امید و هراس در بازار
آیا تدابیر دولت پزشکیان در راستای حمایت از بازار سهام موثر بوده است؟
بعدازظهر یکشنبه 30 اردیبهشت‌ماه 1403 بود که اخبار مرتبط با حادثه سقوط هلی‌کوپتر ابراهیم رئیسی منتشر شد. فردای آن روز و پس از گذشت بیش از 15 ساعت در بی‌خبری، اخبار تکمیلی این حادثه مبنی بر پیدا شدن هلی‌کوپتر و جان باختن تمام سرنشینان آن، از جمله رئیس‌جمهور وقت، به تایید رسید تا شوک دیگری به تمامی بازارها، از جمله بازار سهام تحمیل شود.
اما یک سال پایانی ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی چگونه گذشت و بازار سهام در چه وضعیتی بود که مسعود پزشکیان به عنوان سکاندار دولت چهاردهم انتخاب شد؟
ارثیه بورسی دولت سیزدهم
بررسی‌ها نشان می‌دهند که از اردیبهشت 1402 تا اردیبهشت 1403 اتفاقات مهمی رخ داده‌اند که وضعیت بازار سهام را متاثر کرده‌اند. مهم‌ترین و تاثیرگذارترین این اتفاقات را نیز شاید بتوان حواشی مرتبط با افزایش نرخ خوراک گاز پتروشیمی‌ها و سایر صنایع در تاریخ 17 اردیبهشت و افشای آن پس از 51 روز دانست.
شنبه 16 اردیبهشت‌ماه سال 1402 شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران به قله تاریخی خود یعنی دو میلیون و 535 هزار واحد رسید و پس از آن به دلایلی که بعدها مشخص شد رانت اطلاعاتی مرتبط با افزایش نرخ خوراک بوده است، سقوط‌های چشمگیری را تجربه کرد. تا جایی که پس از پنج روز معاملاتی از تاریخ ذکرشده این شاخص بیش از 300 هزار واحد سقوط، و تا محدوده دو میلیون و 214 هزارواحدی عقب‌نشینی کرد. پس از این اتفاق بود که موج بسیار شدیدی از نگرانی و بی‌اعتمادی وارد بازار سهام شد و نحوه نگاه و عملکرد سهامداران را تحت تاثیر قرار داد؛ اتفاقی که همچنان پس از گذشت بیش از یک سال ترکش‌های آن بر تن بازار دیده می‌شود.
اما این تنها اتفاقی نبود که در یک سال آخر ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی بازار سهام را تحت تاثیر قرار داد، بلکه ریسک‌های سیستماتیک و غیرسیستماتیک دیگری نیز در این دوران به وجود آمدند و بسیاری دیگر نیز ادامه پیدا کرده و حتی تشدید شدند.
از جمله این اتفاقات می‌توان به انتشار اوراق گواهی سپرده 30درصدی در تاریخ 9 بهمن‌ماه 1402 اشاره کرد که مطابق با دستورالعمل بانک مرکزی امکان انتشار آن برای بانک‌ها در جهت تامین سرمایه در گردش طرح‌های با بازدهی بالا فراهم شد. بانک‌های سراسر کشور در روز چهارشنبه 11 بهمن به مدت هفت روز کاری اقدام به انتشار این اوراق کردند. انتشار این ابلاغیه باعث شد نظرات گوناگونی حول محور این اتفاق و تاثیرات احتمالی و حتی عدم تاثیرگذاری آن شکل بگیرد. در این میان برخی معتقد بودند که انتشار این گواهی سپرده گامی مثبت در جهت رونق فعالیت‌های تولیدی خواهد بود، اما برخی دیگر اعتقاد داشتند که این مسئله به‌تنهایی و تا زمانی که مانند پازل در کنار دیگر ابزارهای سیاست پولی قرار نگیرد، در نهایت تاثیرگذاری ماندگاری نخواهد داشت و حتی محتمل است که از طریق افزایش هزینه تامین مالی بنگاه و به‌تبع آن افزایش هزینه تولید محصولات باعث ایجاد سطوحی از تورم بشود. همچنین کارشناسان بورسی انتشار اوراق مذکور را عاملی دانستند که جذابیت بازار سهام را حتی از آنچه بود بیشتر کاهش خواهد داد و سبب خروج پول‌های گسترده خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که از زمان انتشار این دستورالعمل از سوی بانک مرکزی تا آخرین روز انتشار اوراق 30درصدی، حدود هزار میلیارد تومان نقدینگی از بورس و فرابورس و صرفاً از محل فروش سهام از بازار خارج شد و شاخص کل بورس نیز بازدهی منفی 31 /1درصدی را به ثبت رساند.
از سوی دیگر در سطح منطقه‌ای نیز دوره مذکور، دوره آرامی نبود. در تاریخ 15 مهر 1402 معادل با 7 اکتبر 2023 عملیات نظامی نیروهای حماس علیه اسرائیل -طوفان الاقصی- آغاز شد و تا چندین روز در منطقه مرزی میان غزه و اسرائیل ادامه پیدا کرد. این رخداد عاملی جدید در تشدید التهابات در منطقه خاورمیانه شد. بورس و فرابورس به این ناآرامی‌ها واکنش نشان دادند و طی دو روز، 15 و 16 مهرماه، شاخص کل و هم‌وزن بورس و شاخص کل فرابورس به ترتیب منفی 31 /3، منفی 57 /4 و منفی 48 /3 درصد کاهش یافتند. پس از آن در سوم آذرماه، اعلام آتش‌بس موقت بین اسرائیل و فلسطین موجب امیدواری فعالان بازار شد اما این امیدواری زمان زیادی دوام نیاورد و در تاریخ 10 آذرماه اسرائیل مجدد حملات خود را آغاز کرد.
علاوه بر اتفاقات ذکرشده، مسائل عام‌تری نیز در این دوره ادامه‌دار شدند، مسائلی که همواره از اصلی‌ترین دلایل عقب‌ماندگی بازار سهام بوده‌اند و تلاش قابل توجهی برای رفع آنها صورت نگرفت. از اصلی‌ترین این موارد که سودآوری شرکت‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند، می‌توان به تداوم قیمت‌گذاری‌های دستوری، سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی کارشناسی‌نشده، دخالت‌های گاه و بی‌گاه دولت در بازار و دلار چندنرخی اشاره کرد. در همین راستا بررسی‌ها نشان می‌دهند که میانگین نرخ دلار نیما از
اردیبهشت 1402 تا اردیبهشت 1403 حدود 38 هزار و 747 تومان بوده است. این در حالی است که در مدت زمان مشابه این مقدار برای دلار بازار آزاد حدود 53 هزار و 171 تومان است که نشان‌دهنده بیش از 37 درصد اختلاف میان این دو نرخ است.
بنابراین در یک نگاه کلی می‌توان گفت که وضعیت بازار سهام در سال آخر ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی چندان مطلوب نبود و بورس و فرابورس با وجود تمام ریسک‌ها و تنش‌های داخلی و منطقه‌ای در کنار تمامی مشکلات اساسی مرتبط با بازار مذکور، رقابت را به دیگر بازارها باخته و از جذابیت کافی برای سرمایه‌گذاران برخوردار نبوده است.
امیدواری‌های تازه در بازار سهام؟
پس از اتفاق غیرمنتظره سقوط هلی‌کوپتر حامل ابراهیم رئیسی، کشور و به‌تبع آن تمامی بازارها از جمله بازار سهام یک دوره 69روزه بدون رئیس‌جمهور را تا پیش از به دست گرفتن سکان دولت چهاردهم از سوی مسعود پزشکیان (تا روز قبل از تنفیذ)، تجربه کردند. بورس اوراق بهادار تهران در این مدت، 41 روز معاملاتی فعالیت کرد که 22 روز آن محدودیت دامنه نوسان دودرصدی بر معاملات سهام و حق تقدم اعمال شد.
در این دوره 69روزه (31 اردیبهشت تا 6 مرداد)، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران رشد 29 /2درصدی را تجربه کرد (که دلیل اصلی آن رشد 2 /4درصدی روز بعد از اعلام نتایج انتخابات بود)، میانگین ارزش معاملات به 2279 میلیارد تومان رسید و 9424 میلیارد تومان نیز نقدینگی از سوی سهامداران خرد و صرفاً از محل فروش سهام از بورس و فرابورس خارج شد.
از زمان روی کار آمدن مسعود پزشکیان در روز 7 مرداد تا روز تنظیم این گزارش، 8 آبان 1403، 62 روز معاملاتی می‌گذرد. در این مدت زمان نماگر اصلی بازار سهام 35 روز منفی و 27 روز مثبت را تجربه کرد که برآیند این روزها بازدهی منفی پنج‌درصدی شاخص کل است. به علاوه میانگین ارزش معاملات خرد در این مدت به 2281 میلیارد تومان رسید و 1021 میلیارد تومان نیز پول حقیقی از بازار خارج شد.
اما این اتفاقات در حالی رخ دادند که شرایط از فردای مراسم تحلیف پزشکیان حتی پیچیده‌تر از گذشته نیز شد. بامداد 10 مردادماه سال جاری، یک روز پس از مراسم تحلیف، اسماعیل هنیه رهبر سازمان حماس در خاک ایران به‌وسیله موشک‌های اسرائیلی ترور شد. این اتفاق باعث شد تنها پس از 22 روز معاملاتی، مجدد دامنه نوسان مثبت و منفی یک درصد بر معاملات بازار اعمال شود. این محدودیت از 14 تا 24 مرداد ادامه یافت و پس از آن به ترتیب در تاریخ‌های 27 مرداد و 17 شهریور (همزمان با استعفای مجید عشقی) به مثبت و منفی دو و سه درصد افزایش پیدا کرد.
پس از این اتفاق نیز در حالی که رفته‌رفته آرامش نسبی در حال حاکم شدن بر فضای بازار بود و حجت‌الله صیدی نیز به عنوان رئیس جدید سازمان بورس و اوراق بهادار منصوب شد، در ساعات پایانی جمعه 6 مهرماه خبر ترور حسن نصرالله، دبیر کل حزب سیاسی و گروه شبه‌نظامی حزب‌الله لبنان، از سوی نیروهای اسرائیل منتشر شد تا بار دیگر تنش و ریسک‌های منطقه‌ای افزایش یافته، و بازارها مجدد در شوک فرو بروند. به این ترتیب دامنه نوسان از هفتم مهرماه مجدد به یک درصد کاهش یافت و از بیست و یکم همین ماه به سه درصد افزایش پیدا کرد که تا روز تنظیم این گزارش نیز همچنان این محدودیت بر قیمت سهام اعمال می‌شود.
اما این ماجرا به همین‌جا ختم نشد و دلهره و ترس در بازارها به دلیل نامشخص بودن زمان، اندازه و تبعات ناشی از پاسخ نظامی ایران به اسرائیل، که پیش از آن از سوی مقامات حتمی خوانده شده بود، ادامه‌دار شد و حتی پس از پاسخ ایران و س‍پس حمله مجدد اسرائیل به خاک کشور در روزهای اخیر، این نگرانی‌ها همچنان ادامه دارند و بر سر بازار سایه افکنده‌اند. در این روزها نیز معاملات در بازار همچنان با احتیاط بسیار انجام می‌شوند و سرمایه‌گذاران هر لحظه در انتظار اخباری مبنی بر کاهش یا افزایش تنش‌ها هستند.
بنابراین با نگاهی کلی به وضعیت بازار پس از روی کار آمدن مسعود پزشکیان می‌توان دید که التهاب و شوک‌های داخلی و خارجی بخش جدانشدنی ماه‌های اخیر بوده‌اند که محدودیت دامنه نوسان در 57 روز از 62 روز معاملاتی از روز تنفیذ حاکی از همین مسئله است.
اما تشدید شوک‌ها و افزایش نااطمینانی و نگرانی تنها اتفاقات ماه‌های اخیر نبودند و پس از انتخاب پزشکیان به عنوان رئیس‌جمهور، که بورس تهران و سهامداران آن با رشد بیش از چهاردرصدی شاخص کل روی خوش خود را به این انتخاب نشان دادند، اتفاقات حائز اهمیت و مثبت دیگری نیز رخ دادند که انتظار می‌رود با گذر زمان، ادامه‌دار شدن و همچنین عمل به وعده‌های دیگر، بازارها به‌طور مثبت تحت تاثیر قرار بگیرند.
پزشکیان پیش از انتخاب شدن به عنوان رئیس‌جمهور دولت چهاردهم سخنانی در ارتباط با بازار سهام، مانند لزوم حذف قیمت‌گذاری دستوری، به میان آورده بود که با استقبال سهامداران نیز مواجه شد. اولین رخداد پس از ریاست‌جمهوری پزشکیان را می‌توان جایگزینی حجت‌الله صیدی با مجید عشقی دانست که کارشناسان انتقادهای بسیاری را به جهت ضعف در عملکرد متوجه وی می‌دانستند. این جایگزینی و تغییرات دیگر در بدنه مدیریت اقتصادی کشور حاکی از نگاه متفاوت این رئیس‌جمهور با رئیس‌جمهور پیشین بود. صیدی در همان روزهای ابتدایی و پس از ترور حسن نصرالله به‌سرعت طی جلسه‌ای اضطراری دامنه نوسان را به مثبت و منفی یک درصد کاهش داد تا به سهامداران این پیام را مخابره کند که اتفاقی مانند اقدام دیرهنگام در حمایت از سهامداران مانند آنچه در زمان ریاست پیشین و پس از ترور اسماعیل هنیه رخ داد، در دوران ریاست وی رخ نخواهد داد.
در بحث قیمت‌گذاری دستوری نیز در روزهای اخیر شاهد انتشار اخباری مبتنی بر آزادسازی قیمت لبنیات و آب و برق به صورت پلکانی هستیم که حاکی از عزم جدی دولت چهاردهم در کاهش یارانه‌ها و آزادسازی قیمت‌هاست که به‌طور مستقیم سودآوری شرکت‌های بورسی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
مسئله مهم دیگر بازار سهام که مدت‌هاست کارشناسان آن را یکی از عوامل اصلی عقب‌ماندگی بورس می‌دانند، چندنرخی بودن دلار و فاصله زیاد دلار نیما با دلار بازار آزاد است که این مسئله نیز سود شرکت‌ها را به میزان قابل توجهی تحت تاثیر قرار می‌دهد. آمار محاسبه‌شده از سوی مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار نشان می‌دهد که عدم‌النفع صنایع بورس از فروش دستوری ارز صادراتی در سال گذشته 39 درصد افزایش یافته است و از سال 1401 تا نیمه نخست سال جاری، 257 شرکت فعال در صنایع مختلف بورسی بیش از 419 هزار میلیارد تومان کمتر از آنچه ممکن بود، به دلیل فروش محصولات خود با دلار نیما درآمد کسب کردند. پس از روی کار آمدن مسعود پزشکیان مطابق با آنچه پیش از آن نیز نماینده اقتصادی وی مبنی بر کاهش اختلاف این دو نرخ اظهار کرده بود، روند رشد دلار نیمایی شدت گرفت. این نرخ تا تاریخ 8 آبان‌ماه به 49 هزار و 150 تومان رسیده است. با نگاهی کلی می‌توان گفت که پس از اظهار نظرات وزیر اقتصاد دولت چهاردهم در باب دلار نیما و حمایت وی از روند افزایش نرخ، در آینده نیز شاهد نزدیک‌تر شدن این نرخ به نرخ بازار آزاد باشیم.
در نهایت، اگرچه شاخص‌ها و نماگرهای بازار سهام در این روزها حاکی از وضعیت چندان مطلوبی نیستند، اما باید توجه کرد که بخش عظیمی از شرایط فعلی نتیجه مستقیم وضعیت بی‌سابقه‌ای است که در ماه‌های اخیر در خاورمیانه در جریان است و باعث ایجاد رخوت در بطن بازار سهام شده است. به‌رغم تمام این شرایط، در همین مدت زمان کوتاه سه‌ماهه اتفاقات به نسبت امیدوارکننده‌ای در ارتباط با این بازار رخ داده‌اند و انتظار می‌رود که در آینده نیز در صورت عدم خلف وعده و اجرایی شدن برنامه‌های حمایتی که تیم اقتصادی دولت چهاردهم ارائه کرده است، بازار سهام وضعیت مطلوب‌تری را تجربه کند.
