بازی خطرناک سنا

سنای آمریکا روز پنجشنبه 25 خرداد با اکثریت قاطع 98 رای مثبت مقابل تنها دو رای منفی طرح تحریم‌های جدید علیه ایران موسوم به طرح «مقابله با اقدامات بی‌ثبات‌کننده ایران» را به تصویب رساند. همچنین طرح تحریم علیه روسیه نیز به سبب احتمال دخالت مسکو در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا همزمان با طرح نخست به تصویب رسید. این تحریم‌ها هر فرد یا نهاد مرتبط با برنامه موشک‌های بالستیک ایران و شرکت‌های تجاری وابسته به آن را هدف قرار داده و مجازات تنبیهی شدیدی علیه آنها اتخاذ کرده است.

با تایید سنا اکنون طرح تحریم‌ها علیه ایران که به سبب مقابله با توسعه برنامه موشکی ایران و نیز حمایت ایران از گروه‌های تروریستی و نقض حقوق بشر تدوین شده بود، در مجلس نمایندگان به رای گذاشته خواهد شد و در صورت تصویب در کنگره با امضای رئیس‌جمهوری تبدیل به قانون خواهد شد و از آن تاریخ رئیس‌جمهوری به هیچ عنوان قادر به لغو هیچ یک از این تحریم‌ها بدون اجازه کنگره نخواهد بود.

طرح تحریم‌ها علیه ایران و روسیه هر یک مقوله‌ای جدا از هم اما مرتبط با هم هستند. ایران و روسیه در خاورمیانه در موضوعات متعددی نظیر جنگ علیه تروریسم، معادلات منطقه‌ای، بحران در سوریه و عراق نظر نزدیک به هم و دور از بازیگرانی نظیر عربستان، آمریکا و سایرین دارند و تضعیف یا فشار بر هر یک می‌تواند دیگری را در دستیابی به اهدافش دچار مشکل سازد. تصویب این طرح علیه ایران بیشترین واکنش را با خود به همراه داشته و بسیاری بر این باورند در هنگامه‌ای که دولت آقای روحانی انتخابات پرچالشی را با پیروزی پشت سر گذاشته و تهران با دو حمله تروریستی مواجه بوده، این تحریم‌ها می‌تواند لایه‌های تند قدرت در ایران را تحریک و زمینه بازگشت آنها به قدرت را فراهم آورد. از این میان سناتور برنی سندرز و رند پال به این طرح رای مخالف دادند و بر این باور پای فشردند که ایران در شرایط بسیار حساسی است و باید در قبال سیاست‌هایی که علیه او یا در قبال او اتخاذ می‌کنیم بسیار محتاط باشیم.

اما به نظر نمی‌رسد دولت جدید در آمریکا چندان موافق مدارا با ایران باشد. آن‌گونه که از سخنان رکس تیلرسون برمی‌آید دستگاه اندیشه‌ای این دولت ایران را خطر و تمایل خود به تغییر دولت در ایران را به وضوح اعلام کرده است. این در حالی است که بخش دیگری از سیاستمداران آمریکایی این تحریم‌ها را محرک ایران برای عبور از برجام معرفی می‌کنند و باور دارند که برجام یک دستاورد بزرگ برای سیاست خارجی آمریکاست و باید از آن حفاظت شود و تصویب چنین طرح‌هایی هرچند اگر ناقض روح برجام نیز نباشد می‌تواند طرف مقابل را تحریک و سوءظن او را نسبت به آمریکا بیشتر کند. سندرز با خطاب قرار دادن سنا گفت، تحریم‌ها علیه ایران خطری است که ارزش تجربه کردن ندارد و در حالی که تنش میان ایران و عربستان در منطقه در حال فزونی است این رفتار آمریکا برای طرف ایرانی می‌تواند به معنایِ ایستادن آمریکایی‌ها در کنار سعودی‌ها و در مقابل خود باشد و در این برهه زمانی ایران نباید دوباره احساس انزوا و در نتیجه اقداماتی در جهت جلوگیری از آن داشته باشد.

ایران این تحریم‌ها را ناقض برجام معرفی کرده و آقای ظریف در دیدار با موگرینی در مجمع اسلو در نروژ بر تعهد ایران به برجام تاکید کرده و گفت همان‌طور که اتحادیه اروپا به عنوان یکی از طرف‌های این توافقنامه تایید کرده پایبند به روح و مفاد برجام بوده و از حق خود برای جلوگیری از اقداماتی که منافع ایران را به خطر بیندازد، دفاع خواهد کرد. از دید وزارت خارجه ایران این سیاست آمریکا می‌تواند عواقب جدی در معادلات منطقه‌ای داشته باشد و دیگر بازیگران را دچار سوءبرداشت از جایگاه ایران در منطقه سازد.

مقامات ایرانی طرح تحریم سنا را نقض توافق هسته‌ای ایران می‌دانند و مقامات آمریکایی این ادعا را نمی‌پذیرند. برای نمونه، بند 5 مصوبه سنا خواستار اتخاذ تدابیری علیه سپاه پاسداران است و این امر در واقع با توجه به نقش این سازمان در لایه‌های مختلف اقتصادی و تجاری ایران می‌تواند ناقض بند 29 و 26 برجام باشد. با توجه به تحریم‌های جدید شرکت‌های خارجی از انجام مبادلات و معاملات تجاری با ایران سر باز خواهند زد و این امر می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت تمایل ایران را برای تامین تعهداتش به حداقل برساند.

در بند 26 برجام آمده است: «ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست2 به عمل خواهد آورد. دولت ایالات متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست 2 که اعمال آنها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری می‌کند، فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی‌شده در این برجام.»

و در بند 29 توافق هسته‌ای هم تصریح شده: «اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و همچنین ایالات متحده، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، در تعارض با تعهدات‌شان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت‌آمیز برجام خودداری خواهند کرد.»

در عین حال باید به این نکته توجه داشت که همزمانی تصویب تحریم‌ها علیه ایران و روسیه با وجود آنکه تحت عناوین مختلفی بوده اما با توجه به دایره تغییرات در دستگاه دیپلماسی آمریکا در منطقه خاورمیانه نمی‌تواند بی‌معنا یا بلااثر باشد. بدین معنا که اگرچه تحریم‌ها علیه روسیه به واسطه نقش احتمالی این کشور در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکاست اما نقش روسیه در سوریه و نوع نگاه متفاوت این کشور با برنامه مبارزه با تروریسم آمریکا می‌تواند مزید بر علت شده باشد یا به تعبیر بهتر این تحریم‌ها می‌توانند نقش و جایگاه روسیه را در منطقه دگرگون سازند. دگرگون نه به معنای تضعیف بلکه می‌تواند به معنای احتمال تشدید سیاست‌های روسیه در خاورمیانه برای پیروزی در سوریه یا حداقل افزایش هزینه نیروهای آمریکایی باشد. نزدیکی سیاست ایران و روسیه در سوریه و دوری این دو از سیاست غرب و آمریکا می‌تواند این تحریم‌ها را معنادار سازد از آن جهت که هدف قرار گرفتن موشک‌های بالستیک ایران در چارچوب این تحریم‌ها در زمانی که ایران توانست در انتقام حملات تروریستی تهران مقر تروریست‌ها را از خاک خود هدف قرار دهد، می‌تواند معادلات قدرت در سوریه را برهم زند.

در هنگامه‌ای که منطقه با چالش ترکیه، تحریم عربی قطر، جاه‌طلبی عربستان و افزایش آشوب در سوریه و عراق مواجه است، تحریک ایران و روسیه نمی‌تواند چندان بی‌معنا باشد. به همین واسطه بسیاری از تحلیلگران با کنار هم قراردادن چند مولفه نظیر سفر ترامپ به عربستان، دیدارهای متعدد با مقامات عربی در کاخ سفید، دیدار وزرای دفاع آمریکا و ترکیه و... نتیجه می‌گیرند ترامپ درصدد یک‌طرفه کردن بازی با ایران است و به این نتیجه رسیده که روسیه در بازی سوریه با کارت ایران بازی می‌کند و خواهان امتیازات بسیار است در نتیجه با افزایش فشار بر روسیه این کشور را در کنج قرار داده و عرصه را بر ایران تنگ‌تر کرده است. این سناریو در بدبینانه‌ترین حالت نیز اگر تدوین شده باشد علائم درستی نیز در دل دارد که باعث می‌شود سیاستمداران ایرانی نسبت به تحرکات منطقه‌ای به هوش باشند و به اقداماتی که در اطراف‌شان روی می‌دهد بی‌تفاوت نباشند. در همین چارچوب به نظر من تحریم عربی قطر می‌تواند برای ایران بسیار معنادار باشد، چرا که عربستان به تمامی کشورهای منطقه نشان داد در صورت عدم پیروی از سیاست‌های او سرنوشتی نظیر قطر انتظارشان را خواهد کشید و این برای هنگامه‌ای که بسیار هم دور از انتظار نیست می‌تواند قابل تامل باشد.

در دستگاه اندیشه‌ای غرب ایران، بازیگری غیرقابل پیش‌بینی در بسیاری از معادلات منطقه‌ای خود نیست اما در صورتی که عرصه بر او تنگ آید برای افزایش اعتماد به نفس نیروهای داخلی ممکن است دست به اقداماتی بزند که این امر می‌تواند دیگر بازیگران منطقه‌ای را تحریک کند. در این فضا ایران باید روی عقلانیت و تامل و تحمل بالای دستگاه سیاست خارجی خود تاکید کند و به دیگر بازیگران بقبولاند که ایران وارد بازی‌های هیجانی که تبعات غیرقابل‌جبران خواهد داشت، نخواهد شد. این امر می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت در صورت افزایش اقدامات علیه ایران در چانه‌زنی‌های مقامات به کار آید.