند. اما به هر شکل انتظارات مرتبط با انتخابات ریاست‌جمهوری از ابتدا تا نیمه تیرماه قیمت اسکناس دلار آزاد را از رقم 59 هزار تومان تا رقم 61 هزار و 500 تومان افزایش داد. پس از اعلام نتایج کارزار انتخابات و پیروزی نامزد اصلاح‌طلب با رویکرد مثبت نسبت به مذاکرات سیاسی، تمامی ریسک‌های موقت موجود در بازار تخلیه شد. قیمت اسکناس آمریکایی در نخستین روز کاری بعد از اعلام نتایج مجدداً از کانال 61 هزارتومانی به کانال 59 هزارتومانی بازگشت. میانگین قیمت دلار در تیرماه برابر با 59 هزار و 700 تومان ثبت شد. مهم‌ترین ریسک سیاسی ماه دوم تابستان امسال ترور رئیس دفتر سیاسی گروه مقاومت حماس در تهران بود. قیمت دلار در مردادماه در یک روند نسبتاً ملایم از کانال 57 هزارتومانی تا کانال 61 هزارتومانی افزایش یافت و پس از آن مجدداً تا کانال 58 هزارتومانی افت کرد تا میانگین نوسانات نرخ این ارز در ماه پنجم سال حدود 59 هزار و 480 تومان ثبت شود. اما لقب کم‌نوسان‌ترین ماه سال تا به اینجای کار در اختیار شهریورماه است. کلیه نوسانات قیمت دلار آزاد در ماه آخر تابستان زیر سقف قیمتی 60 هزار و 100تومانی صورت گرفت. فاصله سقف و کف نرخ دلار در این ماه حدود هزار و 600 تومان بود که به همین دلیل نیز لقب کم‌نوسان‌ترین ماه سال در اختیار شهریور است. در نهایت میانگین قیمت اسکناس آمریکایی در سه ماه گرم سال حدود 59 هزار و 558 تومان ثبت شد. در نتیجه شاخص بازدهی دلار آزاد تا انتهای تابستان همچنان در شرایط قرمز و برابر با منفی 49 /1 درصد (از رقم 60 هزار و 200 تومان در انتهای فروردین تا رقم 59 هزار و 300 تومان در انتهای شهریور) ثبت شد.

سبقت معاملات رسمی از غیررسمی

در حالی که بازدهی شاخص‌های ارزی غیررسمی تا انتهای شهریورماه در شرایط قرمز قرار داشت، نرخ این اسکناس‌های خارجی در بازار رسمی با رشد قیمت قابل توجهی همراه بود. بررسی معاملات مرکز مبادله ارز و طلا حاکی از آن است که نرخ اسکناس دلار رسمی در بازه شش ماه نخست سال جاری روند افزایشی کم‌شیب اما مستمری را دنبال کرده است. اسکناس دلار مرکز مبادله سال جدید را در رقم 43 هزار و 472 تومان آغاز کرد. در اوایل ماه دوم سال نرخ این شاخص وارد کانال 44 هزارتومانی شد. طی 10 روز نخست خردادماه ارزش شاخص مذکور به حوالی 45 هزار تومان رسید و این روند مثبت تا انتهای تابستان ادامه داشت. به‌طوری که در انتهای شهریورماه قیمت اسکناس دلار مرکز مبادله در یک‌قدمی کانال 50 هزار تومان یعنی رقم 49 هزار و 475 تومان قرار گرفت. برخلاف نرخ رشد منفی 49 /1درصدی دلار آزاد در نیم‌سال نخست، در بازار موازی ارزش این پول خارجی طی شش ماه نخست سال حدود 8 /13 درصد افزایش یافت. تحلیلگران اقتصادی رشد نرخ ارز در معاملات رسمی را امر مثبتی تلقی می‌کنند. کاهش شکاف میان نرخ‌های رسمی و غیررسمی ارز تاثیرات مثبت زیادی در اقتصاد کشور دارد. یکی از اصلی‌ترین فواید این اقدام، افزایش شفافیت در معاملات ارزی است. وقتی نرخ‌ها در بازار رسمی و غیررسمی به هم نزدیک شوند، شرایط برای کنترل و نظارت بهتر فراهم می‌شود و فعالیت‌های غیرقانونی و سودجویی‌های ارزی کاهش می‌یابند. این امر باعث می‌شود که منابع ارزی به‌صورت کارآمدتر توزیع شوند و به بخش‌های تولیدی و زیرساختی تخصیص یابند. همچنین از دیگر فواید مهم کاهش شکاف ارزی می‌توان به افزایش پیش‌بینی‌پذیری اقتصاد اشاره کرد. در شرایطی که تفاوت نرخ ارز بین بازار رسمی و غیررسمی زیاد باشد، نوسانات قیمتی شدید می‌تواند فضای ناامنی برای سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی کسب‌وکارها ایجاد کند. نزدیکی نرخ‌ها به فعالان اقتصادی امکان می‌دهد تا با اطمینان بیشتری به برنامه‌های بلندمدت خود ادامه دهند و سرمایه‌گذاری‌ها به سمت فعالیت‌های مولد حرکت کند. شایان ذکر است که در روز شنبه 21 مهر 1403 قیمت اسکناس دلار رسمی وارد کانال 50 هزارتومانی شد.

تغییر ریل غیرمنتظره بازار در پاییز

بازار ارز در پاییز 1403 شروع پرسروصدایی داشت. در روزهای ابتدایی مهرماه و همزمان با ترور سیدحسن نصرالله دبیرکل حزب‌الله لبنان، سروکله ریسک‌های سیاسی مجدداً در بازار پیدا شد. ریسک‌هایی که چندان هم برای بازار جدید نبود و معامله‌گران در معاملات فروردین‌ماه با آنها مواجه شده بودند. انتشار سیگنال‌های منفی مدار آرامش بازار ارز را برهم زد و باعث شد قیمت دلار آزاد مجدداً وارد کانال‌های 60 و 61 هزارتومانی شود. انتظارات تورمی فعالان بازار از 10 مهرماه و همزمان با پاسخگویی ایران به ترور رهبر حزب‌الله از طریق عملیات موشکی «وعده صادق 2» تشدید شد. فعالان بازار با مطرح کردن احتمالات مختلف نسبت به نحوه پاسخگویی رژیم صهیونیستی به عملیات ایران اقدام به نرخ‌دهی در سطوح قیمتی بالاتر می‌کردند. تشدید هیجانات در بازار سبب شد تا نرخ دلار آزاد از سقف سالانه (تاریخی) خود نیز عبور کند. تحلیلگران پیش‌بینی می‌کردند چشم‌انداز بازار تا حدودی به سرانجام این رویدادها وابسته است. در صورتی که واکنش رژیم صهیونیستی موجب اقدام متقابل ایران شده و چرخه تبادل آتش ادامه یابد، بازار نیز به روند صعودی ادامه خواهد داد. اما در صورتی که واکنش مذکور در مقیاس کوچک باشد، سیگنال عدم گسترش درگیری‌ها به بازار مخابره شده و موجب افت ارزش شاخص‌ها (همانند اتفاق مشابه در فروردین‌ماه) می‌شود. رشد قیمت دلار تا میانه‌های کانال 69 هزارتومانی ادامه داشت اما پس از صورت گرفتن اقدام نظامی اسرائیل در بامداد شنبه 5 آبان و مقابله سامانه پدافندی کشور با آن بخشی از ریسک‌های موجود در بازار تخلیه شد و معامله‌گران بر اساس سناریوی اول نقش فروشنده را ایفا کردند.

چشم‌انداز نامشخص نیمه دوم سال

به‌طور کلی می‌توان گفت که بانک مرکزی در بازار نیم‌سال نخست 1403 با اتکا به ذخایر ارزی ناشی از فروش نفت، کارنامه خوبی در کنترل دامنه نوسان نرخ ارز به‌جا گذاشت. اما نکته غیرقابل کتمان این است که نهاد بازارساز همچنان در برابر ریسک‌های سیاسی ضعف دارد. چشم‌انداز نرخ دلار در نیم‌سال دوم 1403 تا حد زیادی به نتیجه تنش‌های منطقه‌ای بستگی دارد. در صورت شکل‌گیری آتش‌بس در نوار غزه و همچنین جنوب لبنان، احتمال گسترش درگیری‌ها نیز از میان رفته و درنتیجه با خروج ریسک‌های سیاسی از بازار، شرایط جهت ایجاد ثبات نسبی فراهم می‌شود. اما در صورتی که چرخه تبادل آتش میان ایران و رژیم صهیونیستی تداوم داشته باشد سقف قیمتی مشخصی را نمی‌توان برای اسکناس دلار متصور شد.