علیه حاکمیت دولت‌ها
ایده دور زدن تحریم از طریق رمزارزها چقدر خوش‌بینانه است؟
وقتی درباره رمزارزها صحبت می‌کنیم باید ابتدا روی تعریف بعضی واژه‌ها توافق کنیم. با پول دیجیتال یا Digital Currency شروع می‌کنیم که ارز دیجیتال هم نامیده می‌شود. پول دیجیتال بنا به تعریف نوعی ابزار مبادله است؛ یعنی همان کارکرد پول را دارد با این تفاوت که به صورت دیجیتال عرضه و نگهداری می‌شود.
پول‌های دیجیتال عمدتاً دو کاربرد دارند. نخستین کاربرد آنها تسهیل مبادلات در شبکه‌های بسته است. مثلاً فرض کنید کسب‌وکارهای فعال در صنعت تخم‌مرغ تصمیم بگیرند برای اینکه راحت‌تر با هم کار کنند از یک پول دیجیتال داخلی استفاده کنند. یعنی تامین‌کنندگان نهاده، مرغداری، حق‌العمل‌کار، شرکت حمل و پخش و همین‌طور خریداران عمده (شرکت‌های فرآوری تخم‌مرغ یا تولیدکنندگان محصولات غذایی که خریدار عمده تخم‌مرغ هستند) به جای مراجعه مستمر به بانک‌ها و انجام همه مبادلات با حساب بانکی و چک از یک توکن یا پول داخلی استفاده کنند و به این صورت حساب بدهکار و بستانکار خود را نگه داشته و هر چند وقت یک بار با هم تسویه کنند. فایده این کار این است که اول، مبادله میان آنها را ساده می‌کند. دوم، مشکل نقدینگی را هم کم کرده و آنها می‌توانند هر چند وقت یک بار با هم تسویه کنند. مثال دیگر این کاربرد، کوین‌ها یا سکه‌هایی هستند که در بازی‌های رایانه‌ای رایج است. طبیعی است این نوع پول‌های دیجیتال فقط در یک مجموعه بسته مبادله می‌شوند و منطقاً ارزش آنها بر روی یک ارز رسمی یا پول فیات قفل می‌شود و به همین دلیل ارزش سوداگرانه مستقل از آن ارز رسمی ندارند. طبیعی است در این کاربرد باید یک ضمانت اجرایی برای اطمینان از نقدشوندگی این پول دیجیتال پیش‌بینی کرد.
دومین کاربرد پول دیجیتال، در مناطقی است که بخشی از مردم حساب بانکی ندارند و Unbanked هستند؛ مثلاً در آفریقا یا آسیای جنوب شرقی، اما اغلب این افراد گوشی هوشمند دارند. می‌دانیم که دسترسی به حساب بانکی و امکان پرداخت و دریافت دیجیتال در توسعه فراگیری مالی و فقرزدایی تاثیر زیادی دارد، به همین دلیل اپراتورهای تلفن همراه با حمایت دولت‌ها به سمت ایجاد پول دیجیتال و کیف پول‌های موبایل (Mobile Wallet) برای این بخش از مردم رفتند. این پول‌های دیجیتال ماهیتاً همان کاری را انجام می‌دهند که اسکناس انجام می‌دهد با این تفاوت که به صورت دیجیتالی نگهداری و پردازش می‌شوند. باید توجه داشت این نوع کیف پول موبایل با آنچه در ایران رایج است تفاوت دارد چون فردی که چنین پولی را دارد آن را صرفاً روی گوشی نگهداری می‌کند و اساساً حساب بانکی ندارد در حالی که کیف پولی که روی اپلیکیشن‌های ایرانی رایج است متکی به حساب بانکی بوده و تراکنش‌های آنها در شبکه بانکی رخ می‌دهد.
البته می‌دانیم این روزها دیگر کسی با اسکناس و سکه معامله نمی‌کند و نقل‌وانتقال پول عمدتاً با کارت و از طریق سیستم‌های بانکداری و پرداخت الکترونیکی انجام می‌شود، به همین دلیل احتمالاً این سوال برای شما پیش آمده که پس فرق پول دیجیتال با پول عادی چیست، وقتی هر دو به صورت الکترونیکی نگهداری و منتقل می‌شوند؟ سوال خوبی است! شاید مهم‌ترین تفاوت این باشد که پول دیجیتال به معنایی که گفته شد عمدتاً ماهیت پول دارد نه شبه پول، به همین دلیل می‌شود پول دیجیتال را روی موبایل منتقل کرد -شبیه اسکناس- بدون آنکه تراکنش بانکی انجام شود.
خب حالا رمز‌ارز یا Cryptocurrency چیست؟ همه رمزارزها نوعی پول دیجیتال هستند اما هر پول دیجیتالی لزوماً رمز‌ارز نیست. رمزارزها نوعی از پول دیجیتال هستند که روش پردازش و ذخیره‌سازی آنها با استفاده از الگوریتم‌های رمزنگاری (Cryptography) انجام شده و به همین دلیل سطح امنیت بالاتری دارند. اگر پول دیجیتال قرار باشد به صورت عمومی منتشر شود حتماً باید از جعل آن جلوگیری کرد. همان‌طور که با روش‌هایی از جعل اسکناس جلوگیری می‌شود رمزنگاری هم جعل پول دیجیتال را ناممکن می‌کند. هم‌اکنون هزاران رمز‌ارز در دنیا وجود دارد.
بلاک‌چین (Blockchain) چیست؟
بلاک‌چین یک فناوری جدید در پردازش و ذخیره‌سازی داده است. این فناوری به دلیل استفاده از یک منطق بدیع و خلاقانه اجازه می‌دهد داده‌ها به صورتی امن‌تر و غیرمتمرکز نگهداری و پردازش شوند. بسیاری معتقدند بلاک‌چین به دلیل قابلیت‌هایی که دارد تغییرات شگرفی در فناوری اطلاعات ایجاد خواهد کرد و شاید همان نقشی که اینترنت در ابتدای دهه ۹۰ میلادی داشت و زندگی و زمانه ما را متحول کرد بلاک‌چین هم در دهه پیش رو داشته باشد. بلاک‌چین نیاز به یک نهاد متمرکز برای تایید اصالت و صحت اطلاعات را از بین می‌برد و با استفاده از یک ابزار جدید که دفتر کل توزیع‌شده (Distributed Leger) نامیده می‌شود به سامانه‌های مختلف امکان می‌دهد داده‌های خود را در زنجیره‌ای از بلوک‌های نرم‌افزاری که هر بلوک در یک جای متفاوت میزبانی می‌شود نگهداری کنند و چون اطلاعات هر بلوک رمزنگاری شده و شکستن کل زنجیره تقریباً محال است امنیت بالاتری را فراهم می‌آورد. اهمیت این فناوری در آن است که لزوم نهاد اعتمادبخش را زیر سوال می‌برد. این نهاد اعتمادبخش در بسیاری از تراکنش‌ها و معاملات دولت است و به همین دلیل بلاک‌چین فناوری‌ای در تضاد با این کارکرد دولت‌هاست. مثلاً با استفاده از قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین می‌توان نقش دولت در صدور سند مالکیت دارایی‌ها را حذف و از مفاسد و ناکارآمدی‌های سیستم دولتی نجات پیدا کرد بی‌آنکه نگران امنیت و اصالت اسناد بود. واضح است که این فناوری می‌تواند در انتشار پول هم به کار گرفته شود.بلاک‌چین یک زیرساخت فناورانه است که می‌تواند کاربردهای مختلفی داشته باشد و فقط یکی از این کاربردها انتشار پول دیجیتال بدون نیاز به بانک مرکزی است و چون بلاک‌چین بر اساس رمزنگاری کار می‌کند طبعاً هر پول دیجیتالی که با بلاک‌چین ایجاد شود یک نوع رمز‌ارز است. بیت‌کوین اولین رمزارزی بود که بر اساس بلاک‌چین منتشر شد اما هزاران رمز‌ارز دیگر هم وجود دارد که بسیاری از آنها بر اساس بلاک‌چین و برخی هم بر اساس فناوری‌های رمزنگاری دیگری هستند. واضح است که این رمزارزها علیه حاکمیت دولت‌ها بر بازار پول ایجاد شده و به همین دلیل مخالف حق اعمال حاکمیت دولت‌ها هستند. پس عجیب نیست که دولت‌های مختلف این رمزارزها را به عنوان پول به رسمیت نشناسند و آنها را ممنوع کنند و طبیعی است که این رمزارزها عمدتاً در تجارت‌های غیرقانونی (قمار، اسلحه، مواد مخدر، باجگیری مجازی و...) به کار برده شوند، چون خارج از نظارت دولت‌ها بوده و رهگیری آنها دشوار است.از یکی دو سال پیش بحث جدیدی شروع شد با عنوان رمز‌ارز ملی یا رمز‌ارز بانک مرکزی (CBDC) و گفته شد که چرا خود دولت‌ها یک رمز‌ارز ملی ایجاد نکنند و از این طریق هم در هزینه چاپ پول صرفه‌جویی کنند و هم برخی مراودات بین‌المللی را که با ارزهای مختلف انجام می‌شوند تسهیل کنند. فناوری بلاک‌چین و به‌خصوص دفتر کل توزیع‌شده می‌تواند در افزایش امنیت و سهولت تسویه بین نهادهای پولی کشورهای مختلف در تبادلات بین‌المللی از جمله ACH بسیار مفید باشد. در دنیای دیجیتالی‌شده امروز نقل‌وانتقال سریع پول و تبدیل آنی ارزهای مختلف به هم یک ضرورت شده که سیستم‌های تسویه متمرکز فعلی از پس آن برنمی‌آیند.اما اغلب کشورهای دنیا ایده رمز‌ارز ملی را چندان جدی نگرفته‌اند و به نظر می‌رسد ترجیح می‌دهند روی کاربردهای مختلف فناوری بلاک‌چین کار کنند تا انتشار یک رمز‌ارز ملی. البته تدوین سیاست‌هایی برای انتشار رمزارزهای بسته (مثال صنعت تخم‌مرغ یا اپراتورهای موبایل) یک ضرورت است چون کاربرد این رمزارزها گریزناپذیر است اما اینکه یک دولت خودش یک رمز‌ارز عمومی منتشر کند به نظر محتمل نمی‌آید. معدود کشورهایی نظیر ونزوئلا هم که رمز‌ارز ملی منتشر کرده‌اند عمدتاً به دلیل تحریم یا مشکلات دیگر به دنبال دور زدن قواعد پولی و بانکی دنیا هستند و در عمل هم موفق نبوده‌اند چون زمانی می‌شود از این رمزارزها برای چنین کاربردهایی استفاده کرد که تبادل آنها در کشورهای دیگر قانونی و رایج باشد که می‌دانیم نیست. با این وصف ایده رمز‌ارز ملی برای کشوری که ۹۷ درصد افراد بزرگسال آن حساب بانکی دارند و نیازی به پول دیجیتال ندارند ایده معقولی نیست. مدتی پیش عده‌ای دنبال دریافت پول صادرات نفت با بیت‌کوین یا رمزارزهای دیگر بودند که بعد از تلاش‌هایی به اشتباه بودن این ایده رسیدند و آن را رها کردند.البته هنوز هم هستند کسانی که ساده‌‌انگارانه یا شاید کاسبکارانه دنبال استفاده از رمزارزها برای دور زدن تحریم‌ها هستند اما واضح است که نهادهای پولی دنیا اجازه چنین کاری را نخواهند داد و استفاده عمومی از رمزارزها محدود به تجارت‌های غیرقانونی و پولشویی باقی خواهد ماند.
