خاک تفته

بزرگ‌ترین استان کشور در چنگ خشکسالی اسیر شده است. مساله دیروز و امروز یا امسال و پارسال نیست که با یک سال بارندگی بیشتر حل شود؛ تلنبار چند دهه غفلت و سوءمدیریت و سوءاستفاده است که اکنون دارد چالش‌هایی جدی برای زندگی کرمانی‌ها چه در زرند، چه بافق، چه رفسنجان یا جیرفت ایجاد می‌کند.  خشکسالی ابتدا کارش را با باغات و محصولات کرمان آغاز کرد و باعث شد تا درختان کم‌رمق محصول کمتری بدهند. کم‌کم درختان خشکیده شدند و هر سال باغ‌های بیشتری به مرز خشکیدگی رسید. باغداران بی‌باغ ابتدا درختان خشکیده را زغال کردند و فروختند و به‌تدریج فکر مهاجرت به حاشیه شهرها یا دیگر استان‌ها به ذهن برخی از آنان رسید تا علاوه بر خشکسالی، مهاجرت و حاشیه‌نشینی و بیکاری نیز به فهرست مشکلات راه یابد. اما این همه ماجرا نیست و حالا با خاک خشک و تفتیده کرمان، می‌رود که با هر وزش بادی، ریزگردها به آسمان رود.  هشدار جدی این است که زیستن در کرمان به مخاطره افتاده است و استان زیبای باغ شازده و کلوت‌های شهداد در معرض جدی‌ترین آسیب‌ها از ناحیه خشکسالی است.

چاه‌هایی که شیره جان خاک را بیرون کشید

برابر گزارش‌های منتشر شده در منابع رسمی۱، در استان کرمان حدود ۳۰ هزار حلقه چاه عمیق وجود دارد که بخش عمده‌ای از آنها غیرمجاز است. با وجود این تعداد چاه عمیق عجیب نیست که برداشت از منابع آن بسیار زیادتر از ورودی ناچیز به آن باشد و رقم خالص منفی ۱ /۱ میلیارد مترمکعب را ثبت کرده باشد. در کرمان بیش از ۹۵ درصد آب صرف کشاورزی می‌شود که البته هدرروی بسیار بالایی دارد. تبخیر و فرو رفتن در زمین حدود ۷۰ درصد از آب مصرفی در بخش کشاورزی را به هدر می‌دهد. مصرف آب شرب مردم نیز کمتر از ۵ /۳ درصد است. به این معنا که اگرچه صرفه‌جویی هرچه بیشتر در مصرف آب شرب لازم و ضروری و مفید فایده است اما در کلیت منابع آبی استان، کم‌اثر است و باید چاره‌جویی را در بهبود وضعیت مصرف آب در کشاورزی دید. کرمان همواره یکی از کم‌بارش‌ترین استان‌های کشور بوده است و اگرچه وضعیتی بهتر از یزد دارد اما با توجه به جمعیت بیشتر (تراکم) و البته وجود باغات بیشتر، مصرف آب بالاتری هم دارد.

بنا برگزارش‌های موجود البته وضعیت در جنوب استان بهتر است اما در شمال کرمان وضعیت بارندگی و منابع آبی وخیم‌تر شده و برای نمونه منطقه شهداد سال گذشته کمتر از ۱۶ میلی‌متر بارش داشته است. همچنین در شرق استان سال‌ها خشکسالی باعث بروز پدیده ریزگردها شده است که برای ساکنان این منطقه زندگی را دشوارتر می‌کند. میزان بارش‌ها در کرمان نوسان زیادی دارد و یک سال کمتر و سال بعد بیشتر می‌شود اما میزان بارندگی‌ها آنقدر اندک است که حتی وقتی در سال بعد صد درصد هم رشد پیدا می‌کند باز هم استان با خشکسالی مواجه باشد. میزان بارندگی در سال 13۹۴ معادل ۹۲ میلی‌متر اعلام شد که نسبت به ۱۰۴ میلی‌متر قبلی حدود ۱۰ درصد کاهش داشت.

برابر آمار موجود سال ۱۳۹۳ از زبان مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت منطقه‌ای کرمان۲، متوسط بارندگی در کرمان کمتر از دوسوم متوسط بارندگی در کشور است. در حالی که متوسط بارندگی در کشور حدوداً ۲۵۰ میلی‌متر است این رقم در استان کرمان ۱۲۹ میلی‌متر ثبت شده است. حجم بارندگی در این استان حدود ۲۴ میلیارد مترمکعب است که نزدیک به ۷۷ درصد آن، یعنی ۱۸ میلیارد مترمکعب، تبخیر می‌شود. حدود ۲ /۳ میلیارد مترمکعب در زمین نفوذ کرده و ۱۵ /۲ میلیارد مترمکعب هم در رودخانه‌های اصلی کرمان جاری می‌شود. کرمان نزدیک به دو دهه است که گرفتار خشکسالی است و کف‌شکنی و عمیق کردن چاه‌ها تنها باعث برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی شده است. به طوری که منابع آبی دشت صوغان با افت سالانه ۱۵ /۲ متر در فاصله سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۲ معادل ۶۲ /۳۶ متر افت کرده است. این اضافه برداشت نیز علاوه بر کاهش شدید منابع آبی به فرونشست دشت‌های استان کرمان منجر شده است.

مهاجرت از بزرگ‌ترین استان کشور

آمار کلی مهاجرت در استان کرمان منفی است. همان‌طور که انتظار می‌رود تعداد مهاجران از این استان پهناور کشور به دیگر استان‌ها بیشتر از تعداد مهاجران ورودی به این استان است. آمار رسمی تازه‌ای از مهاجرت در کرمان هنوز منتشر نشده است اما آمار سرشماری سال 1390 که میزان مهاجرت بین سال‌های 1385 تا 1390 را نشان می‌دهد، این رقم منفی را تایید می‌کند. رقمی که با توجه به تشدید وضعیت خشکسالی و رکود در صنعت طی سال‌های اخیر، با احتمال بالایی، بیشتر شده است. برابر نتایج سرشماری سال 1390 در بازه زمانی پنج‌ساله منتهی به آمارگیری، 38 هزار و 27 نفر برای سکونت وارد استان کرمان شده‌اند و در مقابل 44 هزار و 409 نفر نیز از این استان به دیگر مناطق کشور کوچ کرده‌اند. مهاجرفرستی کرمان طی این دوره 6382 نفر بیش از مهاجرپذیری‌اش بوده است. ضمن اینکه در این آمار تعداد افرادی که به خارج از کشور کوچ کرده‌اند نیز محاسبه نشده است. از 23 شهرستان استان کرمان 16 شهرستان مهاجرفرست و تنها هفت شهر مهاجرپذیر بوده که برابر آمار رفسنجان مهاجرپذیرترین و جیرفت مهاجرفرست‌ترین شهرهای استان شناخته شده است.3

از سرشماری اخیر سال 1395 هنوز آمار جزئی مهاجرت به خارج و داخل استان‌ها استخراج نشده و آنچه در مورد مهاجرت‌ها گفته شده است، صرفاً سهم هر استان در میزان کل مهاجرت کشوری است که سهم کرمان از کل چهار میلیون و 709 هزار و 149 مهاجر داخل کشور در مناطق روستایی و شهری، معادل 2 /2 درصد است. کرمان در سال 1390 سهمی سه‌درصدی در میان 5 /5 میلیون مهاجر داشت. با این همه چون آمار و ارقام مربوط به هر استان منتشر نشده است، نمی‌توان قضاوت دقیقی از افزایش یا کاهش تعداد مهاجران داشت. گرچه می‌توان امیدوار بود که به‌رغم تشدید مشکلات خشکسالی، تعداد مهاجران فزاینده نباشد. چرا که کرمان با وجود مساحت بالا به عنوان بزرگ‌ترین استان کشور و با جمعیت بیش از 1 /3 میلیون نفر تراکم جمعیتی اندکی دارد و از این نظر در بین پنج استان کم‌تراکم کشور است. اگرچه با توجه به وجود سرزمین‌های خشک و بیابان‌های وسیع این تراکم پایین چندان دور از انتظار هم نیست اما کاهش رشد جمعیت با توجه به وجود مهاجرت می‌تواند این استان پهناور را مورد تهدید قرار دهد. (نمودار ورودی مطلب)

در برابر حاشیه‌نشینی

پدیده دیگری که در نتیجه خشکسالی و مهاجرت در استان کرمان رو به رشد است، مساله حاشیه‌نشینی است. همان‌طور که آمار نیز نشان می‌دهد مهاجرت از روستاها و شهرهای محروم‌تر استان به سمت شهرهای بزرگ‌تر و برخوردارتر بیشتر بوده است. اما این جمعیت که غالباً به واسطه فقر اقتصادی دست به مهاجرت زده‌اند، از تمکن لازم برای زندگی در بافت شهری بهره‌مند نیستند و به اجبار به مناطق و محله‌های محرومی روی می‌آورند که در حاشیه شهرهای بزرگ ساخته شده و احتمالاً ساخت‌وسازهای غیرقانونی است. همین رویکرد و افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ به ویژه شهر کرمان در اواخر سال‌های دهه 1380 و اوایل دهه 1390 بود که مسوولان استانی را به فکر عاجلی برای مقابله با این پدیده انداخت که البته تجربه نشان داده اقدامات سلبی اگر چه در کوتاه‌مدت ممکن است به نتیجه برسد اما در بلندمدت فاقد اثرگذاری مثبت خواهد بود. با این حال برابر گزارش‌هایی که از استانداری و مقامات قضایی استان منتشر شده است، از اواخر سال 1392 مبارزه با زمین‌خوارانی که زمین‌های حاشیه شهرها را برای واگذاری به حاشیه‌نشینان مستضعف تصرف می‌کردند، شکلی جدی به خود گرفت و حدود 23 هزار هکتار از اراضی دولتی باز پس گرفته شده است. این اقدامات همواره با هشدارهایی به مردم مبنی بر تعلق نگرفتن خدمات شهری به مناطق حاشیه‌نشین صورت گرفته است تا میل به سکونت در این مناطق کاهش یابد. با این همه واضح است که این اقدامات بدون برقراری شرایط بهتر و امکانات بیشتر برای حفظ مردم بومی در شهرها و روستاهای خودشان بی‌فایده است.

این مساله نیز با اتخاذ سیاست‌ها و مکانیسم‌هایی امکان‌پذیر است که بتواند اقتصاد روستاها و شهرهای کوچک را راه بیندازد تا علاوه بر ایجاد کار و اشتغال، سطح درآمد ساکنان این مناطق هرچند اندک بالا رود. اندیشیدن طرح‌های کارشناسی‌شده و مطابق با اقلیم می‌تواند به تحقق این مساله کمک شایانی بکند. همان‌طور که اخیراً به گفته فرماندار کرمان، طرح کاشت سیر در منطقه شهداد استان کرمان بسیار مورد توجه قرار گرفته است به طوری که ظرف چند سال سطح زیر کشت این محصول به 280 هکتار بالغ شده و 15 هزار تن سیر از این منطقه برداشت شده است. برابر گفته‌های فرماندار کرمان این طرح که با استقبال ساکنان 60 روستای موجود در این منطقه از کرمان مواجه شده است می‌تواند عامل مهمی برای حفظ زندگی در روستاها باشد. روستاهایی که در حال حاضر حدود نیمی از آنها کمتر از 20 خانوار جمعیت دارند و هرگونه اتفاق ناخوشایندی ممکن است به تخلیه آنها بینجامد. این طرح اگر با تایید کارشناسان حوزه کشاورزی و آب، همراه باشد می‌تواند سرآغاز خوبی برای مردمی باشد که تنها محل درآمدشان همواره کشاورزی در سرزمین‌های تفتیده کویری بوده است و امروز با مشکلات جدی در این راه مواجه شده‌اند. خشکسالی متهم ردیف اول حاشیه‌نشینی در کرمان است و این آسیب تنها به کار و کشاورزی محدود نشده است و در مناطقی تامین آب شرب مردم نیز با مشکلات شدید روبه‌رو شده است. در چنین شرایطی ابتدا باید شرایط مناسبی برای زندگی مردم فراهم کرد و امکانات اولیه و ابتدایی چون آب شرب را در اختیار آنها قرار داد و بعد با معرفی طرح‌های کشت جدید، تولید صنایع‌دستی و محصولاتی که کمتر نیازی به آب دارد برای آنان اشتغال‌زایی کرد. 

پی‌نوشت‌ها:

۱- خبرگزاری مهر، گزارش منتشر شده در شنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۹۵

۲- خبرگزاری ایرنا، گزارش منتشر شده در ۲۱ اسفند ۱۳۹۳

3- سرشماری مرکز آمار ایران سال 1390