طلای آبی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های استان کرمان، موضوع «آب» است. این مساله با فاصله زیاد نسبت به سایر چالش‌های این استان پهناور در صدر قرار گرفته و برخی از کارشناسان عواقب کم‌آبی در استان را معادل پدیده‌هایی مانند زلزله عنوان کرد‌ه‌اند. در این میان کارشناسان راهکارهایی در خصوص مدیریت چالش کم‌آبی در کرمان ارائه کردند. در این گزارش ضمن بررسی وضعیت منابع آبی این استان، برخی از راهکارها تشریح شده است. این راهکارها بر اساس پژوهشی با عنوان «مدیریت منابع آبی، چالش‌ها و راهکارها» در دانشگاه شهید باهنر کرمان استخراج شده است.

نگاهی گذرا به نقش آب در فرهنگ ایران‌زمین نشان می‌دهد در روزگاران کهن، مردم ایران آنقدر به آب اهمیت می‌دادند که آن را منشأ پاکی دانسته و فرشته‌ای به نام آناهیتا (ناهید) برای آن قائل می‌شده‌اند. همچنین حکومت‌های باستانی برای تحصیل و استفاده از آب و جلوگیری از درگیری‌ها، مقررات و ضوابطی را وضع می‌کردند، که در هر دوره افراد جامعه ملزم به رعایت آنها بودند. در دوره اسلامی بر اهمیت آب افزوده شد و قرآن کریم آب را پایه و بنیاد هستی و زندگی معرفی کرد. در این دوره آب‌ها از انفال محسوب می‌شد و در مالکیت و تحت نظارت کامل حاکم جامعه اسلامی قرار گرفت. در آموزه‌های اسلامی آلوده کردن آب و اسراف آن ممنوع است و این ممنوعیت همه مردم در تمام شئون و در هر زمان را شامل می‌شد. از آنجا که تمنای آب و مساله درک مردم از منابع آبی در تعیین چگونگی مصرف آن اهمیت بسیاری دارد، هرجا آب کمتر و تقاضا بیشتر بوده، شاهد خلاقیت‌ها و ابتکارات هوشمندانه هستیم. مثلاً مردم استان یزد در گذشته به دلیل کمبود آب، با استفاده از دفن کوزه آب در زمین (کنار ریشه گیاهان) به روش آبیاری تراوشی (قطره‌ای) در باغات و مزارع خود کشاورزی می‌کردند. در حال حاضر مردم شهرستان قم نیز به دلیل بالا بودن میزان شوری آب‌های سطحی و زیرزمینی این منطقه و کمبود میزان آب شیرین و قابل شرب، آب شیرین را به ‌صورت سهمیه‌ای یا پرداخت پول دریافت و مصرف می‌کنند. مردم این شهرستان برای شست‌وشو و سایر مصارف، از آب‌های با کیفیت پایین‌تر استفاده می‌کنند، اما وضعیت در اغلب شهرهای ایران به گونه‌ای است که از آب‌های شیرین برای شرب، کشاورزی و صنعت، بدون دقت در مقدار، استفاده می‌کنند و هیچ نگرانی از این بابت ندارند.

عدم آگاهی از روش‌های حفظ منابع با کمترین هزینه و نیز آشنا نبودن با عواقب تهی شدن آبخوان‌ها از مهم‌ترین علل برداشت‌های بی‌رویه از منابع در کشور است. از دیگر علل برداشت‌های بیش از حد مجاز به‌ویژه در کشاورزی نگرش رسیدن به سود بیشتر بدون توجه به حفظ محیط زیست و منابع است. در این نگرش از کاهش میزان سود در آینده به دلیل آسیب به محیط زیست و منابع کاملاً غفلت می‌شود. متاسفانه این نوع نگرش در میان مردم رواج بسیار دارد. وقتی یک منبع در بین عده‌ای مشترک است سهم هر فرد از منافع حاصل از آن معمولاً بیش از سهم وی در لطمات حاصل از آن است. بدین معنا که اکثر سود حاصله نصیب فرد استفاده‌کننده از منبع می‌شود، در عوض هزینه آسیب ناشی از استفاده بیش از حد از منابع، نصیب تمامی افراد جامعه شده و دولت نیز برای جبران خسارات هزینه می‌کند. بهره‌برداران ترجیح می‌دهند به دنبال سود بیشتر باشند و در حد امکان و توانایی خود به تخلیه و آلودگی منابع و تخریب محیط زیست بپردازند و به عواقب آن نیز نمی‌اندیشند.

در این خصوص از نگاه کارشناسان، افزایش سطح سواد کشاورزان و حمایت و تشویق فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به فعالیت در بخش کشاورزی، یکی از مهم‌ترین روش‌های فرهنگی مدیریت منابع است. روش سنتی کشاورزی دیگر جوابگوی نیازهای جوامع با توجه به رشد جمعیت و امکان رسیدن به توسعه پایدار نیست و ادامه روش‌های سنتی علاوه بر کاهش تولید، سبب افزایش مصرف آب و کاهش میزان ذخایر آبی و همچنین آلودگی منابع نیز می‌شود. بنابراین برای استفاده از روش‌های نوین آبیاری و به‌کارگیری روش‌های علمی در کشاورزی، نیاز به گماردن افراد متخصص در این امر است.

ویژگی‌های استان کرمان

 استان کرمان با وسعتی معادل 181 هزار کیلومتر مربع با دربرگرفتن نزدیک به 11 درصد از خاک کشور، جزو پهناورترین استان‌ها در کشور محسوب شده اما به دلیل کمبود نزولات جوی و بالا بودن میزان تبخیر، از نظر منابع آب در ردیف استان‌های خشک ایران قرار دارد. در دهه اخیر به دلیل تداوم خشکسالی و ماندگاری اقلیم خشک، تولید جریانات سطحی بسیار ناچیز بوده و به همین دلیل برداشت از منابع آب زیرزمینی به شدت افزایش یافته است. افزایش جمعیت و سطح زیر کشت محصولات باعث شده هر ساله به تعداد منابع آب افزوده شود به نحوی که تعداد منابع آب زیرزمینی (اعم از چاه، قنات و چشمه) از پنج هزار منبع در سال 1357 به 38540 منبع در سال 1394 رسیده است. این افزایش بی‌رویه و مصرف زیاد باعث کاهش تدریجی توان سفره‌های آب زیرزمینی در اغلب نقاط و پایین رفتن سطح آب شده و به همین دلیل بسیاری از قنات‌ها خشک شده و اکثر محدوده‌های مطالعاتی استان در حالت ممنوعه و بعضاً ممنوعه بحرانی قرار گرفته است. تامین پایدار نهاده آب به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین نهاده‌های تولیدی، با چالش‌هایی مواجه است. از سوی دیگر رشد بخش‌های کشاورزی، صنعت، معدن و توسعه شهرنشینی، استفاده سنتی و عدم مصرف بهینه از منابع آب را در طول چند دهه گذشته تشدید کرده که به ایجاد عدم تعادل بیشتر بین آب قابل دسترس و تقاضای آب منجر شده است.

 وضعیت بارندگی

 در گذشته میزان بارندگی استان پایین‌تر از متوسط بارندگی کشور (242 میلی‌متر) بوده که با خشکسالی‌های 15‌ساله و تداوم آن، میزان بارندگی از حد نرمال بسیار پایین‌تر آمده به طوری که متوسط بارندگی استان از 134 میلی‌متر در سال به 129 میلی‌متر تقلیل یافته است.

به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سطح آب در نواحی مختلف استان خصوصاً در دشت‌های بحرانی نظیر زرند، رفسنجان، سیرجان و کرمان به شدت کاهش یافته است به نحوی که سطح آب در دشت زرند طی 10 سال گذشته 5 /13 متر، در دشت رفسنجان طی هشت سال گذشته 5 /6 متر و در دشت کرمان طی 14 سال گذشته بیش از 12 متر افت کرده است.  بر اساس آخرین آماربرداری تقریباً تمامی دشت‌های استان ممنوعه بوده و با کسری مخزن مواجه‌اند، همچنین وضعیت تعدادی از دشت‌های ممنوعه از لحاظ کمی و کیفی، بحرانی گزارش شده به نحوی که در بخشی از این مناطق آب استحصالی غیرقابل استفاده است.

به‌رغم کاهش منابع آب تجدیدشونده، میزان مصرف از منابع آب، نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش نیز یافته است. به طوری که بیلان منفی سالانه استان کرمان حدود 22 درصد بیلان منفی کشور را شامل می‌شود. بر اساس آخرین آمار برداری تخلیه کل منابع آب زیرزمینی در استان (چاه – چشمه‌–‌قنات) 6385 میلیون مترمکعب است که از این مقدار، سهم چاه‌های عمیق 4482 میلیون مترمکعب، چاه‌های نیمه‌عمیق 1337 میلیون مترمکعب، قنوات 456 میلیون مترمکعب و چشمه‌ها 110 میلیون مترمکعب است. از کل منابع آب زیرزمینی 6018 میلیون مترمکعب آن در بخش کشاورزی، 313 میلیون مترمکعب آن در بخش شرب و بهداشت و 54 میلیون مترمکعب در بخش صنعت و خدمات مصرف می‌شود. حجم کل مصارف آب استان اعم از سطحی و زیرزمینی 7185 میلیون مترمکعب است که 6682 میلیون مترمکعب آن در بخش کشاورزی و مابقی در بخش شرب و صنعت مصرف می‌شود به عبارتی از کل منابع استان 94 درصد در بخش کشاورزی، پنج درصد در بخش شرب و بهداشت و یک درصد در بخش صنعت و خدمات مصرف می‌شود که 11 درصد آن از آب‌های سطحی و 89 درصد آن از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. این میزان مصرف در کشور، حدود 92 درصد مربوط به بخش کشاورزی، شش درصد مربوط به مصارف شرب و بهداشت و دو درصد در بخش صنعت است. گفتنی است در متوسط جهانی، میزان مصارف به‌صورت 70 درصد در بخش کشاورزی، 20 درصد در بخش صنعت و 10 درصد در بخش شرب است. همچنین سهم استحصال آب از منابع آب زیرزمینی و سطحی در کشور 60 درصد از منابع آب زیرزمینی و 40 درصد از منابع آب سطحی است. با توجه به آمار ارائه‌شده مشخص می‌شود که استان کرمان یک منطقه کشاورزی است در حالی که به دلیل شرایط خاص اقلیمی و کاهش منابع آب زیرزمینی و همچنین پایین بودن راندمان آب در بخش کشاورزی باید کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی و جلوگیری از توسعه سطح زیر کشت در استان مدنظر قرار گیرد. ایجاد تعادل میان مصرف و توان سفره‌های آب زیرزمینی و ایجاد سازه‌ها، تاسیسات و شبکه‌های آبیاری از دیگر راهکارهای موثر در کمک به بحران ایجاد شده است.

راهکارهای عملیاتی

 با توجه به اینکه استان کرمان از دریاچه‌های آب شیرین و رودخانه‌های بزرگ دور است بنابراین در عمل استفاده از منابع آب جایگزین در این استان امکان‌پذیر نیست و تنها راه ممکن برای کاهش مشکلات، مدیریت صحیح و استفاده بهینه از منابع موجود است. مدیریت منابع آبی به معنی استفاده دقیق از آب و حفاظت منابع آبی است که کمیت و کیفیت آب را شامل می‌شود. روش‌های فعال قابل ‌تفکیک به روش‌های جلوگیری از هدررفت آب‌های سطحی، حفاظت از آبخوان‌ها و صرفه‌جویی و حفاظت آب در مصرف است.

حفاظت از آبخوان‌ها

مهم‌ترین اقداماتی که می‌تواند به حفاظت از آبخوان‌ها کمک کند، شامل تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، بررسی اجرای پروژه باروری ابرها و شناخت آلاینده‌ها و جلوگیری از نفوذ آلودگی به آب‌های زیرزمینی است. در خصوص مورد اول، به دلیل افت شدید سطح آب، تغذیه آبخوان‌های استان کرمان به ویژه در مناطقی که با پیشروی آب شور مواجه است لازم و ضروری به نظر می‌رسد. برای جلوگیری از کاهش ذخایر آبی و پیشروی بیشتر آب شور می‌توان اقداماتی نظیر تغییر محل چاه‌های بهره‌برداری و تغذیه مصنوعی در مناطقی را که رسوبات دانه‌درشت هستند انجام داد. در خصوص بررسی باروری ابرها باید توضیح داد که این روش نیازمند صرف هزینه‌های بالایی است و توانایی کنترل میزان و محل بارش به سختی امکان‌پذیر است، ولی در صورت امکان روش مناسبی محسوب می‌شود. در خصوص بحث سوم، مهم‌ترین منابع آلودگی استان کرمان شامل معادن و صنایع بزرگ، صنایع کوچک، زباله‌ها و فاضلاب‌های شهری و استفاده از کودهای شیمیایی و حشره‌کش‌ها هستند که باید از نفوذ این آلودگی‌ها به آب‌های زیرزمینی جلوگیری کرد.

حفاظت از آب مصرفی

بخش دوم راهکارها در خصوص صرفه‌جویی و حفاظت آب در مصرف است. با توجه به اینکه بیشترین میزان مصرف آب‌های زیرزمینی استان مربوط به بخش کشاورزی است، حفاظت آب در کشاورزی و بهبود روش‌های آبیاری می‌تواند صرفه‌جویی عظیمی در برداشت از منابع آبی استان باشد. در این خصوص مواردی را می‌توان در نظر داشت. موضوع نخست، عدم صدور مجوزهای جدید حفاری و کف‌شکنی، جلوگیری از بهره‌برداری غیرمجاز و جلوگیری از حفر چاه‌های عمیق در جبهه تغذیه‌ای دشت‌هاست. همچنین در کنار این موضوع، باید میزان برداشت آب از طریق کنترل میزان انرژی تحویلی، نصب دورسنج روی موتورپمپ‌ها و نصب کنتورهای حجمی را مدیریت کرد. راهکار دیگر در این خصوص می‌تواند، قیمت‌گذاری بر آب مصرفی در بخش کشاورزی و تعیین مالیات بر درآمد آب برای ترغیب کشاورزان به حفاظت آب به خصوص در مجاور مراکز پرجمعیت و همچنین استفاده از سیاست‌های تشویقی برای کشاورزانی باشد که میزان محصول تولیدی آنها به ازای واحد آب مصرفی بیشتر است. همچنین اجرای روش‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی در مزارع و باغات با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، خاک و نوع گیاه به منظور افزایش کارایی مصرف آب و فراهم کردن تسهیلات بانکی برای اجرای این طرح‌ها می‌تواند، مدنظر قرار گیرد. در کنار این موارد، تغییر الگوی کشت و تهیه الگوی کشت بهینه با توجه به شرایط زمین و اقلیم منطقه نیز می‌تواند مفید باشد. ازآنجاکه اکثر زمین‌های دشت‌های بزرگ استان زیرکشت پسته است، کشاورزان با حداکثر توان خود اقدام به تخلیه آبخوان‌ها و آبیاری زمین‌های خود کرده و با توجه به سودآوری آن هیچ‌گونه توجهی به عواقب نامطلوب آن از جمله آسیب به منابع آبی ندارند. تغییر الگوی کشت و جایگزینی محصولات سازگار با شرایط آبی و خاکی منطقه که نیاز آبی کمتری داشته در عین حال دارای بازدهی بالا باشند، می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل باشد.