بازی نابرابر
نابرابری در بازی چه اثری روی کودکان می‌گذارد؟
20 دسامبر روزی است که در تقویم جهانی به‌عنوان روز بازی نام‌گذاری شده است. این روز از سال 1975 در تقویم کشورهای جهان وجود دارد. با این حال دسترسی به لوازم بازی به دلیل هزینه سنگینی که دارد، برای خیلی از خانواده‌ها امکان‌پذیر نیست. در این گزارش نغمه جلوه‌زاده به این پرسش پاسخ می‌دهد که بازی چه نقشی در آینده کودکان دارد؟
فقر به‌عنوان یکی از چالش‌های اساسی جوامع، تاثیرات گسترده‌ای بر جنبه‌های مختلف زندگی کودکان دارد. یکی از این جنبه‌ها، نقش بازی در رشد کودکان و نابرابری در دسترسی به منابع بازی است. بازی تنها یک فعالیت تفریحی برای کودکان نیست؛ بلکه بخشی اساسی از رشد و توسعه آنها محسوب می‌شود. این مقاله بررسی می‌کند که چگونه فقر بر توانایی بازی کودکان تاثیر می‌گذارد، پیامدهای آن بر رشد آنها چیست و چه اقداماتی برای کاهش شکاف در دسترسی به منابع بازی باید انجام شود. بازی بخش مهمی از دوران کودکی است که نقشی حیاتی در توسعه مهارت‌های مختلف ایفا می‌کند. تحقیقات آکادمی آمریکایی پزشکی کودکان (AAP) تاکید می‌کند که بازی برای رشد مغز ضروری است. بازی مهارت‌های حل مسئله را تقویت می‌کند، خلاقیت را پرورش می‌دهد و ارتباطات عصبی را تقویت می‌کند. از طریق بازی‌های تخیلی، کودکان یاد می‌گیرند که چگونه در موقعیت‌های اجتماعی پیچیده حرکت کنند، همدلی را توسعه دهند و انعطاف‌پذیری بسازند.
بازی‌های فیزیکی مانند دویدن، پریدن و بالا رفتن به رشد عضلات و مهارت‌های حرکتی کمک می‌کنند. این بازی‌ها همچنین با چاقی دوران کودکی مقابله می‌کنند و سلامت کلی بدن را ارتقا می‌دهند. بازی‌های اجتماعی به کودکان کمک می‌کنند مهارت‌های بین‌فردی، مانند همکاری، حل تعارض و ارتباط موثر را توسعه دهند. این مهارت‌ها نه‌تنها در دوران کودکی، بلکه در زندگی بزرگسالی، تاثیرات مثبت بر موفقیت شغلی و روابط اجتماعی دارند.
کودکان در خانواده‌های فقیر با موانع بزرگی برای مشارکت در بازی‌های معنادار مواجه‌اند. گزارش سال ۲۰۲۳ یونیسف درباره رفاه کودکان نشان می‌دهد که سختی‌های اقتصادی توانایی والدین را برای تامین اسباب‌بازی، کتاب یا دسترسی به فعالیت‌های فوق‌برنامه محدود می‌کند. پارک‌های عمومی، که می‌توانند این شکاف را کاهش دهند، اغلب در محله‌های کم‌درآمد نادر هستند یا به خوبی نگهداری نشده‌اند. بسیاری از خانواده‌ها نمی‌توانند اسباب‌بازی، بازی‌های فکری یا تجهیزات ورزشی را فراهم کنند که این امر، تنوع بازی کودکان را محدود می‌کند. همچنین مناطق فقیرنشین اغلب فاقد فضاهای ایمن و قابل دسترسی برای بازی در فضای باز هستند. والدین ممکن است به دلیل نرخ بالای جرم و جنایت یا خطرات محیطی از بازی فرزندانشان در فضای باز جلوگیری کنند. ناپایداری مالی استرس والدین را افزایش می‌دهد که می‌تواند توانایی آنها را برای مشارکت در فعالیت‌های بازی با کودکان کاهش دهد و فرصت‌های بازی راهنما یا مشارکتی را محدود کند.
نابرابری در دسترسی به منابع بازی
تفاوت در دسترسی به منابع بازی بین جوامع ثروتمند و فقیر نابرابری‌های رشدی را افزایش می‌دهد. مطالعه‌ای که موسسه بروکینگز در سال ۲۰۲۲ انجام داد نشان داد که کودکان خانواده‌های کم‌درآمد ۴۰ درصد کمتر از همسالان خود در خانواده‌های ثروتمند در فعالیت‌های بازی ساختاریافته شرکت می‌کنند. این نابرابری‌ها پیامدهای بلندمدتی دارند و بر نتایج آموزشی، تاب‌آوری عاطفی و تحرک اجتماعی تاثیر می‌گذارند. خانواده‌هایی با درآمد بالاتر بیشتر احتمال دارد که ابزارهای آموزشی مانند کیت‌های STEM و کتاب‌هایی که رشد شناختی را تقویت می‌کنند، فراهم کنند. مشارکت در ورزش‌های سازمان‌یافته یا برنامه‌های هنری اغلب برای خانواده‌های کم‌درآمد گران است و کودکان را از فرصت‌های بازی ساختاریافته که به کار تیمی و انضباط کمک می‌کنند، محروم می‌کند. در حالی که محله‌های مرفه‌تر دارای زمینهای بازی با تجهیزات مدرن هستند، مناطق فقیرنشین اغلب دارای فضاهای بازی قدیمی یا ناامن هستند. بازی برای رشد شناختی، به‌ویژه در دوران کودکی، حیاتی است. کمبود فرصت‌های بازی تحریک‌کننده می‌تواند توانایی‌های حل مسئله، خلاقیت و آمادگی تحصیلی کودکان را مختل کند. تحقیقی که در ژورنال روان‌شناسی رشد در سال ۲۰۲۱ منتشر شد نشان داد که کودکان خانواده‌های کم‌درآمد به دلیل مواجهه محدود با مواد بازی آموزشی، نمرات پایین‌تری در آزمون‌های شناختی استاندارد کسب می‌کنند.
کودکان از طریق بازی، مهارت‌های اجتماعی مهمی مانند همدلی، همکاری و حل تعارض را یاد می‌گیرند. بدون فرصت‌های کافی برای بازی اجتماعی، کودکان ممکن است در برقراری روابط معنادار دچار مشکل شوند. مطالعه موسسه ملی بهداشت کودک و توسعه انسانی (NICHD) در سال 2020 نشان داد که کودکان از پیشینه‌های کم‌درآمد بیشتر احتمال دارد که مسائل رفتاری را تجربه کنند که بخشی از آن به دلیل کاهش زمان بازی است. بازی‌های فیزیکی به مقابله با چاقی دوران کودکی و ارتقای سلامت کلی کمک می‌کنند. با این حال، کودکان در جوامع کم‌درآمد اغلب به فضاهای ایمن برای فعالیت بدنی دسترسی ندارند و این امر خطر چاقی، دیابت و سایر مشکلات سلامتی را افزایش می‌دهد. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۲۰۲۳، کودکان در مناطق کم‌درآمد دو برابر بیشتر از همسالان خود در محله‌های ثروتمند با عدم فعالیت بدنی مواجه هستند.
پرداختن به تاثیر فقر بر بازی کودکان نیازمند تلاش‌های هماهنگ از سوی سیاست‌گذاران، سازمان‌های اجتماعی و خانواده‌هاست. در برخی از استراتژی‌هایی که در کاهش نابرابری‌ها موفق بوده‌اند مثل سرمایه‌گذاری در فضاهای عمومی بازی؛ دولت‌ها و شهرداری‌ها باید توسعه و نگهداری فضاهای عمومی ایمن و قابل دسترس برای بازی را در اولویت قرار دهند. به‌عنوان مثال، ابتکار «شهرهای بازیگوش» در دانمارک فضاهای شهری را به زمینهای بازی تعاملی تبدیل کرده و کودکان از پیشینه‌های اجتماعی-اقتصادی مختلف را بهره‌مند ساخته است. افزون بر این فراهم کردن دسترسی یارانه‌ای یا رایگان به برنامه‌های ورزشی، هنری و آموزشی می‌تواند شکاف را برای خانواده‌های کم‌درآمد پر کند. برنامه «فعالیت‌های تعطیلات و غذا» در بریتانیا با موفقیت فرصت‌های بازی را با حمایت تغذیه‌ای برای کودکان در طول تعطیلات مدارس ترکیب کرده است. آموزش والدین در مورد اهمیت بازی و ارائه منابع برای ایجاد فعالیت‌های بازی خانگی کم‌هزینه می‌تواند خانواده‌ها را توانمند کند. سازمان‌هایی مانند «نجات کودکان» کارگاه‌هایی برگزار می‌کنند که به والدین می‌آموزند چگونه از وسایل روزمره برای بازی خلاقانه استفاده کنند. مشارکت بخش خصوصی نیز می‌تواند تفاوت ایجاد کند. شرکت‌هایی مانند بنیاد لگو میلیون‌ها دلار برای ارائه کیت‌های بازی آموزشی به جوامع محروم در سراسر جهان اهدا کرده‌اند. به همین ترتیب، سازمان‌های غیرانتفاعی مانند KaBOOM! بر ساخت زمینهای بازی در مناطق محروم تمرکز دارند. در حالی که تغییرات سیستمی حیاتی هستند، خانواده‌ها می‌توانند استراتژی‌های ساده‌ای را برای بهبود فرصت‌های بازی برای فرزندان خود اتخاذ کنند. می‌توان با استفاده از وسایل خانگی مانند جعبه‌های مقوایی برای ساخت سازه‌ها یا لباس‌های قدیمی برای بازی نقش، خلاقیت را تشویق کرد. همسایگان می‌توانند برای ایجاد فضاهای بازی مشترک یا سازماندهی فعالیت‌های گروهی برای کودکان با یکدیگر همکاری کنند. اختصاص زمان خاص برای بازی خانوادگی، حتی در شرایط مالی یا زمانی محدود، می‌تواند به‌طور قابل توجهی برای کودکان سودمند باشد.
فقر موانع قابل توجهی برای بازی ایجاد می‌کند که به نوبه خود بر رشد شناختی، اجتماعی و جسمانی کودکان تاثیر می‌گذارد. پرداختن به این مسئله نیازمند رویکردی چندجانبه شامل سیاست‌گذاری دولتی، ابتکارات اجتماعی و تلاش‌های خانوادگی است. با اولویت دادن به دسترسی برابر به منابع بازی، جوامع می‌توانند نسل‌های آینده‌ای سالم‌تر و مقاوم‌تر پرورش دهند. بازی یک تجمل نیست؛ بلکه یک ضرورت برای هر کودک، صرف‌نظر از وضعیت اجتماعی-اقتصادی است. با تلاش‌های هماهنگ، شادی و مزایای بازی می‌تواند برای همه کودکان قابل دسترس باشد و زمینهای برای جامعه‌ای فراگیرتر و عادلانه‌تر فراهم کند.
اهمیت بازی در رشد کودکان
همچنین طاهره جعفری، جامعه‌شناس و متخصص مهارت‌های زندگی به «تجارت فردا» می‌گوید؛ بازی یکی از شیرین‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های دوران کودکی است. وقتی بچه‌ها مشغول بازی هستند، نه‌تنها سرگرم می‌شوند، بلکه در حال یادگیری و رشد هم هستند. بیایید ببینیم بازی چه تاثیراتی بر روی کودکان دارد. بازی به بچه‌ها کمک می‌کند تا با همدیگر تعامل کنند و مهارت‌های اجتماعی را یاد بگیرند. مثلاً وقتی دو بچه با هم در حال بازی هستند، باید یاد بگیرند چطور با هم همکاری کنند، نظرات همدیگر را بشنوند و حتی در بعضی مواقع، با هم به توافق برسند. این مهارت‌ها در بزرگسالی بسیار مهم هستند؛ چون ما همیشه با دیگران در ارتباط هستیم.
بازی‌های آزاد به بچه‌ها این امکان را می‌دهد که خلاقیتشان را بروز دهند. مثلاً وقتی بچه‌ها با بلوک‌های ساختمانی یا خمیر بازی می‌کنند، می‌توانند هر چیزی که در ذهنشان است بسازند. این نوع بازی‌ها به آنها کمک می‌کند تا فکر کنند، ایده‌های جدید خلق کنند و حتی به حل مسائل بپردازند.
وقتی بچه‌ها در بازی‌ها موفق می‌شوند، احساس خوبی پیدا می‌کنند. این موفقیت‌ها باعث افزایش اعتمادبه‌نفس آنها می‌شود. مثلاً اگر یک کودک در یک بازی تیمی خوب عمل کند، احساس می‌کند که توانایی دارد و این احساس به او کمک می‌کند تا در زندگی واقعی هم با اعتمادبه‌نفس بیشتری برخورد کند. بازی‌های فیزیکی مثل دویدن، پریدن و بازی‌های گروهی به تقویت مهارت‌های حرکتی کودکان کمک می‌کند. این مهارت‌ها نه‌تنها برای بازی کردن ضروری هستند، بلکه در فعالیت‌های روزمره و ورزشی هم به کار می‌آیند.
اما متاسفانه، همه کودکان به یک اندازه به امکانات بازی دسترسی ندارند. این نابرابری می‌تواند تاثیرات منفی زیادی بر روی آنها بگذارد. کودکانی که به وسایل بازی و محیط مناسب دسترسی ندارند، ممکن است از یادگیری‌های مهم اجتماعی و عاطفی محروم بمانند. مثلاً اگر یک کودک نتواند با دوستانش بازی کند، ممکن است نتواند مهارت‌های اجتماعی لازم را یاد بگیرد. این موضوع می‌تواند در آینده بر روی روابط اجتماعی و کاری آنها تاثیر بگذارد. نبودن فرصت‌های بازی می‌تواند باعث افزایش استرس و اضطراب در کودکان شود. وقتی بچه‌ها نمی‌توانند بازی کنند، ممکن است احساس تنهایی و افسردگی کنند. این مسائل می‌تواند در آینده به مشکلات جدی‌تری منجر شود. به‌عنوان مثال، کودکانی که در دوران کودکی بازی نمی‌کنند، ممکن است در بزرگسالی با مشکلات روانی بیشتری مواجه شوند.
چرخه بی‌پایان فقر
به اعتقاد این استاد دانشگاه، این نابرابری‌ها می‌تواند باعث شود که کودکان در بزرگسالی هم نتوانند به موفقیت‌های لازم دست پیدا کنند. اگر بچه‌ها در دوران کودکی نتوانند خوب بازی کنند و یاد بگیرند، ممکن است در تحصیلات و شغل‌های آینده‌شان هم با مشکلات بیشتری مواجه شوند. این موضوع می‌تواند چرخه فقر را ادامه دهد و نسل‌های بعدی را هم تحت تاثیر قرار دهد. اولین تاثیر بر موفقیت تحصیلی است. کودکانی که در دوران کودکی به خوبی بازی کرده‌اند، معمولاً در مدرسه هم عملکرد بهتری دارند. بازی به آنها کمک می‌کند تا مهارت‌های حل مسئله و تفکر خلاق را پرورش دهند. مثلاً در یک بازی معما، بچه‌ها یاد می‌گیرند که چطور مسائل را تجزیه‌وتحلیل کنند و راه‌حل‌های مختلف را امتحان کنند. دومین تاثیر بر درآمد و شغل است. تحقیقات نشان می‌دهد که کسانی که در دوران کودکی فرصت بازی و یادگیری داشته‌اند، در بزرگسالی درآمد بیشتری دارند. این افراد معمولاً مهارت‌های اجتماعی و عاطفی قوی‌تری دارند که در محیط کار به کمکشان می‌آید. به‌عنوان مثال، فردی که در کودکی در بازی‌های تیمی شرکت کرده، در بزرگسالی راحت‌تر می‌تواند با همکارانش ارتباط برقرار کند و در پروژه‌های گروهی موفق‌تر عمل کند. و اما یکی از مهم‌ترین تاثیرات، توانایی‌های اجتماعی خواهد بود. بازی به بچه‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی و عاطفی را یاد بگیرند که در زندگی بزرگسالی بسیار مهم است. مثلاً توانایی مدیریت استرس، حل تعارضات و همکاری با دیگران. این مهارت‌ها در محیط کار و روابط شخصی بسیار حیاتی هستند. بازی فقط یک سرگرمی نیست، بلکه ابزاری حیاتی برای رشد و پیشرفت کودکان است. نابرابری در دسترسی به امکانات بازی می‌تواند تاثیرات منفی زیادی بر روی آینده کودکان داشته باشد. بنابراین، نیاز داریم که به این موضوع توجه کنیم و تلاش کنیم که همه کودکان به فرصت‌های برابر برای بازی دسترسی داشته باشند. دولت‌ها و نهادهای اجتماعی باید فضاهای بازی عمومی و رایگان ایجاد کنند تا همه کودکان بتوانند از آنها استفاده کنند. به‌اضافه اینکه باید حمایت مالی از خانواده‌ها را در اولویت قرار دهند. کمک به خانواده‌های کم‌درآمد برای خرید وسایل بازی و فراهم کردن شرایط مناسب برای بازی کودکان. به‌اضافه اینکه آموزش والدین هم تاثیر زیادی خواهد داشت. برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای والدین درباره اهمیت بازی و روش‌های ایجاد فرصت‌های بازی در خانه.
جعفری در نهایت معتقد است که بازی نه‌تنها برای کودکان لذت‌بخش است، بلکه به آنها کمک می‌کند تا در آینده بهتر و موفق‌تر زندگی کنند. ما به‌عنوان جامعه باید تلاش کنیم که همه کودکان، بدون توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی، به فرصت‌های برابر برای بازی دسترسی داشته باشند. این کار نه‌تنها به نفع خود کودکان است، بلکه به نفع کل جامعه نیز خواهد بود.
