کارت جدید چین
آیا بشار اسد برگ برنده شی جین پینگ در مقابله با آمریکاست؟
در 21 سپتامبر، بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه، برای دیداری طولانی با همتای چینی خود، شی جین پینگ، در فرودگاه هانگژو در چین فرود آمد. به جز سفر به مسکو، این سفر اولین سفر اسد به خارج از خاورمیانه از زمان آغاز بحران سوریه در سال 2011 و اولین سفر اسد از سال 2004 به چین بود.
اما با نگاهی گسترده‌تر به سفر چهارروزه اسد به چین، اولین سفر از سال 2004 تا امروز، این گام جدید در روابط چین و سوریه ارزشی بیش از آنچه روی کاغذ نوشته شده دارد. آنچه در داخل این کشور جنگ‌زده خاورمیانه‌ای رخ می‌دهد داستان متفاوتی را بیان می‌کند. این سفر در حالی رخ می‌دهد که اعتراضات ضددولتی در سویدا وارد دومین ماه خود شده است. هزاران نفر در اعتراض به دمشق به خیابان‌ها آمده و خواهان استعفای اسد هستند. آنچه این روزها سوریه تجربه می‌کند اعتراضات سال 2011 را به یاد می‌آورد که این کشور را تکان داد.
علاوه بر این، از زمان پیوستن سوریه به طرح کمربند و جاده (BRI) در ژانویه 2022، هیچ پروژه‌ای با حمایت مالی چین اعلام نشده است، که نشان می‌دهد پکن سوریه را هنوز به عنوان مکانی امن برای سرمایه‌گذاری نمی‌بیند.
سوریه از یک شریک دیپلماتیک یا اقتصادی ایده‌آل فاصله بسیاری دارد. با این حال، آنچه در ثبات و بازگشت سرمایه فاقد آن است و ناامیدی ناشی از انزوای اقتصادی را با اشتیاق به روابط نزدیک‌تر با چین جبران می‌کند. با وجود این، بدون ثبات سیاسی، بهبود و توسعه اقتصادی پایدار بعید است.
ناآرامی‌های سیاسی مداوم برخاسته و شبه‌نظامیان نافرمان، که به اصطلاح توافق‌نامه‌های آشتی را که قبلاً هم حقوق شهروندان را محدود می‌کرد نقض می‌کنند، و همچنین تقسیم سوریه بین قدرت‌های خارجی، احتمالاً ثابت خواهد کرد که این مشارکت استراتژیک کمی بیشتر از فقط ارتقای روابط چین و سوریه است.
سوریه، یک شریک بی‌ثبات با پتانسیل
با 12 سال جنگ داخلی فاجعه‌بار که به کشته شدن حدود 250 هزار غیرنظامی، ناپدید شدن بیش از 150 هزار نفر، آواره شدن 14 میلیون نفر، ایجاد 400 میلیارد دلار ویرانی و انزوای سوریه از سمت بازیگران اقتصادی غربی منجر شده است، رهبر سوریه مشتاق یافتن کمک‌کنندگان و سرمایه‌گذاران برای برنامه بازسازی خود است.
در واقع انگیزه‌های او برای بازدید از چین همان انگیزه‌های سفر به شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) امارات، عمان و عربستان سعودی بود؛ حمایت مالی، بودجه برای بازسازی و مهم‌تر از همه مشروعیت بین‌المللی.
بشار اسد پس از 12 سال سرکوب و جنگ داخلی به دنبال راهی برای تغییر چهره حکومتش از یک حکومت توتالیتر و استبدادی به یک شریک تجاری برای چین و کشورهای حوزه خلیج‌فارس است. در این سفر، سوریه و چین چندین توافقنامه امضا کردند و از تشکیل یک «مشارکت استراتژیک» خبر دادند. شی به اسد گفت که این تحول یک نقطه عطف مهم در تاریخ روابط دوجانبه است.
رئیس‌جمهور چین در ادامه گفت: «چین در مواجهه با یک وضعیت بین‌المللی پر از بی‌ثباتی و عدم اطمینان، مایل به ادامه همکاری با سوریه، حمایت قاطع دو کشور از یکدیگر، ارتقای همکاری دوستانه و دفاع مشترک از عدالت بین‌المللی است.» اما اینکه از این توافقات و این «مشارکت استراتژیک» چه حاصل خواهد شد، باید دید.
شی از این فرصت استفاده کرد و سیاست‌های غرب در قبال سوریه را به باد انتقاد گرفت و بر مخالفت پکن با «مداخله نیروهای خارجی در امور داخلی سوریه» تاکید کرد و خواستار لغو فوری همه «تحریم‌های یک‌جانبه غیرقانونی علیه سوریه» شد.
موضع‌گیری شی در قبال سوریه حاکی از این است که او هم در این ارتباط به دنبال راهی برای ایستادن در مقابل غرب است. در واقع حمایت از حکومتی که سال‌هاست از سوی بسیاری از کشورها به دلیل سرکوب مردمش ایزوله و تحریم شده است انتخاب یک شریک ضدغربی است. شی جین پینگ از به دست آوردن هر هم‌پیمانی در مقابل غرب استقبال می‌کند.
دولت اسد نیز چین را به عنوان یک شریک مهم دیپلماتیک، ژئوپولیتیک و اقتصادی می‌بیند. دمشق و پکن در بسیاری از موضوعات با یکدیگر متحد شده‌اند، که عمدتاً به دلیل تمایل مشترک آنها برای مقابله با هژمونی ایالات‌متحده و تضعیف نفوذ واشنگتن در خاورمیانه است. چین به همراه روسیه از موضع خود در شورای امنیت سازمان ملل برای جلوگیری از تصویب قطعنامه‌های مورد حمایت غرب علیه رژیم دمشق استفاده کرده است. از دیدگاه دولت اسد و حامیان آن، چین یک وزنه سنگین جهانی است که از سال 2011 در کنار رژیم سوریه ایستاده است.
مطابق با سیاست «عدم مداخله» که چین ادعا می‌کند در سیاست خارجی در پیش گرفته است، پکن همچنین مداخلات نظامی و اشغالگری خارجی در سوریه را برخلاف میل دولت اسد مانند آنچه از سوی ایالات‌متحده، ترکیه و اسرائیل انجام می‌شود، محکوم کرده است. شی البته اعتراضی به حضور ایران و روسیه در سوریه ندارد. مانند بسیاری از کشورهای عربی، سوریه نیز از طرف چین در مسائل مربوط به سین کیانگ، تایوان و هنگ‌کنگ دفاع کرده است. در گذشته، دولت اسد غرب را به دلیل محکوم کردن سوابق حقوق بشر چین در سین کیانگ سرزنش کرده و ایالات‌متحده و دیگر کشورهای غربی را به ایجاد شکاف بین پکن و جهان اسلام متهم کرده است.
در آگوست 2022، وزارت امور خارجه سوریه به سرعت سفر نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به تایوان را محکوم کرد. دمشق آن را به عنوان «اقدامی خصمانه که با قوانین بین‌المللی مطابقت ندارد و به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی جمهوری خلق چین احترام نمی‌گذارد» محکوم کرد.
بدون شک اسد از این دیدار برای به چالش کشیدن تصویر یک رهبر منزوی استفاده خواهد کرد.
بحران اقتصادی سوریه
در کنار نیاز اسد به هم‌پیمانان ضد غرب، گستردگی مشکلات اقتصادی سوریه یک عامل محرک مهم برای او در تقویت روابط کشورش با پکن است.
ارزش پول سوریه به پایین‌ترین حد خود رسیده که به تورم شدید منجر شده و تقریباً 90 درصد از جمعیت سوریه را به سمت فقر سوق داده است. در حالی که تحریم‌های آمریکا و اروپا همچنان به اقتصاد سوریه ضربه می‌زند، فقر موجب بحران‌های انسانی در این کشور شده است.
اقتصاد سوریه روبه‌زوال است و وضعیت اقتصادی-اجتماعی وحشتناک است. فقر گسترده و زیرساخت‌های ویران‌شده به همراه فساد دولتی چیزی نیست که اسد بتواند آن را نادیده بگیرد. این امر به پایگاه قدرت او نیز آسیب می‌زند و سوریه در حال عدم توسعه به شیوه‌هایی است که در بلندمدت دولت را تهدید می‌کند.
این موضوع اما تنها به دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده نیست که شرکت‌های چینی اغلب از آن پیروی می‌کنند، بلکه به دلیل شرایط موجود در سوریه، از جمله حکومت‌داری ضعیف، فساد، فقدان امنیت، زیرساخت‌های تخریب‌شده، فرار مغزها و کمبود انرژی است که تصور این را دشوار می‌کند که سرمایه‌گذاری چینی بتواند نتیجه دهد.
به گفته تحلیلگران اسد به چین به عنوان منبع سرمایه‌گذاری در اقتصاد فروپاشیده خود، برای کمک به بازسازی و کمک به سوریه برای خروج از انزوای بین‌المللی نگاه می‌کند.
با این حال، بعید است که او در دو هدف اول موفق باشد، زیرا چین به شدت ریسک‌گریز است و فرصت‌های سرمایه‌گذاری به مراتب بهتری در سایر نقاط منطقه دارد. در این میان تحریم‌های گسترده علیه سوریه هم مانع از فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری می‌شود.
با این حال، چین با حوصله به سوریه نگاه می‌کند و خود را در حال انجام بازی طولانی می‌بیند. برخلاف مقامات برخی کشورهای غربی که همیشه بر دستاوردهای کوتاه‌مدتی تمرکز می‌کنند که می‌توان هر دو یا چهار سال یک‌بار به رای‌دهندگان فروخت، سیاستگذاران در پکن بر آنچه می‌توان طی سال‌ها یا دهه‌های متمادی انجام داد، مانند نقش سوریه در طرح کمربند و جاده چین تمرکز می‌کنند.
پروژه زیرساخت جهانی چین
در ژانویه 2022، سوریه به طرح کمربند و جاده چین (BRI) پیوست. هنگامی که شرایط در سوریه بهبود یابد، چین امیدوار است با استفاده از بنادر سوریه و موقعیت جغرافیایی این کشور در شام سرمایه‌گذاری کند.
سوریه احتمالاً منافع بلندمدتی برای چین دارد، نه کوتاه‌مدت تا میان‌مدت. پکن احتمالاً برای سوریه به دلیل موقعیت آن در قلب خاورمیانه و همچنین موقعیت استراتژیک آن در شرق مدیترانه، منطقه‌ای با واردات ژئواستراتژیک رو‌به رشد، ارزش قائل است. به نظر می‌رسد از دید چین، در صورتی که سوریه بتواند ثبات و سلامت اجتماعی خود را احیا کند، این پتانسیل را دارد که نقش تاریخی خود را به عنوان یک بازیگر محوری در جهان عرب ایفا کند. بهبود روابط با دیگر کشورها همچنین برای دولت اسد به معنای بازیابی نقشی مهم در خاورمیانه است.
در صورت گسترش روابط نفوذ سوریه به موضوعات مهمی مانند حضور ایران در جهان عرب، نقش ترکیه، آرمان‌های منطقه‌ای کردها، پویایی در لبنان و عراق، تلاش‌های ضدتروریسم و درگیری اعراب و اسرائیل گسترش می‌یابد و اگر چین واقعاً متعهد به تقویت نظم جهانی چندقطبی باشد، ممکن است متحدی ارزشمند در سوریه پیدا کند.
همچنین ابعاد ژئوپولیتیک گسترده‌تری در مورد تنش‌های پکن با واشنگتن در این بازی وجود دارد.
در حالی که آمریکا و چین جنگ تجاری خود را عمیق‌تر می‌کنند، چین می‌خواهد به این منطقه «هلال شیعی» [که از لبنان، سوریه، عراق و ایران تشکیل شده است] کمک کند تا در اقتصاد منطقه پیشرفت کند و ادغام شود. این اتفاق همچنین ممکن است عربستان سعودی و امارات متحده عربی را به ادامه مسیر خود برای ایجاد روابط خوب، شبکه‌های تجاری و توافقات دفاعی با چین تشویق کند.
رفتن اسد به چین بخشی از تلاش بزرگ‌تر برای تقویت وجهه و جایگاه بین‌المللی دولت سوریه بود. هدف اسد از دیدار با شی در چین، مشابه همتایان ایرانی و ونزوئلایی خود که در اوایل سال جاری به پکن رفتند، این است که بگوید با وجود تلاش غرب برای منزوی کردن حداکثری رژیم دمشق، دولت اسد در شرق منزوی نیست.
اسد همیشه اصرار داشت که از «الگوی چین» پیروی می‌کند، حداقل قبل از قیام، به این معنی که او می‌خواهد از نظر اقتصادی و نه از نظر سیاسی اصلاحات انجام دهد. سوریه نیز مانند ایران به شرق و به ویژه چین چشم دوخته است تا به او کمک کند از انزوای دیپلماتیک و فروپاشی اقتصادی خود خارج شود.
دیکتاتور سوریه با به رخ کشیدن سفرهای ریاست‌جمهوری و دیدارش با رهبر چین، به‌طور نمادین سود خواهد برد. در حالی که بعد نمادین سفر اسد قابل توجه است، اما روشن نیست که سوریه تا چه حد می‌تواند روابط اقتصادی با چین ایجاد کند.
اگرچه تحریم‌های سخت‌گیرانه واشنگتن، به‌ویژه قانون سزار، به تصمیم چین برای دور ماندن از بازسازی و توسعه مجدد سوریه کمک کرده است، این امکان وجود دارد که پکن تمایل بیشتری برای تضعیف جنگ مالی غرب علیه سوریه داشته باشد.
چین البته اگر اراده آن را داشته باشد، ظرفیت شکستن تحریم‌های آمریکا را دارد. در گذشته، چین با تحریم‌های آمریکا علیه ایران و سوریه همراهی کرده است، اما از آنجا که آمریکا چین را به دشمن تبدیل می‌کند و از نظر اقتصادی از چین جدا می‌شود، چین با تعامل با ایران و سوریه برای ایجاد شرکای تجاری و مسدود کردن و تضعیف قدرت ایالات‌متحده در خاورمیانه تلاش خواهد کرد. دولت اسد به‌طور کامل از تلاش‌های چین برای به دست آوردن نفوذ بیشتر در خاورمیانه و در عین حال بر اساس توافق عادی‌سازی 10 مارس بین عربستان و ایران و پر کردن خلأهای ناشی از کاهش نفوذ واشنگتن، استقبال خواهد کرد.
سیگنال‌های سفر اسد نشان می‌دهد که چین تصمیم گرفته است تا مشارکت خود را در سوریه هرچند محتاطانه، افزایش دهد. اما واکنش واشنگتن می‌تواند نقشی اساسی در تعیین میزان گسترش نقش چین در سوریه داشته باشد.
چین دومین اقتصاد بزرگ جهان است. این کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل است و به نظر می‌رسد به‌طور اجتناب‌ناپذیری به سمت موقعیت ابرقدرت پیش می‌رود و به‌طور فزاینده‌ای هم به دیپلماسی خاورمیانه علاقه‌مند است.
شی ممکن است همه آنچه اسد می‌خواهد یا حتی خیلی چیزها را به او ندهد، اما او شریک بین‌المللی نیست که رئیس‌جمهور سوریه بتواند نادیده بگیرد.
واقعیت این است که میزان نفع اقتصادی رابطه با چین برای سوریه بیش از امکان بازسازی این کشور و سرمایه‌گذاری چینی‌ها، بستگی به نحوه رقابت بین ایالات‌متحده و چین در آینده دارد.
شی به خوبی می‌داند که بدون ثبات سیاسی، بهبود و توسعه اقتصادی پایدار بعید است. اما اگر همه‌چیز آن‌طور که شی جین پینگ می‌خواهد پیش برود سوریه با حکمرانی اسد در آینده‌ای نزدیک یکی از کارت‌های چین در بازی قدرت با ایالات‌متحده خواهد بود.
