دوباره جنگ
تنش‌های اخیر در قفقاز چه تبعاتی دارد؟
آذربایجان و ارمنستان بار دیگر درگیر تنشی شدند که در دهه‌های گذشته بارها تکرار شده و حالا به نظر می‌رسد، این درگیری بی‌پایان است. تنشی که عامل دو جنگ، میان این دو کشور، در سه دهه گذشته بوده است. دور تازه تنش‌ها بر سر بازگشایی لاچین است که به‌وسیله آذربایجان مسدود شده بود.
درگیری بین دو کشور در شرایطی رخ می‌دهد که جنگ اوکراین، روسیه را از ایفای نقش در قفقاز بازداشته و ارمنستان را بر آن داشته تا در مقابل تهدید آذربایجان به سمت ایالات‌متحده برود. چرخشی که ممکن است شرایط سیاسی و نظامی منطقه قفقاز را تغییر دهد و روسیه به هیچ وجه آن را نمی‌پسندد.
درگیری بی‌پایان قره‌باغ
قره‌باغ که ارمنی‌ها آن را به نام «آرتساخ» می‌شناسند، منطقه‌ای کوهستانی محصور در خشکی در منطقه قفقاز است. این منطقه در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است، اما ساکنان آن عمدتاً ارمنی هستند و تعداد آنها حدود 120 هزار نفر است. آنها دولت خود را دارند که از پیوندهای نزدیک با ارمنستان برخوردار است، اما ارمنستان یا هیچ کشور دیگری این دولت را به رسمیت نشناخته است.
ارامنه (که مسیحی هستند)، مدعی حضور طولانی در این منطقه بوده و هستند. حضوری که قدمت آن به چندین قرن قبل از میلاد می‌رسد. آذربایجان نیز (که اکثر ساکنانش مسلمان هستند)، مدعی پیوندهای عمیق تاریخی با این منطقه است؛ که در طول قرن‌ها تحت سلطه فارس‌ها، ترک‌ها و روس‌ها قرار گرفته است. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، قره‌باغ کوهستانی به منطقه‌ای خودمختار در جمهوری آذربایجان شوروی تبدیل شد.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آنچه به عنوان جنگ اول قره‌باغ (1994-1988) شناخته می‌شود، بین ارامنه و همسایگان آذربایجانی آنها در گرفت. حدود 30 هزار نفر در این جنگ کشته و بیش از یک میلیون نفر آواره شدند که اکثر آنها آذری‌هایی بودند که پس از تسلط طرف ارمنی بر خود قره‌باغ و هفت ناحیه اطراف آذربایجان، از خانه‌های خود رانده شدند.
در سال 2020، پس از دهه‌ها درگیری و تنش، آذربایجان عملیات نظامی را آغاز کرد که به جنگ دوم قره‌باغ تبدیل شد. این کشور در جنگ 44روزه به پیروزی چشمگیری دست یافت و هفت ناحیه و حدود یک‌سوم خود قره‌باغ را پس گرفت.
در این میان استفاده از پهپادهای خریداری‌شده از ترکیه و اسرائیل از سوی تحلیلگران نظامی به عنوان یکی از دلایل اصلی پیروزی آذربایجان عنوان شد. حداقل 6500 نفر در این جنگ کشته شدند.
نقش روسیه در این جنگ بسیار مهم بود. روسیه که متحد هم‌پیمان ارمنستان است و در عین حال روابط خوبی با آذربایجان نیز دارد، برای مذاکره در مورد آتش‌بس وارد عمل شد.
این قرارداد 1960 نیروی حافظ صلح روسی را برای محافظت از تنها جاده باقی‌مانده که این منطقه را به ارمنستان متصل می‌کند -به اصطلاح کریدور لاچین- در قره‌باغ مستقر کرد.
دور جدید تنش‌ها
مقامات محلی ارمنی در منطقه قره‌باغ روز شنبه -9 سپتامبر- موافقت کردند که در ازای احیای راه‌های ارتباطی جاده‌ای به ارمنستان، برای اولین بار در دهه‌های گذشته، محموله‌های کمکی از قلمرو تحت کنترل باکو دریافت کنند.
حساس‌ترین موضوع شرایط 120 هزار ارمنی ساکن قره‌باغ است که ارمنستان می‌گوید حقوق و امنیت آنها باید تضمین شود. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفته است که کشورش حاکمیت و تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد، اما باکو می‌گوید اعتمادی ندارد که این ادعا با حسن نیت صورت گرفته است و ارمنستان را به «تشویق کردن به جدایی‌طلبی» متهم می‌کند.
در دسامبر 2022 غیرنظامیان آذری که خود را فعال محیط زیست معرفی می‌کردند، شروع به مسدود کردن لاچین کردند و در آوریل 2023 آذربایجان یک ایست بازرسی امنیتی جدید در امتداد آن ایجاد کرد.
این تحرکات، ارتباط مردم و کالاها را بین ارمنستان و قره‌باغ البته به جز موارد پزشکی قطع کرده و شرایطی را ایجاد کرده که ایالات‌متحده و دیگران آن را «وضعیت بشردوستانه رو‌به‌وخامت» می‌نامند. آذربایجان اما می‌گوید برای جلوگیری از استفاده از جاده برای قاچاق اسلحه اقدام کرده است. حالا و در چنین شرایطی مقامات محلی قره‌باغ می‌گویند با آذربایجان بر سر بازگشایی لاچین به توافق رسیده‌اند.
به گزارش آرمن‌پرس، مقامات قره‌باغ با اشاره به یکی از شهرهای این منطقه در نزدیکی خط مقدم با جمهوری آذربایجان، گفته‌اند که تصمیم گرفته‌اند اجازه دسترسی به کالاهای روسی را از طریق شهر عسکران بدهند.
در این گزارش با اشاره به منطقه‌ای که جاده قره‌باغ را به ارمنستان وصل می‌کند، گفته شده: «همزمان توافقی برای بازگرداندن محموله‌های بشردوستانه از سوی نیروهای حافظ صلح روسیه و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در امتداد کریدور لاچین حاصل شده است.» به گفته آنها این اقدام به دلیل «مشکلات انسانی شدید» در منطقه محاصره‌شده انجام شده است. آذربایجان قبلاً ارمنستان را متهم کرده بود که از این کریدور برای قاچاق سلاح استفاده می‌کند.
در این میان باید توجه داشت که، آذربایجان رابطه نزدیکی با ترکیه دارد، در حالی که ارمنستان از لحاظ تاریخی روابط نزدیکی با روسیه داشته است. روسیه نیروهای حافظ صلح را به منطقه اعزام کرده و قول داده بود که کریدور لاچین را به عنوان بخشی از توافق صلحی که به جنگ 2020 پایان داد باز نگه دارد.
اما ارمنستان اخیراً شکایت کرده که مسکو به تضمین‌های خود عمل نکرده و همین موضوع هم ارمنستان را به جلب حمایت گسترده‌تر بین‌المللی سوق داده است.
آذربایجان اعلام کرد، هفته گذشته، نیروهای ارمنستان در طول شب به سوی نیروهای این کشور تیراندازی کرده‌اند و یگان‌های ارتش آذربایجان «اقدامات تلافی‌جویانه» انجام داده‌اند. ارمنستان اما این حادثه را تکذیب کرد.
دولت ارمنستان نیز اعلام کرد نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور، روز شنبه (9 سپتامبر) با رهبران فرانسه، آلمان، ایران و گرجستان و آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، تلفنی گفت‌وگو کرده است. ارمنستان از ایالات‌متحده، اروپا و ایران درخواست کرده تا به باز کردن بن‌بست با آذربایجان بر سر ارسال کمک‌های بلوکه‌شده به منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی کمک کنند، زیرا این موضوع تنش‌ها را به بالاترین حد خود از زمان جنگ 2020 رسانده است.
دفتر نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، روز شنبه (9 سپتامبر) در بیانیه‌ای اعلام کرد که پاشینیان با آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران، اولاف شولتس، صدراعظم آلمان و امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه تلفنی گفت‌وگو کرده است. بر اساس این بیانیه، پاشینیان به بلینکن گفته است که آماده مذاکره فوری با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان است. آذربایجان هم گفت که وزیر امور خارجه این کشور با یوری کیم، یکی از مقامات ارشد وزارت خارجه آمریکا در مورد این وضعیت گفت‌وگو کرده است.
به گفته دولت ارمنستان، پاشینیان به رهبران خارجی گفته است که تنش‌ها در مرز افزایش یافته و آذربایجان نیروهای خود را در آنجا و اطراف قره‌باغ کوهستانی متمرکز کرده است. آذربایجان این موضوع را رد کرده و ارمنستان را به اقدامات مشابه متهم کرده است.
انتخاب یک رهبر جدید برای قره‌باغ یکی از موارد دیگری است که آذربایجان را خشمگین کرده است. روز شنبه (9 سپتامبر)، پارلمان جدایی‌طلب قره‌باغ، ساموئل شهرامانیان، یک افسر نظامی و رئیس سابق سرویس امنیتی این منطقه را به عنوان رئیس‌جمهور جدید خود انتخاب کرد. شهرامانیان در سخنرانی خود در پارلمان خواستار مذاکره مستقیم با آذربایجان و احیای مسیرهای حمل‌ونقل به ارمنستان شد.
وزارت خارجه آذربایجان در واکنش به این اتفاق رهبری ارمنی‌های قره‌باغ را «رژیم جدایی‌طلب دست‌نشانده» خوانده و گفت که این رای غیرقانونی است.
آذربایجان اعلام کرده است که «تنها راه دستیابی به صلح و ثبات در منطقه، خروج بی‌قیدوشرط و کامل نیروهای مسلح ارمنستان از منطقه قره‌باغ آذربایجان و انحلال رژیم دست‌نشانده است». اوکراین و ترکیه نیز هر دو انتخابات را محکوم و از ادعای آذربایجان در مورد قره‌باغ حمایت کردند. اتحادیه اروپا اعلام کرد که این انتخابات را به رسمیت نمی‌شناسد، اما ساکنان قره‌باغ باید در گفت‌وگو با ارمنستان «حول رهبری عملاً متحد شوند».
سرد شدن رابطه ارمنستان و روسیه
ارمنستان در سال‌های طولانی تنش و درگیری با آذربایجان یک حامی بزرگ داشته است. روسیه از ارمنستان در مقابل قدرت آذربایجان حمایت می‌کرد اما به نظر می‌رسد پس از گرفتاری این کشور در جنگ اوکراین حالا خبری از حمایت همیشگی پوتین از ارمنستان نیست.
روسیه روز جمعه (8 سپتامبر) سفیر ارمنستان را احضار کرد تا اعتراض خود را نسبت به آنچه «گام‌های غیردوستانه» در پی افزایش تنش در قفقاز جنوبی بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی می‌داند، ابراز کند.
در عرض چند ساعت، وزارت خارجه ارمنستان با صدور بیانیه‌ای آمادگی خود را برای حل‌وفصل اختلافات با آذربایجان بر سر اراضی نقطه کانونی دو جنگ در 30 سال گذشته، اعلام کرد. این وزارتخانه اما هیچ اشاره‌ای به شکایات روسیه نکرد.
وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد این ارمنستان است که با حمایت از جدایی‌طلبی در قره‌باغ کوهستانی، ثبات منطقه‌ای را تهدید می‌کند.
وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان همچنین اعلام کرد: «ارمنستان یک هدف را دنبال می‌کند: حفظ جدایی‌طلبی در خاک آذربایجان از طریق همه ابزارهای ممکن ایدئولوژیک، سیاسی، نظامی، مالی و... .» ارمنستان و آذربایجان روز پنجشنبه 7 سپتامبر یکدیگر را به انتقال نیروها به مرز مشترک خود متهم کردند.
رزمایش نظامی ارمنستان و آمریکا
روسیه از موافقت ارمنستان برای میزبانی مانور نظامی با ایالات‌متحده و سفر بشردوستانه همسر نخست‌وزیر ارمنستان به اوکراین ناراضی است. ارمنستان میزبان یک پایگاه نظامی روسیه است و تقریباً به‌طور کامل برای تدارکات دفاعی به روسیه متکی است.
به نظر می‌رسد ارمنستان هم در مقابل تلاش می‌کند از شدت وابستگی خود به روسیه کم کند. نیکول پاشینیان، در مصاحبه‌ای که این هفته منتشر شد، گفت که سیاست ارمنستان مبنی بر اتکا به روسیه برای تضمین امنیت خود یک اشتباه استراتژیک است.
در مقابل، ارمنستان شکایت می‌کند که نیروهای حافظ صلح روسیه که بر آتش‌بس 2020 نظارت می‌کنند نتوانسته‌اند به محاصره قره‌باغ کوهستانی از سوی آذربایجان پایان دهند. مسکو اما در مقابل اصرار دارد که ضامن اصلی امنیت در قفقاز باقی بماند.
در شرایطی که روابط روسیه و ارمنستان به سردی گراییده است این کشور چهارشنبه هفته گذشته (6 سپتامبر) اعلام کرد که میزبان یک رزمایش مشترک ارتش با ایالات‌متحده خواهد بود.
وزارت دفاع ارمنستان هدف از رزمایش ایگل پارتنر 2033 را آماده‌سازی نیروهای خود برای شرکت در ماموریت‌های بین‌المللی حفظ صلح اعلام کرد.
یک سخنگوی ارتش آمریکا در این‌باره گفت که 85 سرباز آمریکایی و 175 ارمنی در این مراسم شرکت خواهند کرد. او گفت که آمریکایی‌ها -از جمله اعضای گارد ملی کانزاس که همکاری آموزشی 20ساله با ارمنستان دارد- به تفنگ مسلح خواهند شد و از تسلیحات سنگین استفاده نخواهند کرد.
این اقدام در زمان ناامیدی شدید ارمنستان از متحد خود مسکو صورت می‌گیرد. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، روسیه را که درگیر جنگ اوکراین است متهم کرد که در محافظت از ارمنستان در برابر آنچه او تجاوزات مستمر از جانب آذربایجان می‌خواند، شکست خورده است. به‌رغم مقیاس کوچک این رزمایش، روسیه اعلام کرده که این رزمایش را از نزدیک زیر نظر خواهد داشت. این کشور یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد و خود را به عنوان قدرت برتر در منطقه قفقاز جنوبی، که تا سال 1991 بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود، می‌بیند.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در گفت‌وگو با خبرنگاران ادعاهای مقامات ارمنستان را مبنی بر اینکه مسکو به اندازه کافی برای محافظت از متحد خود تلاش نمی‌کند، رد کرده و خاطرنشان کرد که تصمیم ارمنستان برای برگزاری رزمایش جنگی مشترک با ایالات‌متحده نیاز به «تحلیل عمیق» دارد.
او در ادامه گفت: «البته چنین اخباری به ویژه در شرایط کنونی باعث نگرانی می‌شود. بنابراین، ما این اخبار را تجزیه و تحلیل و اوضاع را رصد خواهیم کرد.»
با شدت گرفتن تنش‌ها ساکنان پایتخت‌های دو کشور نگران آغاز یک جنگ دیگر هستند. منصوره لاهیکووا، زنی در باکو، پایتخت آذربایجان، در مصاحبه با گاردین گفت: «احتمالاً ما دوباره شهید خواهیم داشت. من دو پسر دارم که به سن سربازی رسیده‌اند. امیدوارم یک پیروزی به دست بیاید و همه چیز آرام شود.» در ایروان، پایتخت ارمنستان، یکی از ساکنان که خود را هایک معرفی کرد، آذربایجان را متهم کرد که می‌خواهد جنگ دیگری را آغاز کند.
«امیدوارم این اتفاق نیفتد، اما اگر این اتفاق بیفتد، همه ما، همه دوستان و برادران، آماده جنگ هستیم. آخرین‌بار دوستانمان را دفن کردیم، حالا نوبت ماست.»
