واژگونی سبد غذا
تنش در دریای سیاه چگونه به افزایش قیمت جهانی غذا می‌انجامد؟
جنگ روسیه و اوکراین وارد چالش‌های تازه‌ای شده است. کشاکشی که آینده غذایی جهان را تهدید می‌کند و به افزایش بی‌سابقه قیمت مواد غذایی در کشورهای مختلف می‌انجامد. روسیه اعلام کرده کشتی‌هایی را که به سمت بندرهای دریای سیاه حرکت می‌کنند به عنوان اهداف نظامی در نظر می‌گیرد و احتمال دارد آنها را مورد هدف قرار دهد. این هشدار روسیه زمانی صادر شد که قرارداد غلات دریای سیاه را تمدید نکرد و تنش‌های این منطقه نیز وارد مرحله جدیدی شد. این قرارداد در سال 2022 با میانجی‌گری سازمان ملل متحد و ترکیه میان اوکراین و روسیه به امضا رسید. بر این اساس، مقرر شد صادرات غلات از سه بندر اوکراین، در سایه جنگ و با کمترین تاثیرپذیری از تنش‌های منطقه‌ای صورت پذیرد. این بندرها پس از حملات روسیه به اوکراین مسدود شده بودند و تجارت در آنها متوقف شده بود. قرار بود این قرارداد هر چهار ماه یک‌بار تمدید شود و سه بار هم تمدید شد؛ اما روسیه با اصرار بر توقف صادرات خود، دو بار این قرارداد را دوماهه تمدید کرد و در نهایت اعلام کرد موافق تمدید قرارداد نیست. این قرارداد تضمین می‌کرد کشتی‌هایی که به بنادر اوکراین وارد یا پس از بارگیری از این منطقه خارج می‌شوند، مورد حمله قرار نخواهند گرفت. پس از آن و از 27 ژوئن (ششم تیرماه) هیچ کشتی جدیدی در این بندرها پهلو نگرفته و اوکراین هم مسکو را مقصر اصلی این ماجرا می‌داند. این در شرایطی است که روسیه و اوکراین تامین‌کنندگان عمده گندم، جو، روغن آفتابگردان و سایر محصولات غذایی در جهان هستند و بازارهای بزرگی نظیر آفریقا، خاورمیانه و بخش‌هایی از آسیا را به خود وابسته کرده‌اند. اوکراین همچنین صادرکننده بزرگ ذرت به‌شمار می‌رود و روسیه، صادرات کود و بخش‌های حیاتی دیگر زنجیره غذایی را انجام می‌دهد. همین موضوع سبب شده تا این منطقه به عنوان «سبد نان جهان» شناخته شود و البته تنش‌های جدید، احتمال تشدید بحران جهانی غذا را به دنبال خواهد داشت. این تنش‌ها در نخستین رخداد، به افزایش بی‌سابقه قیمت گندم و غلات می‌انجامد. دریای سیاه، گلوگاه تجارت غذایی جهان به‌شمار می‌رود. وزارت دفاع روسیه تاکید کرده است کشورهای مالک کشتی‌های پهلوگرفته در بنادر اوکراین، کشورهایی هستند که در جنگ بی‌طرفی خود را حفظ نکرده‌اند و تسلیحات نظامی در اختیار کی‌یف قرار داده‌اند. آدام هاج، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید نیز به اطلاعاتی اشاره کرده که نشان می‌دهد روسیه مین‌های دریایی بیشتری در اطراف بنادر اوکراین نصب کرده و با اتکا به این جنگ‌افزارها می‌تواند به کشتی‌های تجاری حاضر در منطقه حمله کند. همه این اتفاقات سبب شده تا تکاپوی جهانی برای احیای قرارداد غلات دریای سیاه شکل گیرد. احیای این قرارداد برای تثبیت قیمت جهانی غذا و دسترسی مستمر به مواد غذایی در کشورهای فقیر بسیار اهمیت دارد. اما ولادیمیر پوتین تاکید دارد روسیه دیگر قرارداد را امضا نخواهد کرد. این اظهارنظر رئیس‌جمهور روسیه، همتای ترکیه‌ای او را مجبور به گفت‌وگوی تلفنی با پوتین کرد. رجب طیب اردوغان در این گفت‌وگو تاکید کرد که عدم احیای قرارداد غلات دریای سیاه به سود هیچ کشوری نیست و کشورهایی با سطح درآمد پایین که به غلات متکی هستند، با آسیب‌های بیشتری روبه‌رو خواهند شد.
تکانه‌های افزایشی در قیمت جهانی غذا
اردوغان هم بیراه نمی‌گوید؛ قیمت غلات در سه هفته گذشته و پس از آنکه روسیه از تمدید قرارداد خودداری کرده، 15 درصد افزایش یافته و این در حالی است که این رقم در زمان اجرای توافق، 23 درصد کاهش را نشان می‌داد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) نیز اعلام کرده اکنون هیچ خطری در زمینه تامین مواد غذایی در جهان وجود ندارد اما قطع طولانی‌مدت این توافق، می‌تواند دسترسی سریع به غذا را تحت تاثیر قرار دهد: «تمرکز این توافق باید بر ضعیف‌ترین کشورهایی باشد که با ناامنی غذایی و سوءتغذیه دست‌به‌گریبان هستند؛ همچنین کشاورزان اوکراینی که به دلیل جنگ و کاهش تولید و درآمد با مشکلاتی روبه‌رو هستند، باید در این قرارداد مورد توجه قرار گیرند.» فائو همچنین پیش‌بینی کرده که احیای این توافق، از کاهش تولید محصولات کشاورزی در اوکراین جلوگیری می‌کند و همه طرح‌های جایگزین برای صادرات غلات از اوکراین، پرهزینه‌تر هستند و این موضوع در نهایت به تاثیرگذاری بر قیمت جهانی غذا می‌انجامد. این پیش‌بینی فائو از آن جهت اهمیت دارد که در میان شوک‌های اقلیمی که سیستم‌های غذایی کشاورزی را تحت فشار قرار می‌دهد، کاهش عرضه محصولات غذایی از سوی اوکراین در بازارهای بین‌المللی، امنیت غذایی جهانی را با مخاطرات قابل توجه‌تری روبه‌رو می‌کند. به استناد آمار اعلام‌شده از سوی فائو، قرارداد غلات دریای سیاه که از آن با عنوان یک موفقیت دیپلماتیک نام برده می‌شد، ارسال بیش از 33 میلیون تن محصولات غذایی به بازارهای جهانی را تسهیل کرد. 39 درصد این محصولات به کشورهای اروپایی صادر شد و 24 درصد به چین و 15 درصد نیز به خاورمیانه و شمال آفریقا حمل شده است. عارف حسین، اقتصاددان ارشد برنامه جهانی غذای سازمان ملل نیز گفته است که «کشاورزان اوکراینی سال آینده زمین‌های کمتری را به زیر کشت خواهند برد. بنابراین احتمال دارد این امر بر بازارهای بین‌المللی تاثیر بگذارد و قیمت‌ها را در تراز بلندمدت با افزایش روبه‌رو کند؛ چرا که اوکراین به عنوان یکی از ارزان‌ترین عرضه‌کنندگان محصولات غذایی در جهان، از بازارهای جهانی حذف می‌شود». در سمت دیگر ماجرا، درست است که روسیه با تحریم‌های جهانی دست‌وپنجه نرم می‌کند، اما همچنان به صادرات غلات خود ادامه می‌دهد. این کشور در فصل کشاورزی 2023-2022 نزدیک به 160 میلیون تن غلات برداشت کرده و از این میزان، حدود 60 میلیون تن را صادر کرده است. البته رئیس‌جمهور این کشور هم تاکید کرده روسیه همچنان جایگاه خود را به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده غلات در جهان حفظ خواهد کرد و بخشی از غلات تولیدشده خود را به صورت رایگان در اختیار کشورهای آفریقایی قرار خواهد داد. بلومبرگ هم گزارش داده است قیمت گندم در آسیا طی 10 روز گذشته با افزایش روبه‌رو شده زیرا معامله‌گران این منطقه، خطرات مبتنی بر صادرات در دریای سیاه را جدی ارزیابی می‌کنند. رویترز هم نوشته که صادرات غلات اوکراین در فصل تجاری 2024-2023 تاکنون 76 /2 میلیون تن بوده که کاهش قابل توجهی را نسبت به دوره مشابه در سال قبل نشان می‌دهد. تکانش‌های افزایشی تنش در دریای سیاه، بازار آسیا را نیز تحت تاثیر قرار داده و سبب شده قیمت برنج به بالاترین میزان خود در 15 سال گذشته برسد. البته خشک شدن هوا و کاهش تولید در تایلند و ممنوعیت صادرات برخی اقلام برنج در هند نیز بر این افزایش قیمت تاثیرگذار بوده است. نیویورک‌تایمز هم گزارش داده که «با کاهش تورم مواد غذایی در ایالات‌متحده و اروپا، تحلیلگران درباره عصر جدیدی از نوسانات قیمت‌های جهانی غذا هشدار می‌دهند چرا که مجموعه‌ای از تهدیدها به شکل بی‌سابقه‌ای دست‌به‌دست هم داده‌اند تا شاهد افزایش قیمت در بازارهای جهانی باشیم». تحلیلگران می‌گویند ترکیبی از عوامل موثر مانند نوسانات آب‌وهوایی، تنش‌های دریای سیاه و تمایل شدید برخی کشورها برای ایجاد محدودیت‌هایی برای تجارت مواد غذایی سبب آسیب‌پذیری بیشتر منابع غذایی و آمادگی کمتر برای تجارت در این عرصه شده است.
چرا دریای سیاه مهم است؟
دریای سیاه یک منطقه حیاتی برای تولید جهانی غذا، به ویژه گندم و ذرت است. این منطقه کشورهایی مانند روسیه، اوکراین، ترکیه، بلغارستان، رومانی و گرجستان را دربر می‌گیرد که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این محصولات در جهان هستند و نقشی ضروری برای امنیت غذایی جهانی ایفا می‌کنند. دلایل متعددی وجود دارد که سبب شده این منطقه به عنوان یکی از استراتژیک‌ترین مناطق جهان در تامین امنیت غذایی شناخته شود. منطقه دریای سیاه، دارای خاک حاصلخیز و آب‌وهوای مساعدی برای کشت گندم و ذرت است. آب‌وهوای این منطقه معتدل است و تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل، شرایط ایده‌آلی را برای کشت محصولاتی نظیر گندم و ذرت فراهم می‌کند. موضوع مهم دیگر، سابقه طولانی کشاورزی در منطقه دریای سیاه است که قدمت آن را به دوران باستان می‌رساند. کشاورزان این منطقه طی قرن‌ها تکنیک‌های کشاورزی پیشرفته‌ای را توسعه داده‌اند که به افزایش عملکرد محصول و بهبود کیفیت محصولات کمک کرده است. این منطقه همچنین دارای زیرساخت‌های توسعه‌یافته‌ای برای انتقال محصولات به کشورهای دیگر است. دریای سیاه بندرهای متعددی را درون خود جای داده که از آنها برای صادرات گندم و ذرت به کشورهای جهان استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر هم، اهمیت منطقه دریای سیاه در تولید جهانی غذا به صورت قابل توجهی افزایش یافته است. تولید گندم و ذرت منطقه به سرعت رشد کرده و کشورهای دریای سیاه را به بازیگران مهمی در بازار جهانی غذا تبدیل کرده است. تولید گندم منطقه از 60 میلیون تن در سال 2000 به بیش از 120 میلیون تن در سال 2021 افزایش یافته است. همچنین، تولید ذرت این منطقه از 25 میلیون تن در سال 2000 به بیش از 70 میلیون تن در سال 2021 رسیده که ظرفیت بسیار بالای این منطقه را نشان می‌دهد. اهمیت این منطقه در تولید جهانی غذا پیامدهای متعددی نیز برای کشورهای سراسر جهان دارد. در درجه اول، تولید گندم و ذرت در منطقه به تامین تقاضای فزاینده برای غذا در سراسر جهان کمک می‌کند. انتظار می‌رود جمعیت جهان تا سال 2050 به 9 میلیارد نفر برسد که تقاضای مواد غذایی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. بنابراین، تولید گندم و ذرت در منطقه دریای سیاه به تامین این تقاضا کمک خواهد کرد. همچنین تولید گندم و ذرت در منطقه دریای سیاه به تثبیت قیمت جهانی مواد غذایی کمک می‌کند. هرگونه اختلال در تولید یا عرضه این محصولات می‌تواند به افزایش قیمت مواد غذایی منجر شود که تاثیر بسزایی بر زندگی مردم خواهد داشت. در نهایت، تولید گندم و ذرت در منطقه دریای سیاه به حمایت از اقتصاد کشورهای منطقه کمک می‌کند. کشاورزی بخش مهمی از اقتصاد در بسیاری از این کشورهاست که موجبات اشتغال و درآمد میلیون‌ها نفر را فراهم می‌آورد. صادرات گندم و ذرت منطقه درآمد قابل توجهی برای این کشورها ایجاد می‌کند که به توسعه اقتصادی آنها می‌انجامد. همه این عوامل سبب شده است که قدرت‌های برتر جهان، سرمایه‌گذاری ویژه‌ای برای تسلط بر این منطقه انجام دهند. در شرایط کنونی، روسیه به دنبال آن است که نفوذ خود را در منطقه دریای سیاه افزایش دهد. این کشور از مدت‌ها پیش دریای سیاه را برای ایجاد قدرت و نفوذ در مدیترانه و فراتر از آن ضروری می‌داند اما حفاظت از منافع در منطقه دریای سیاه، هزینه زیادی را برای روسیه ایجاد کرده است. رویکرد روسیه به دریای سیاه مبتنی بر تاریخچه‌ای چندصدساله از رویارویی با قدرت‌های بزرگ اروپا و رقابت طولانی ژئوپولیتیک روسیه با ترکیه است. روسیه به دنبال آن است که با تلاش برای ایجاد شکاف بین اعضای ناتو در امتداد دریای سیاه، انسجام ناتو را تضعیف و از پیوستن اوکراین و گرجستان به این ائتلاف جلوگیری کند. مسکو همچنین منطقه دریای سیاه را برای استراتژی ژئواکونومیک خود حیاتی می‌داند: «قدرت و نفوذ روسیه در مدیترانه، حفاظت از روابط اقتصادی و تجاری با بازارهای کلیدی اروپا، و وابستگی بیشتر جنوب اروپا به نفت و گاز روسیه از دلایلی است که سبب شده مسکو برای تسلط بر این منطقه انگیزه بالایی داشته باشد.» روسیه با آگاهی کامل از پتانسیل بی‌ثباتی خاورمیانه به ویژه در منطقه قفقاز شمالی و جنوبی، این مجموعه آبی را به عنوان یک منطقه امنیتی مهم تلقی می‌کند. همچنین مسکو برای دسترسی به دریای مدیترانه و فراتر از آن، هم برای عملیات نظامی خارج از همسایگی نزدیک خود و هم برای صادرات هیدروکربن به عنوان کالای اصلی روسیه، وابستگی زیادی به دریای سیاه دارد.
چاره‌ای نیست! قرارداد باید احیا شود
کمیته نجات بین‌المللی یکی از اصلی‌ترین نهادهایی است که تاکید دارد چاره‌ای جز احیای قرارداد غلات دریای سیاه وجود ندارد. بر اساس اعلام این کمیته، قرارداد غلات دریای سیاه، راه نجاتی برای 349 میلیون نفر در 79 کشور است که در خط مقدم ناامنی غذایی قرار دارند. مدیر واکنش سریع این کمیته بین‌المللی در منطقه آفریقا اعلام کرده که احیا نشدن قرارداد، در کنار دشوارتر کردن دسترسی برخی کشورها به مواد غذایی، افزایش قیمت جهانی غذا را در پی خواهد داشت که در نهایت، فشار هزینه‌ای بر خانوارهای کشورهای فقیر را بیش از پیش افزایش می‌دهد. تحلیلگران بازار جهانی غذا اعتقاد دارند کشورهایی که به مواد غذایی وارداتی وابستگی زیادی دارند -مانند لبنان و مصر- با افزایش هزینه‌های تامین غذا روبه‌رو خواهند شد؛ زیرا این کشورها، هزینه حمل‌ونقل غذا را به دلار پرداخت می‌کنند و در پی جایگزینی راه‌های جدید برای حمل‌ونقل مواد غذایی، هزینه تامین غذا افزایش خواهد یافت. موضوعی که به گفته عارف حسین، اقتصاددان ارشد برنامه جهانی غذا، سبب می‌شود کشورهای فقیر و مردم کم‌درآمد، غذا را با هزینه بیشتری دریافت کنند. سازمان خواربار و کشاورزی جهان نیز طی گزارشی در ماه جولای اعلام کرد 45 کشور به کمک‌های غذایی نیاز دارند. بر اساس این گزارش، قیمت بالای مواد غذایی باعث گرسنگی در کشورهایی از جمله هائیتی، اوکراین، ونزوئلا و چندین کشور دیگر در آفریقا و آسیا شده است. البته، جایگزین‌هایی نیز برای حل‌وفصل بحران‌های ایجادشده در دریای سیاه و جایگزینی تامین مواد غذایی در بازارهای جهانی پیش‌بینی شده است که از آن جمله می‌توان به تلاش‌های اروپا و آرژانتین برای افزایش صادرات گندم اشاره کرد. برزیل نیز از یک سال پیش تاکنون پرچمدار صادرات ذرت در جهان شده و تلاش می‌کند نیاز جهانی را تامین کند. چنین تلاش‌هایی سبب می‌شود تا برخی تحلیلگران، تنش‌های کنونی دریای سیاه را موقتی بدانند و تاکید کنند در آینده نزدیک، تولیدکنندگان و مسیرهای جایگزین، تامین امنیت غذایی مردم جهان را بر عهده خواهند گرفت.
