ترک دلار
چرا دلارزدایی مطرح شد؟
بعد از حمله نظامی روسیه به اوکراین، کشورهای زیادی به این صرافت افتاده‌اند که سهم دلار را در مناسبات اقتصادی خود کاهش دهند. سلطه دلار بر اقتصاد جهان سابقه‌ای دیرینه دارد و کشورها چند بار تلاش کرده‌اند این سلطه را کاهش دهند. اولین تلاش جدی در سال 2011 صورت گرفت که طی آن دو کشور روسیه و چین علیه هژمونی دلار اقدام کنند. از آن زمان، رسانه‌ها نام این فرآیند را «دلارزدایی» گذاشته‌اند.
چین و روسیه در سال‌های گذشته تلاش کرده‌اند سهم دلار را در ذخایر خارجی خود به حداقل برسانند و این رویکرد به‌خصوص پس از حمله نظامی روسیه به اوکراین تشدید شده است.
از سوی دیگر در سال گذشته میلادی یعنی در سال 2022 حجم تجارت دوجانبه این دو کشور افزایش چشمگیری داشته است و به 185 میلیارد دلار رسیده، در حالی که حجم خرید کالاهای چینی از سوی شرکت‌های روسی به یوآن نیز افزایش یافته است. هرچند این دو کشور تنها کشورهایی نیستند که تصمیم به کاهش سهم دلار در مبادلات خود گرفته‌اند، چون تلاش برای استفاده از ارزهای متنوع و محلی در مبادلات بین کشورها در میان برخی دیگر از کشورها از جمله برخی قدرت‌های اقتصادی بیش از پیش تقویت شده است. مثل هندی‌ها که قرار است از روپیه به جای دلار در روابط تجاری خود با اندونزی استفاده کنند و همین‌طور برزیلی‌ها نیز اعلام کرده‌اند که به ویژه با چین برای حذف دلار از روابط تجاری بین دو کشور توافق کرده‌اند. عربستان سعودی هم که از حدود پنج سال پیش به صورت آرام‌آرام در حال متنوع کردن ارزهای مورد استفاده در مبادلات خود بود، اکنون به این روند سرعت بخشیده، امارات متحده عربی نیز رفتار مشابهی در پیش گرفته است. این کشورها که از آنها به عنوان اقتصادهای نوظهور یاد می‌شود، در تلاش‌اند که سیستم پولی تحت تسلط دلار را به سوی یک سیستم پولی چندقطبی به حرکت درآورند. این شرایط یعنی اینکه به نظر می‌رسد بر سلطنت بلامنازع دلار بعد از توافق «برتون وودز» خدشه‌ای وارد شده است. سلطنتی که دورانی لغو یک‌جانبه قابلیت تبدیل مستقیم دلار آمریکا به طلا از سوی این کشور نیز خللی در آن ایجاد نکرده بود چرا که به نظر می‌رسید دلار ارزی راحت برای مبادله بوده و بازیگران بین‌المللی عزمی برای خرق عادت نداشتند. حالا ولی شرایط فرق کرده است. گرچه همچنان وجود یک سیستم پولی مبتنی بر ارز واحد به‌عنوان واحد تسویه می‌تواند هم از بعد هزینه و هم از بعد کارایی حائز اهمیت باشد ولی ظاهراً انگیزه کشورها برای کاهش قدرت دلار بر موضوع هزینه و کارایی چربیده است. موضوعاتی از قبیل استفاده سیاسی آمریکا از دلار کشورهای دیگر را واداشته است که به فکر راه‌حل باشند. بر نحوه استفاده آمریکا از دلار نقدهای قابل توجهی وارد است. از جمله آنکه برخورد این کشور با دلار نه به عنوان یک ارز بین‌المللی بلکه مانند یک ارز ملی بوده و در صورتی که کشوری در سیاست خارجی خود از آمریکا تبعیت نمی‌کرده است از ابزار دلار جهت تنبیه آن کشور بهره می‌جسته و کشورهای مقابل خود را با مشکلات اقتصادی روبه‌رو می‌کرده است. حالا اما به نظر می‌رسد که دلار در افق پیشرو شرایطی متفاوت از گذشته خواهد گذراند. اتحادی از سوی بسیاری از کشورها علیه دلار شکل گرفته است. سوال این است که این اتحاد تا چه میزان به اهداف خود درباره خروج از دلار می‌رسد؟ سوال دیگر این است که آیا ارزی مانند یوآن قابلیت جایگزینی دلار را دارد؟
تسلط دلار
دلار آمریکا طی چندین دهه بر تجارت جهانی و جریان سرمایه تسلط داشته است. به همین دلیل، هر بانک مرکزی، مجموعه خزانه‌داری و شرکت بزرگ روی زمین، بخش بزرگی از دارایی‌های ارز خارجی خود را به دلار آمریکا نگه می‌دارد. با این حال بسیاری از کشورها به دنبال جایگزین‌هایی برای دلار آمریکا هستند تا وابستگی خود را به ایالات متحده کاهش دهند. نمودار گرافیکی تلاش‌های اخیر کشورهای مختلف برای دلارزدایی و کاهش وابستگی خود به سیستم مالی ایالات متحده را نشان می‌دهد.
ایالات متحده تقریباً یک‌شبه به قدرت مالی پیشرو پس از جنگ جهانی اول تبدیل شد. این کشور تنها در سال 1917 وارد جنگ شد و بسیار قوی‌تر از همتایان اروپایی خود عمل کرد. در نتیجه، دلار شروع به جایگزین شدن پوند استرلینگ به‌عنوان ارز ذخیره بین‌الملل کرد و ایالات متحده نیز به دریافت‌کننده قابل توجهی از جریان طلای دوران جنگ تبدیل شد. سپس در سال 1944، زمانی که 44 کشور توافقنامه برتون وودز را امضا کردند، دلار نقش بیشتری پیدا کرد و یک نظام مبادله ارز بین‌المللی جمعی با دلار آمریکا ایجاد شد که به نوبه خود با قیمت طلا مرتبط بود. در اواخر دهه 1960، صادرات اروپا و ژاپن با صادرات ایالات متحده رقابتی‌تر شد. عرضه دلار زیادی در سراسر جهان وجود داشت که حمایت از دلار با طلا را دشوار می‌کرد. رئیس‌جمهور نیکسون تبدیل مستقیم دلار آمریکا به طلا را در سال 1971 متوقف کرد. این امر هم به استاندارد طلا و هم به محدودیت مقدار پول قابل چاپ پایان داد. اگرچه دلار به‌عنوان ارز ذخیره بین‌المللی غالب باقی‌مانده، اما از آن زمان به بعد دلار آمریکا به‌طور فزاینده‌ای قدرت خرید خود را از دست داده است.
گام‌های دلارزدایی
کشورهای دیگر با نگرانی درباره تسلط آمریکا بر سیستم مالی جهانی، جایگزین‌هایی را برای کاهش هژمونی دلار آزمایش کرده‌اند. بحث درباره ارز ذخیره‌ای خنثی‌تر از نظر سیاسی برای چندین دهه ادامه داشته است. بااین‌حال، اختلالات اقتصادی عمیقی که ایران و اخیراً روسیه پس از بیرون رانده شدن از سیستم‌های تجاری مبتنی بر دلار مانند سوئیفت تجربه کردند، بسیاری از کشورها را به فکر برنامه‌های احتمالی قریب‌الوقوع انداخته است. به‌خصوص از زمانی که ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی در واکنش به حمله روسیه به اوکراین، تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه وضع کردند، مسکو و دولت چین برای کاهش وابستگی به دلار و ایجاد همکاری بین سیستم‌های مالی خود با یکدیگر متحد شده‌اند. از زمان تهاجم در سال 2022، تجارت روبل-یوآن 80 برابر شده است. چین همچنین تجارتی آزمایشی برای گاز طبیعی با فرانسه به‌صورت یوآن انجام داده است. اخیراً گزارش دیگری نیز از توافق چین و برزیل برای تسویه معاملات با ارزهای یکدیگر منتشر شده است. در 15 سال گذشته، چین به‌عنوان شریک تجاری اصلی برزیل غنی از منابع، جایگزین ایالات متحده شده است و به همین دلیل ممکن است این تغییر اجتناب‌ناپذیر باشد. برخی از جایگزین‌های جذاب دلار ارزهای دیجیتال بانک مرکزی یا سبدی از کالاهایی هستند که نماینده مزیت رقابتی یک کشور یا منطقه هستند. سایر کشورها مانند هند و مالزی نیز اخیراً شروع به استفاده از روپیه هند برای تسویه برخی معاملات کرده‌اند. همین‌طور کنفرانسی در دهلی‌نو با تمرکز بر افزایش همکاری بین برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی دقیقاً چنین طرحی را مورد بررسی قرار داد. تغییرات چنین سفارش ارزی «برتون وودز III» نامیده می‌شوند و برخی از پیشنهادهای غیر کالا شباهت عجیبی به طرح ارزی فیس‌بوک دارد که از آن زمان کنار گذاشته شد که ابتدا لیبرا و بعدها Diem نامیده شد. پس از اینکه هشدارهای دائمی درباره دور شدن عربستان سعودی و سایر صادرکنندگان انرژی از دلار مطرح شد، عربستان سعودی برای اولین‌بار اعلام کرد که تجارت با ارزهای غیر از دلار آمریکا را نیز پذیرفته است. در ماه‌های اخیر، برزیل و آرژانتین درباره ایجاد یک واحد پولی مشترک برای دو اقتصاد بزرگ آمریکای جنوبی بحث کرده‌اند. همچنین در کنفرانسی در سنگاپور در ژانویه، چندین مقام سابق آسیای جنوب شرقی در مورد تلاش‌های دلارزدایی در حال انجام صحبت کردند. به گزارش رویترز، امارات و هند نیز در حال مذاکره برای استفاده از روپیه برای تجارت کالاهای غیرنفتی با تغییر ارزش دلار هستند. به گزارش خبرگزاری روسی Vedmosti، روسیه و ایران نیز در حال همکاری برای راه‌اندازی یک ارز دیجیتال با پشتوانه طلا هستند. علاوه بر این، بانک‌های مرکزی (به‌ویژه روسیه و چین) طلا را با سرعت از سال 1967 خریداری کرده‌اند، زیرا کشورها به سمت تنوع بخشیدن به ذخایر خود از دلار حرکت می‌کنند.
هدف فقط جنگ اقتصادی و ضربه به نقش مرکزی دلار در تجارت جهانی نیست، بلکه سیاست‌های پولی پرخطای فزاینده که منافع مختلف را از دلار دور می‌کند نیز تاثیرگذار است. واکنش سیاست پولی به بحران مالی سال 2008 شاهد افزایش غیرقابل پیش‌بینی ارزش دلار بود و واکنش به شیوع کووید حتی بدتر بود. واکنش گسترده انبساطی به همه‌گیری در سال 2020 با دست‌کم گرفتن شیوع تورم دنبال شد که قبل از اعمال یک تغییر انقباضی تهاجمی در سیاست‌ها که نهادهای مالی متزلزل را بی‌ثبات کرد، به بالاترین حد در چهار دهه رسید.
با وجود این تحرکات، کمتر کسی انتظار دارد که به این زودی شاهد پایان وضعیت حاکمیت جهانی دلار باشد. در حال حاضر، بانک‌های مرکزی هنوز حدود 60 درصد از ذخایر ارزی خود را به دلار نگهداری می‌کنند. جایگزینی ارز فیات بزرگ‌ترین اقتصاد جهان با ارز فیات اقتصادهای کوچک‌تر، به‌سختی یک استراتژی جایگزین پایدار است. دور شدن از دلار به دلیل موانع تاریخی، تکنولوژیک، مالی و سایر وابستگی‌های معمول به دلار دشوار است و هزینه‌های قابل‌توجهی برای حذف آن و غلبه بر اثرات شبکه‌ای به همراه دارد. دلار آمریکا واحد پول تیمور شرقی، اکوادور، السالوادور، ایالات فدرال میکرونزی، جزایر مارشال، پالائو، پاناما و زیمبابوه است. حتی با اینکه برخی از کشورهای آفریقایی با ارزهایی با عنوان فلزات کمیاب و برخی از کشورهای آمریکای جنوبی با ارزهایی با پشتوانه ذخایر مس و... معامله می‌کنند، اما با موانع قابل توجهی روبه‌رو هستند. علاوه بر این، اجرای (نسبتاً شفاف) سیاست پولی در ایالات متحده باعث شده است که حدود 22 بانک مرکزی خارجی و هیات ارزی ارزهای خود را به آن متصل کنند. دلار ارزان‌ترین وسیله برای دسترسی به اسناد خزانه‌داری آمریکاست که اسماً بدون ریسک است. در گزارش بلومبرگ دلارزدایی امری دور از واقعیت ترسیم شده است. مطابق این گزارش هژمونی دلار برای ایالات متحده، دولت و اکثر شهروندان آن سودمند است و احتمالاً برای آینده قابل پیش‌بینی ادامه خواهد داشت. بر اساس یک برآورد، دلار 88 درصد از کل معاملات بین‌المللی را تشکیل می‌دهد. درست همان‌طور که چین تلفن تولید می‌کند یا ژاپن ماشین تولید می‌کند، دلار نیز کالا یا خدماتی است که ایالات متحده تولید می‌کند. وقتی آمریکایی‌ها دلار را برای کالاها و خدمات خارجی مبادله می‌کنند، این به‌عنوان کسری تجاری ایالات متحده لحاظ می‌شود، اما می‌توان آن را به‌عنوان صادرات دلار و «خدمات دلاری» نیز در نظر گرفت. ایالات متحده دلار خود را برند و به بازار عرضه می‌کند، همان‌طور که زارا یا گپ برند پوشاک را به بازار عرضه می‌کند؛ بنابراین، این کسری تجاری ایالات متحده را می‌توان به‌عنوان شکلی از مبادله مجدد در نظر گرفت: یک خدمت (ثبات دلار) با کالا یا خدمات دیگری مبادله می‌شود (به‌عنوان مثال، هر آنچه آمریکا از چین می‌خرد). به‌طور فزاینده‌ای، برندسازی و فروش دلار به‌طور موثر مصرف‌کنندگان آمریکایی را قادر می‌کند استاندارد زندگی بالاتری داشته باشند. ایالات متحده عمیق‌ترین و نقدشونده‌ترین بازارهای مالی جهان را دارد و به‌رغم برخی محدودیت‌ها در سرمایه‌گذاری چین در صنایع حساس به امنیت ملی، بازارهای مالی نسبتاً باز باقی می‌مانند. دلایل قوی برای داشتن یک ارز غالب در بازارهای بین‌المللی وجود دارد، همان‌طور که دلایل قوی برای داشتن یک ارز غالب در معاملات داخلی در داخل ایالات متحده وجود دارد. نقدینگی برای یک ارز باعث ایجاد نقدینگی بیشتر، چه در داخل و چه در سطح جهانی است. از آنجا که 88 درصد از کل معاملات بین‌المللی با دلار تخمین زده می‌شود، یورو با 31 درصد تنها یک رقیب متوسط است (از آنجا که یک معامله ممکن است شامل دو ارز باشد، مجموع ممکن است از 100 درصد فراتر برود). یورو، برخلاف دلار، هرگز به یک دولت ملی وابسته نخواهد شد و اتحادیه اروپا به قدرت نظامی ایالات متحده نزدیک نمی‌شود. یوآن تنها هفت درصد از کل معاملات بین‌المللی تخمین زده می‌شود و به نظر می‌رسد چین تمایلی به باز کردن خروج سرمایه خود و احتمالاً یک بحران مالی ندارد. اما بدون بازارهای سرمایه باز، یوآن یک رقیب قوی برای ارز ذخیره جهانی نیست.
بااین‌حال سایر گزارش‌های مطرح‌شده در زمینه دلارزدایی بر این اساس است که دلار، احتمالاً برای مدت طولانی در بازار خواهد بود. شاید خیلی طولانی اما با کاهش تسلط دلار و اجازه دادن به دستورات در حال گسترش برای منحرف کردن سیاست پولی ایالات متحده، ممکن است سرنوشت دلار به‌عنوان ارز تجارت جهانی در بلندمدت این‌گونه تعیین شود که کندتر یا سریع‌تر جایگاه خود را از دست بدهد. این موضوع به اراده سیاسی برای تطبیق سیاست‌های مالی و پولی ایالات متحده با سیاست‌های منطبق با قانون اساسی پول سالم نیز بستگی دارد. تا زمانی که این اراده سیاسی قوی نباشد دلارزدایی نیز ادامه خواهد داشت.
