از حیات به حیاط

هزاران سال است که انسان‌ها جنگل‌ها را نابود کرده‌اند. تخمین زده می‌شود که در پایان آخرین عصر بزرگ یخبندان، 57 درصد از زمین‌های قابل سکونت در جهان جنگلی بوده‌اند. از آن زمان، مردم در تمام مناطق جهان جنگل‌ها را سوزانده و قطع کرده‌اند؛ در نتیجه مساحت زمین‌های جنگلی از شش به چهار میلیارد هکتار کاهش یافت. این موضوع به این معناست که اجداد ما یک‌سوم جنگل‌های گذشته، منطقه‌ای به وسعت دو برابر ایالات‌متحده را نابود کرده‌اند.

کارشناسان تخمین می‌زنند که در هر ثانیه تکه‌ای از جنگل به اندازه یک زمین فوتبال به دلیل جنگل‌زدایی از بین می‌رود. بر اساس گزارش صندوق جهانی حیات وحش (WWF)، جنگل‌ها بیش از 30 درصد از سطح زمین را پوشش می‌دهند. این مناطق اکسیژن تولید کرده و دی‌اکسید کربن را جذب می‌کنند و تخمین زده می‌شود که 80 درصد از گونه‌های روی زمین را در خود جای می‌دهند. جنگل‌ها همچنین منبع غذا، دارو و سوخت بیش از یک میلیارد نفر هستند. در سراسر جهان، 4 /13 میلیون نفر در جنگل کار می‌کنند و 41 میلیون نفر دیگر مشاغل مرتبط با جنگل دارند.

جنگل‌ها منابع طبیعی مهمی هستند، اما انسان‌ها میزان قابل توجهی از زمین‌های جنگلی را از بین برده‌اند. طبق گزارش نشنال‌جئوگرافیک، در آمریکای شمالی، حدود نیمی از جنگل‌های بخش شرقی این قاره بین سال‌های 1600 و اواخر دهه 1800 برای برداشت چوب و کشاورزی قطع شد. امروزه بخش اعظم جنگل‌زدایی در مناطق استوایی اتفاق می‌افتد. مناطقی که در گذشته غیرقابل دسترس بودند، اکنون در دسترس هستند، زیرا مردم جاده‌های جدیدی را در میان جنگل‌های انبوه می‌سازند.

نیویورک‌تایمز در سال 2020 گزارش داد که جهان از سال 2000 حدود 10 درصد از پوشش درختان استوایی خود را از دست داده و تقریباً 121 هزار کیلومترمربع، تنها در سال 2019 از بین رفته است. بانک جهانی تخمین می‌زند که از آغاز قرن بیستم حدود 10 میلیون کیلومترمربع جنگل نابود شده است. در 25 سال گذشته، جنگل‌ها 3 /1 میلیون کیلومترمربع کوچک شده‌اند؛ منطقه‌ای بزرگ‌تر از کل آفریقای جنوبی.

پیامدهای جنگل‌زدایی

به گفته WWF، جنگل‌ها را می‌توان از مناطق استوایی گرفته تا مناطق با عرض جغرافیایی بالا یافت که دارای مجموعه وسیعی از درختان، گیاهان، حیوانات و قارچ‌ها هستند. برخی از جنگل‌ها به‌طور ویژه متنوع هستند؛ برای مثال، جنگل‌های استوایی گینه‌نو بیش از شش درصد از گونه‌های گیاهی و جانوری جهان را در خود جای داده است. بنابراین هنگامی که جنگل‌ها نابود می‌شوند، اکوسیستم‌های پیچیده مختل می‌شوند یا از بین می‌روند. جوامع انسانی وابسته به جنگل‌ها نیز از پیامدهای جنگل‌زدایی گسترده رنج می‌برند. در کشورهایی مانند اوگاندا، مردم برای هیزم، الوار و زغال چوب به درختان متکی هستند. دیده‌بان جنگل جهانی گزارش داد که از سال 2000 تا 2020، اوگاندا بیش از 9200 کیلومترمربع از پوشش جنگلی خود را از دست داد. سانگا موزس، کارآفرین اوگاندایی، می‌گوید، خانواده‌ها کودکان -اکثراً دختران- را برای جمع‌آوری هیزم می‌فرستند و بچه‌ها مجبورند برای رسیدن به درختان، دورتر و دورتر بروند.

طبق گزارش سال 2020 سازمان ملل متحد درباره وضعیت جنگل‌های جهان، سه‌چهارم آب شیرین زمین از حوزه‌های آبخیز جنگلی تامین می‌شود و از بین رفتن درختان می‌تواند کیفیت آب را بدتر کند. این گزارش همچنین نشان می‌داد که بیش از نیمی از جمعیت جهان برای آب آشامیدنی خود به حوزه‌های آبخیز جنگلی و همچنین آبی که برای کشاورزی و صنعت استفاده می‌شود، متکی هستند.

جنگل‌زدایی نه‌تنها پوشش گیاهی را که برای حذف دی‌اکسید کربن از هوا مهم است، از بین می‌برد، بلکه باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای هم می‌شود. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد می‌گوید که جنگل‌زدایی دومین عامل اصلی تغییرات آب‌وهوایی، بعد از سوزاندن سوخت‌های فسیلی است.

با نابودی زیستگاه‌های طبیعی و گسترش روزافزون زندگی شهری، مرز بین مناطق حیوانی و انسانی محو می‌شود و دری را به روی بیماری‌های مشترک انسان و دام باز می‌کند. به عنوان مثال در سال 2014، ویروس ابولا بیش از 11 هزار نفر را در غرب آفریقا کشت؛ پس از آنکه خفاش‌ها بیماری را به کودکی که در حال بازی در نزدیکی درختان محل زندگی خفاش‌ها بود، منتقل کردند. برخی از دانشمندان بر این باورند که در حال حاضر 7 /1 میلیون ویروس «کشف‌نشده» در پستانداران و پرندگان وجود دارد که می‌توانند افراد زیادی را آلوده کنند. اثرات جنگل‌زدایی بسیار فراتر از مردم و حیوانات است. برای مثال، جنگل‌های بارانی آمریکای جنوبی بر چرخه‌های آب منطقه‌ای و شاید حتی جهانی تاثیر می‌گذارد و کلید تامین آب در شهرهای برزیل و کشورهای همسایه است. آمازون در واقع به تامین آب برای برخی از کشاورزان سویا و دامداران گوشت گاو که در حال پاکسازی جنگل هستند کمک می‌کند. از دست دادن آب تمیز و تنوع زیستی می‌تواند اثرات دیگری نیز داشته باشد که نمی‌توانیم آن را پیش‌بینی کنیم. اگر جنگل‌زدایی مناطق استوایی یک کشور بود، به گفته موسسه منابع جهانی، پس از چین و ایالات‌متحده، رتبه سوم را در انتشار دی‌اکسید کربن داشت.

پایان حیات درختان

دو دلیل بزرگ وجود دارد که چرا انسان‌ها از گذشته، جنگل‌ها را نابود کرده‌اند و به این کار ادامه می‌دهند: نیاز به زمین و نیاز به چوب.

ما به چوب برای اهداف زیادی نیاز داریم: مصالح ساختمانی برای خانه‌ها یا کشتی‌ها، تبدیل آن به کاغذ و مهم‌تر از همه، به عنوان منبع انرژی. سوزاندن چوب منبع اصلی انرژی در جایی است که درختان وجود دارند و منابع انرژی مدرن دردسترس نیستند. هنوز هم حدود نیمی از چوب استخراج‌شده در سطح جهان برای تولید انرژی، بیشتر برای پخت‌وپز و گرمایش در خانواده‌های فقیر که جایگزین ندارند، استفاده می‌شود.

مونیک کورتیس، مدیر شعبه مدیریت اکوسیستم NEPA (آژانس ملی محیط‌ زیست و برنامه‌ریزی) در توضیح اهمیت حیاتی درختان، می‌گوید: «درختان جزء جدایی‌ناپذیر شیوه زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ما هستند. از منظر زیست‌محیطی، از دست دادن مداوم درخت می‌تواند موجب بدتر شدن ثبات خاک، زهکشی ضعیف و کاهش کیفیت هوا و آب شود. از بین رفتن پوشش درختی به‌ویژه نگران‌کننده است، زیرا این احتمال وجود دارد که درختان قطع‌شده از گونه‌های بومی، کمیاب یا در معرض تهدید باشند.» این آژانس از طرح درختکاری ملی دولت جامائیکا به رهبری دپارتمان جنگل‌داری حمایت می‌کند که هدف آن کاشت سه میلیون درخت در سه سال است و همه جامائیکایی‌ها را تشویق می‌کند تا به تلاش برای افزایش پوشش جنگلی جزیره بپیوندند. به قول معروفِ چینی‌ها، بهترین زمان برای کاشت درخت 20 سال پیش بود؛ اما بهترین زمانِ بعدی، اکنون است.

قطع درختان برای ساخت‌وساز و صنعت

عملیات قطع درختان، که محصولات چوبی و کاغذی جهان را فراهم می‌کند، هر سال درختان بی‌شماری را از بین می‌برد. چوب‌برها، که برخی از آنها غیرقانونی عمل می‌کنند، همچنین جاده‌هایی را برای دسترسی به جنگل‌های دورافتاده‌تر می‌سازند، که خود این موضوع به تخریب بیشتر جنگل‌ها منجر می‌شود. با افزایش نیاز به زمین برای خانه‌ها، جنگل‌ها نیز در نتیجه گسترش شهرها از بین می‌روند.

صنعت ساخت‌وساز از الوار برای مصالح داخلی و خارجی از جمله قاب‌های چوبی برای خانه‌ها استفاده می‌کند. الوار همچنین به‌طور گسترده‌ای به عنوان مصالح ساختمانی در کفپوش‌ها (مانند پارکت)، قاب پنجره‌ها، درها، چارچوب درها و... کاربرد دارد.

هند در فوریه 2023 اعلام کرد که 3 /2 میلیون درخت را قطع خواهد کرد تا راه را برای پروژه‌های زیربنایی بزرگ در سراسر کشور باز کند؛ اقدامی که خشم گسترده طرفداران محیط زیست را برانگیخته است.

آشوینی چوبی، وزیر محیط زیست فدرال، به پارلمان این کشور گفته بود که این وزارتخانه حدود 90 پروژه از جمله بزرگراه‌ها، فرودگاه‌ها، بنادر و زیرساخت‌های انرژی حرارتی را پاکسازی کرده است. بسیاری از این پروژه‌ها از مناطق حفاظت‌شده عبور می‌کنند و به قطع درختان زیادی نیاز دارند. طی سه سال گذشته (2020 تا 2022) حدود 31 پروژه مرتبط با بزرگراه، 11 پروژه مربوط به بنادر، 15 پروژه مربوط به فرودگاه، 20 پروژه مربوط به دره رودخانه‌ها و 10 پروژه مربوط به نیروگاه‌های مورد پاکسازی زیست‌محیطی (قطع درختان و موانع) قرار گرفته است.

ویملندو جاها، کارشناس محیط زیست، گفت: «در حالی که اکثر شهرهای هند نفس‌نفس می‌زنند و دارای وضعیت هوایی نامناسبی هستند، دولت در «حکمت رشد» خود پیشنهاد می‌کند که بیش از 3 /2 میلیون درخت را قطع کند. آیا ما متوجه هستیم که در حال ساختن یک ملت بی‌نفس هستیم؟ چرا نمی‌توانیم اطراف درختان بسازیم، نه روی آنها؟»

برخی از مردم نیز تصمیم دولت برای قطع درختان را در زمانی که شهر زیارتی هندوهای هیمالیا در جوشیمات به دلیل فرونشست در حال فروپاشی بود، زیر سوال بردند. کارشناسان این فرونشست را ناشی از ساخت‌وساز بی‌رویه می‌دانند که به گفته آنها به تعادل اکولوژیک منطقه آسیب رسانده است. 3 /2 میلیون درخت در سراسر کشور برای قطع کردن در نظر گرفته شده که معادل یک جنگل کامل است.

سازمان غیرانتفاعی Earthsight فاش کرده است که برخی از بزرگ‌ترین خودروسازان اروپا از جمله بی‌ام‌دبلیو و جگوار لندرور از چرم مرتبط با جنگل‌زدایی در آمریکای جنوبی استفاده می‌کنند. این خودروسازان چرم را برای صنایع خودرو خریداری می‌کنند که در اصل از مزارع پرورش گاو در زمین‌های با خاک یکسان‌شده غیرقانونی در پاراگوئه تهیه می‌شود. صنعت خودرو و تایر نیز بزرگ‌ترین مصرف‌کننده لاستیک است. تقریباً 90 درصد لاستیک طبیعی در آسیای جنوب شرقی تولید می‌شود؛ جایی که به عامل اصلی جنگل‌زدایی تبدیل شده است.

جنگل‌زدایی همچنین در زنجیره تامین مواد ساخته‌شده از سلولز گیاهی مانند ویسکوز، ریون و بامبو اتفاق می‌افتد. این الیاف از الوار ساخته می‌شود و سالانه بیش از 150 میلیون درخت برای الیاف سلولزی برای پوشاک قطع می‌شوند.

شاید محسوس‌ترین عامل تخریب جنگل، تولید چوب باشد. محصولات ساخته‌شده از چوب را می‌توان به دو دسته خمیر و چوب تقسیم کرد. خمیر کاغذ از الیاف درخت تهیه و برای تولید کاغذ و محصولات مرتبط استفاده می‌شود. این مساله به ویژه در اندونزی، جایی که درخت‌های بومی برای مزارع تک‌کشتی گونه‌های درختی سریع‌رشد قطع می‌شود، مطرح است. الوار برای ساخت‌وساز یا محصولات نهایی مانند مبلمان نیز به کار برده می‌شود و با تخریب جنگل مرتبط است؛ جایی که گونه‌های درختی باارزش برداشته می‌شوند و بقیه باقی می‌مانند. این جنگل‌های تخریب‌شده احتمالاً برای جنگل‌زدایی و تبدیل به کاربری‌های دیگر هدف قرار می‌گیرند.

آیا امیدی مانده؟

پس از هزاران سال جنگل‌زدایی، آیا امیدی وجود دارد که آینده متفاوت باشد؟ بله، در واقع، کشورهای زیادی هستند که تاریخ جنگل‌زدایی خود را به پایان رسانده‌اند. حتی چندین کشور این روند را معکوس کرده‌اند، به‌طوری که اکنون در حال گسترش جنگل‌هایشان هستند. این تغییر از جنگل‌زدایی به احیای جنگل، «گذار جنگل» نامیده می‌شود. البته این نظر وجود دارد که مصرف‌کنندگان در این کشورها، در جنگل‌زدایی در کشورهای دیگر مشارکت دارند.

سیاست‌های جنگل‌زدایی صفر، جنگل‌زدایی را محدود می‌کند و برنامه‌هایی مانند + REDD  فائو به کشورهای فقیرتر و کشاورزان یارانه می‌دهد تا حفاظت از جنگل‌ها از نظر اقتصادی جذاب‌تر از جنگل‌زدایی باشد.

کشورهای سراسر جهان پایان دادن به جنگل‌زدایی را هدف آشکار خود قرار داده‌اند. در COP26 در گلاسکو، کشورهایی که حدود 85 درصد از جنگل‌های جهان را دارند، متعهد شدند تا سال 2030 به جنگل‌زدایی پایان دهند. اگر ما در طول عمر خود به گذار جهانی جنگل دست یابیم، این یک موفقیت بزرگ برای حفاظت از تنوع زیستی جهان خواهد بود. علاوه بر این، انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از جنگل‌زدایی را به پایان می‌رساند و به ‌جای کوچک شدن جنگل‌ها، کربن بیشتری را از جو خارج می‌کند. 

منابع:

1- وب‌سایت livescience.com

2- وب‌سایت singularityhub.com

3- وب‌سایت نشنال جئوگرافیک

4- وب‌سایت thenationalnews.com