خاستگاه موادمعدنی

کرمان با وجود بیش از 40 نوع ماده معدنی و بیش از 4 /7 میلیارد تن ذخایر شناخته‌شده، «بهشت زمین‌شناسی ایران» لقب گرفته است. در حال حاضر کرمان با استخراج سالانه بیش از 60 میلیون تن در قالب 42 نوع ماده معدنی، 21 درصد استخراج موادمعدنی کل کشور را به خود اختصاص داده و از این لحاظ رتبه اول کشور را از آن خود کرده است. بر اساس آمارهای منتشرشده، ارزش افزوده تولیدات موادمعدنی این استان سه هزار و 500 میلیارد تومان است که برابر با 42 درصد ارزش افزوده کل کشور محسوب می‌شود. این در حالی است که 6 /99 درصد از این ارزش افزوده، مربوط به پنج کمپانی بزرگ معدنی و تنها 4 /0 مربوط به 370 پروانه بهره‌برداری دیگر است. معادنی همچون «مس سرچشمه» و «سنگ‌آهن گل‌گهر» از جمله معادن بزرگ استان کرمان به شمار می‌روند که سبب شده تا ایران دو معدن از پرعیارترین و منحصربه‌فردترین معادن دنیا را به نام خود ثبت کند.

بررسی آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد، در حال حاضر 375 پروانه بهره‌برداری معدنی با اشتغال حدود 22 هزار نفر و هزار و 540 واحد صنعتی با اشتغال حدود 60 هزار نفر در استان کرمان وجود دارد که مجموعاً نزدیک به 82 هزار نفر اشتغال در حوزه صنعت و معدن ایجاد کرده است. همچنین از نظر تعداد گروه، «کانی غیرفلزی» با 24 درصد مجوزهای بهره‌برداری بعد از گروه «صنعت غذایی و آشامیدنی» در بالاترین رده قرار گرفته است. از نظر سرمایه‌گذاری نیز گروه «صنعت فرآوری موادمعدنی» و «فلزات اساسی» به ترتیب با 38 و 21 درصد بیشترین میزان را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین آمارها نشان می‌دهد بیشترین سهم اشتغال در این استان بعد از گروه «صنایع غذایی و آشامیدنی» مربوط به گروه «استخراج موادمعدنی» و «کانی‌های غیرفلزی» با 16 و 15 درصد سهم است.

مزیت‌های معادن استان کرمان تنها به کسب رتبه‌های برتر در شاخص‌های کلان ختم نمی‌شود، در حال حاضر 40 طرح صنعتی با سرمایه‌گذاری بالغ بر 400 هزار میلیارد ریال در زمینه تولید کنسانتره آهن، گندله آهن، آهن اسفنجی و شمش آهن، مس کاتد و مصنوعات مس در دست اجراست. از سوی دیگر، با توجه به ذخایر غنی سنگ‌آهن، مس، زغال‌سنگ، تیتانیوم وکرومیت در کرمان طرح‌های فرآوری موادمعدنی در اولویت سرمایه‌گذاری این استان قرار گرفته است. در خصوص مبادلات تجاری این استان نیز باید گفت برخی از موادمعدنی کرمان مانند سنگ‌آهن و مس، سالانه ارزش هزار میلیون دلاری دارند؛ بر اساس اطلاعات دریافتی از دو شرکت «صنایع ملی مس ایران» و «گل‌گهر سیرجان» این دو شرکت در سال 95 جمعاً 1059 میلیون دلار صادرات داشته‌اند. با توجه به این آمار می‌توان گفت مجموع صادرات استان کرمان در سال 95 رشد 71‌درصدی را نسبت به سال 94 تجربه کرده است.

جزئیات آماری معادن کرمان

بررسی آمارهای منتشرشده در فاصله سال‌های 1379 تا 1392 حاکی است، متوسط نرخ رشد ارزش افزوده بخش معدن 1 /16 درصد بوده که با توجه به نرخ رشد تولید ناخالص داخلی رقم بالایی تلقی می‌شود. اما در سال‌های اخیر نرخ رشد ارزش افزوده این بخش با افت مواجه شد که از علل این افت می‌توان به کاهش قیمت قابل توجه محصولات معدنی در سطح بین‌المللی اشاره کرد. سهم بخش معدن در تولید ناخالص داخلی استان کرمان نیز حدود 14 درصد برآورد می‌شود.

اما شاخص‌ها در فاصله سال‌های 1384 تا 1392 بیانگر نوسانات قابل توجه‌ای در رشد بهره‌وری بخش معدن استان کرمان هستند. در فاصله این سال‌ها میانگین نرخ رشد «بهره‌وری نیروی کار» 4 /10 درصد و میانگین نرخ رشد «بهره‌وری سرمایه» 4 /5 درصد برآورد می‌شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده، بسیاری از مشکلات بخش معدن این استان در مناسب نبودن فضای کسب‌وکار، وجود انحصار و ضعف فضای رقابتی، مالکیت و مدیریت دولتی در بخش قابل توجهی از بنگاه‌های بزرگ معدنی، کمبود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، مستهلک‌بودن بخش مهمی از موجودی سرمایه، فناوری عقب‌مانده، کمبود نیروی انسانی ماهر، مازاد نیروی انسانی غیرماهر، عدم شفافیت و فقدان کارایی سیاست مالیاتی، تجاری و ارزی و فساد اداری تعریف می‌شود.

جاذبه‌های سرمایه‌گذاری

سرمایه‌گذاری از جمله عوامل مهم توسعه و رشد اقتصادی در کشور به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری چه تولیدی و چه زیربنایی یا اجتماعی علاوه بر اینکه می‌تواند بستر مناسبی برای فعالیت‌های اقتصادی فراهم سازد با افزایش سطح اشتغال و همچنین بهره‌گیری مناسب‌تر از منابع موجود جامعه، زمینه رفاه اقتصادی را نیز فراهم می‌کند. در زمینه جاذبه‌های سرمایه‌گذاری، استان کرمان به علت وجود ساختارهای خاص زمین‌شناسی و ذخایر معدنی دارای موقعیت ویژه‌ای است؛ به طوری که معادن فلزی آن از قبیل آهن، مس، سرب و روی دارای سابقه برداشت چندین ساله است. وجود معادن غنی فلزی و غیرفلزی که دارای ذخایر معدنی قابل توجهی هستند، از جمله بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن خاورمیانه، دومین معدن مس روباز جهان و وجود 70 درصد ذخیره کرومیت کشور از زمینه‌های مهم توسعه صنایع تبدیل معدنی به شمار می‌رود.

بر اساس آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت، روند سهم سرمایه‌گذاری پروانه‌های بهره‌برداری استان کرمان به کل کشور طی سال‌های 1395-1384 نشان می‌دهد، بالاترین درصد سهم پروانه‌های بهره‌برداری این استان مربوط به سال 84 به میزان 86 /5 درصد است که ناشی از اصلاح پروانه بهره‌برداری شرکت ملی مس ایران در سال 83 است. این در حالی است که با وجود پروژه‌های بزرگ راه‌اندازی‌شده در زنجیره فرآوری آهن و مس در استان کرمان که هنوز مجوز بهره‌برداری اخذ نکرده‌اند، انتظار می‌رود با 33700 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری جدید انجام‌شده از سال 92، سهم این استان در سرمایه‌گذاری پروانه‌های بهره‌برداری به میزان قابل توجهی افزایش یابد.

شرح حال معادن

بر اساس آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت اکنون در استان کرمان در زمینه سنگ‌آهن 36 فقره پروانه بهره‌برداری با ذخیره قطعی 7 /1 میلیارد تن شناخته شده است که مهم‌ترین آنها «سنگ‌آهن گل‌گهر» با ذخیره قطعی 2 /1 میلیارد تن و «سنگ‌آهن جلال‌آباد» در شهرستان زرند با ذخیره قطعی 187 میلیون تن است. ذخیره قطعی «مس» این استان نیز در حال حاضر 7 /1 میلیارد تن در قالب 26 فقره پروانه بهره‌برداری است که مهم‌ترین آنان «معدن مس سرچشمه» با ذخیره قطعی 2 /1 میلیارد تن و معدن «مس میدوک» در شهر بابک با ذخیره قطعی 144 میلیون تن و همچنین ذخیره قطعی «زغال‌سنگ» استان 120 میلیون تن و ذخیره قطعی «کرومیت» در شمال استان 9 میلیون تن هستند.

همچنین میزان استخراج سالانه «سنگ‌آهن» استان 25 میلیون تن معادل 42 درصد استخراج سالانه کشور است و با معدن «شماره 3 گل‌گهر» استخراج سنگ‌آهن استان به 64 درصد افزایش می‌یابد. در زمینه تولید «کنسانتره آهن» در حال حاضر ظرفیت تولید استان 5 /24 میلیون تن و «گندله آهن» 15 میلیون تن و رتبه اول تولید در کشور به استان اختصاص یافته است. کارشناسان بر این باورند با توجه به واحدهای فعال و طرح‌های در دست اجرای فرآوری سنگ‌آهن، عملاً جایی برای خام‌فروشی سنگ‌آهن نمانده و تامین خوراک این پروژه‌ها نیز مستلزم تقویت توان استخراج معادن فعال و سرمایه‌گذاری در زمینه اکتشاف است.

در زمینه تولید «شمش‌آهن» نیز مجموع ظرفیت طرح‌های در دست اجرای استان کرمان 10 میلیون تن «شمش‌آهن» سبک و سنگین است که اجرای این طرح‌ها تا پایان سال 98 محقق خواهد شد. همچنین در حال حاضر 6 /3 میلیون تن «آهن‌اسفنجی» در استان تولید می‌شود. در زمینه فرآوری مس هم با وجود ذخایر غنی مس و وجود مجتمع عظیم «مس سرچشمه» و «مس خاتون‌آباد» 82 درصد کنسانتره مس کشور و 8 /99 درصد مس کاتد کشور در استان کرمان تولید می‌شود.

در بخش فرآوری زغال‌سنگ نیز، چهار واحد فعال با ظرفیت اسمی 4 /3 میلیون تن «کنسانتره زغال» و دو واحد تولید «کک» و «قطران» به ظرفیت 2 /1 میلیون تن «کک» و 57 هزار تن «قطران» در این استان موجود است. در حال حاضر «کک» تولیدی به ذوب‌آهن اصفهان ارسال می‌شود و با راه‌اندازی واحد تولید «فولاد کوره بلند» در شهرستان زرند «کک» تولیدشده مورد استفاده این واحد قرار خواهد گرفت.

همچنین در بخش فرآوری «کرومیت» به‌رغم ذخایر قابل توجه «کرومیت» در استان کرمان، در سنوات قبل در زمینه فرآوری کرومیت کاری انجام نشده بود. در حال حاضر یک پروژه تولید «فروکروم» به ظرفیت 200 هزار تن با مشارکت سرمایه‌گذار چینی در منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان در دست اجراست که فاز اول آن به ظرفیت 60 هزار تن در شرف راه‌اندازی و فاز دوم با پیشرفت 60‌درصدی در حال تکمیل است. علاوه براین مواد وجود انواع سنگ‌های زینتی و ساختمانی شامل (مرمر، دولومیت مرمریت و...) در این استان، پتانسیل بسیار مطلوبی در خصوص صنایع فرآوری ایجاد کرده است. بررسی مواد‌معدنی معادن استان کرمان نشان می‌دهد 48 درصد از معادن، فرآورده‌های مصالح ساختمانی هستند و سهم معادن فلزی و غیرفلزی استان هر کدام 26 درصد است.

دستاوردهای مهم معدنی

عملکرد دولت در بخش معدن نشان می‌دهد از لحاظ تعداد معادن، سهم معادن استان کرمان از کل کشور 1 /8 و سهم ارزش تولیدات معدنی این استان از کل کشور به 7 /41 درصد و میزان سرمایه‌گذاری در بخش معدن به 228000 میلیارد ریال رسیده است. افزایش ذخایر معدنی کرمان از 7 /4 میلیارد تن به 8 /5 میلیارد تن در مناطق امیدبخش این استان و افزایش میزان استخراج از 45 میلیون تن در سال به 63 میلیون تن از دیگر اقدامات دولت به شمار می‌رود.

اما باید دید تولیدات معدنی استان کرمان اکنون در چه وضعیتی است؟ رتبه اول ذخایر و تولیدات معدنی، رتبه سوم تعداد واحدهای معدنی و رتبه نهم تعداد واحدهای صنعتی، «تولید کنسانتره مس» با ظرفیت تولید سالانه 585 هزار تن در مجتمع «مس سرچشمه»، «تولید کنسانتره مس» با ظرفیت تولید سالانه 150 هزار تن در «مس میدوک»، تولید سالانه 250 هزار تن «مس‌آند» در مجتمع «مس سرچشمه»، تولید سالانه 250 هزار تن «مس‌کاتد» در مجتمع «مس ‌سرچشمه»، ظرفیت تولید سالانه 5 /24 میلیون تن «کنسانتره آهن» و ظرفیت تولید 15 میلیون تن «گندله آهن» را می‌توان خلاصه وضعیت معادن مهم این استان در شرایط فعلی دانست.

مهم‌ترین معادن

حجم ذخایر معدنی شناخته‌شده استان کرمان 4 /7 میلیارد تن است که عمدتاً معادن مس، آهن، تیتان، زغال‌سنگ، کرومیت و سنگ‌های تزئینی هستند. در ادامه این گزارش برخی از معادن این استان به اختصار آورده شده است.

مس: مهم‌ترین معادن مس استان کرمان عبارتند از: مس سرچشمه، مس میدوک، دره زار، چهار گنبد، دره آلو و سرگزکوه. حجم ذخیره آنها یک میلیارد و 700 میلیون تن است که عمدتاً فعال و تعدادی نیز در مرحله تجهیز و آماده‌سازی هستند.

آهن : این فلز در کرمان عمدتاً در دو کمربند متمرکز شده است که عبارتند از: کمربند دگرگونی سیرجان که مهم‌ترین و با‌کیفیت‌ترین معادن آهن ایران را شامل می‌شود. معدن آهن گل‌گهر که از مجموع یک میلیارد تن ذخیره پیش‌بینی‌شده اکتشافات تفضیلی آن به اتمام رسیده و تاکنون 700 میلیون تن ذخیره محرز شده است و در حال استخراج است. کمربند دوم آهن، کمربند بافق – کرمان است، حجم ذخیره قطعی این معدن 180 میلیون تن برآورد می‌شود.

تیتانیوم کهنوج: تیتانیوم کهنوج با ذخیره پیش‌بینی‌شده 500 میلیون تن با عیار متوسط 5 /3 درصد تیتان یکی از معادن مهم و استراتژیک کشور است که تاکنون با عملیات اکتشافی انجام‌شده حجم 290 میلیون تن ذخیره آبرفتی این معدن با عیار متوسط چهار درصد محرز شده است . همچنین معادن کرومیت که در منطقه بافت و کهنوج قرار داشته و ذخیره‌ای معادل 16 میلیون تن دارد . معادن سنگ‌های ساختمانی نیز با ظرفیت فرآوری معادن موجود بیش از دو میلیون تن برآورد می‌شوند.