آگاهی از بدترین‌ها

فقط بیماری یک‌چهارم از میان 55 میلیون‌نفری که برآورد می‌شود در جهان به زوال عقل مبتلا هستند به‌طور رسمی تشخیص داده شده‌ است. دلایل زیادی برای این امر وجود دارد که دو مورد برجسته‌تر و مهم‌تر هستند. اول، بسیاری از بیماران و درمانگران به اشتباه عقیده دارند که زوال عقل بخشی محتوم از کهنسالی و غیرقابل درمان است از این‌رو تشخیص آن ارزشی ندارد. دوم، برخی افراد که نارسایی شناختی را تجربه می‌کنند از شنیدن عبارت مرگ مغزی هراس دارند و بنابراین در پی درمان برنمی‌آیند. اما احتمالاً برخی دیگر از دلایل عدم تشخیص این بیماری تغییر خواهند کرد. در دوران همه‌گیری کووید 19 بسیاری از افراد مراجعه به پزشک در شرایط غیراضطراری را به تاخیر انداختند و اکنون که محدودیت‌ها برداشته می‌شوند ممکن است به دنبال راهنمایی‌های حرفه‌ای باشند. به ویژه اگر بدانند شواهد نشان می‌دهند که کووید خطر زوال عقل را بالا می‌برد. علاوه بر این، تکنیک‌های تشخیص که تاکنون غیرقابل اتکا، وقت‌گیر و پرهزینه بودند بهبود یافته و در دسترس همگان قرار می‌گیرند. امید می‌رود که برای برخی اشکال زوال عقل درمان‌های موثرتری پیدا شود.  زوال عقل از طریق سنجیدن عملکردهای شناختی مانند حافظه تشخیص داده می‌شود. اگر مشخص شود که فرد به نارسایی شناختی خفیف (MCI) که مقدمه‌ای برای زوال عقل به‌شمار می‌رود مبتلاست او را برای آزمایش‌های بیشتر می‌فرستند تا تعیین شود کدام‌ یک از ده‌ها عامل زوال عقل در وجود او قرار دارد. رایج‌ترین عامل بیماری آلزایمر است که 60 تا 80 درصد از موارد ابتلا را شامل می‌شود.

ترس از سوزن

تشخیص آلزایمر معمولاً از طریق اسکن مغزی و احتمالاً نمونه‌برداری از کمر صورت می‌گیرد که در آن یک سوزن به قسمت پایین ستون فقرات وارد می‌کنند تا مایع مغزی-نخاعی را برداشته و سطح دو پروتئین بتا-امی‌لوید (Beta-amyloid) و تائو (tau) را در آن اندازه بگیرند. این دو پروتئین در مغز افراد مبتلا به آلزایمر انباشته می‌شوند. برخی بیماران از انجام چنین روشی رویگردان هستند. اسکن‌ها معمولاً به روش تصویربرداری ارتعاشی مغناطیسی (MRI) صورت می‌گیرند تا اندازه مغز مشخص شود. اسکن توموگرافی ارسال پوزیترون (PET) نیز انباشت بتا-امی‌لوید را اندازه‌ می‌گیرد. اسکنرهای MRI و PET بخش‌های گران‌قیمت تجهیزات هستند و ارزش آنها به صدها هزار دلار می‌رسد. بسیاری از مردم جهان به آنها دسترسی ندارند.

بنابراین تعجبی ندارد که توسعه آزمایش‌های ساده خون برای تشخیص آلزایمر از دیگر شرایط زوال عصبی شوروهیجان زیادی را برانگیخته است. طبق گفته سرج گوتیر استاد عصب‌شناسی و جراحی عصب در دانشگاه مک‌گیل مونترال، در یکی از این روش‌ها که سال گذشته معرفی شد و احتمالاً ظرف 12 ماه مجوز رسمی استفاده روزمره را خواهد گرفت مقدار یک نوع تائو معروف به پی‌تائو 217 (P-tau 217) اندازه‌گیری می‌شود. مشخص شد که این روش آلزایمر را با دقت 96درصدی تشخیص می‌دهد. استفاده از اسپکترومتری توده هم‌اکنون رایج است. این روش تشخیص می‌دهد که چگونه اتم‌ها و مولکول‌ها در میدان‌های مغناطیسی از مسیر خود منحرف می‌شوند و به این ترتیب سطح بتا-امی‌لوید در خون اندازه گرفته می‌شود. اما هنوز نمی‌توان این اندازه‌گیری را به‌طور یقین با سطوح پروتئین موجود در مغز مرتبط دانست. اگر دو عامل ریسک دیگر لحاظ شوند دقت این روش به 94 درصد می‌رسد. یکی از آن دو عامل سن و دیگری وجود نوعی از ژن APOE به نام APOE4 است. این ژن خطر ابتلا به آلزایمر را بالا می‌برد و ظاهراً آسیب‌پذیری در برابر بیماری‌های قلبی و کووید را تشدید می‌کند. این تشخیص با یک آزمایش‌ خون امکان‌پذیر است. بنابراین دکتر گوتیر پیش‌بینی می‌کند روزی فرارسد که در آن بیماران نمونه‌های خون را برای آزمایش همزمان تائو و APOE4 تحویل دهند.

هدف از دیگر رویکردها آن است که افراد بدون نشانه بیماری سال‌ها یا حتی دهه‌ها قبل از آشکار شدن نشانه‌ها شناسایی شوند. جرج استوت‌هارت از دانشگاه باث بریتانیا رهبری تیمی را بر عهده دارد که آزمایش‌های بسیار سریعی را طراحی کرده‌اند که می‌توانند نارسایی شناختی را بسیار زودهنگام تشخیص دهند. در این آزمایش‌ها از کلاه‌های الکتروآنسفالوگرافی استفاده می‌شود که بر روی سر گذاشته می‌شوند تا واکنش‌های امواج مغزی در برابر مجموعه‌ای از تصاویر را مقایسه کنند. این کلاه‌ها قیمت نسبتاً کمی دارند و آزمایش را می‌توان با استفاده از یک تبلت انجام داد.

امتحان دادن

همزمان، یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی پیشرفت‌های زیادی در آزمایش‌های شناختی ایجاد کرده‌اند. این آزمایش‌ها همانند دیگر انواع امتحانات کاغذ و قلمی در معرض تورش‌های فرهنگی و آموزشی و همچنین تورش یادگیری (Learning bias) قرار دارند. بدان معنا که تمرین کردن می‌تواند نتایج آزمایش را بهبود بخشد و در نتیجه صحت و دقت آزمایش را پایین آورد. به عنوان مثال، بنگاه «علوم عصبی» که دو استاد از دانشگاه کمبریج تاسیس کرده‌اند یک «ارزیابی شناختی تلفیقی» ارائه می‌دهد که هم‌اکنون بخش‌هایی از سازمان‌ خدمات ملی بهداشت بریتانیا از آن استفاده می‌کنند. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و مقامات ناظر اتحادیه اروپا آن را تایید کرده‌اند. تست شناختی شامل مجموعه‌ای از تصاویر چشمک‌‌زن است که تصویر چند حیوان در میان آنها گنجانده شده و شخص باید آنها را شناسایی کند. این تست تا حدی شبیه تست‌های CAPTCHA است که برخی درگاه‌های اینترنتی برای جلوگیری از ورود روبات‌ها به‌ کار می‌برند اما این تست‌ها با سرعت بیشتری اجرا می‌شوند. در واقع سرعت آنقدر بالاست که نمی‌توان تست را از راه دور اجرا کرد. اجرا در تبلت‌هایی در درمانگاه‌های حافظه یا مطب پزشکان انجام می‌گیرد. البته تعدادی آزمون شناختی خوداجرایی با استانداردهای متفاوت به صورت آنلاین در دسترس هستند و برخی از آنها به ابزارهای تشخیصی مهمی تبدیل شده‌اند.

حتی قبل از رواج استفاده از هوش مصنوعی، دانشمندان می‌توانستند شواهدی از زوال عقل را از چگونگی کاربرد کلمات توسط افراد به‌دست آورند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای که در سال 2011 انجام گرفت شواهدی آشکار در نوشته‌های دهه‌های 40 و 50 خانم ایریس مورداخ رمان‌نویس نشان داد. این نویسنده در سال 1999 و در 79سالگی بر اثر ابتلا به آلزایمر درگذشت. بازوی تحقیقاتی شرکت کامپیوتری IBM از داده‌های حاصل از مطالعات فرامینگام درباره قلب استفاده کرد. این مطالعه سه نسل را در یک شهر در ماساچوست از سال 1948 بررسی کرده بود تا دانش مربوط به سلامت قلبی-‌عروقی را بهبود بخشد. آجای رویارو مدیر مرکز پژوهش مراقبت پزشکی و علوم زیستی در IBM می‌گوید بررسی استفاده از زبان توسط شرکت‌کنندگان در آن مطالعه نشان می‌دهد که تغییرات گفتاری در طول زمان می‌توانند پیش‌بینی کنند کدام افراد مستعد ابتلا به زوال عقل هستند. این پیش‌بینی هفت سال و نیم قبل از تشخیص نارسایی خفیف شناختی (MCI) صورت می‌گیرد. این‌گونه داده‌ها به همراه داده‌هایی که مردم هر روز با استفاده از خدماتی مانند پیام‌رسان یا جهت‌یاب در تلفن‌های هوشمند خود ذخیره می‌کنند می‌توانند در تشخیص زودهنگام زوال عقل موثر باشند. اپلیکیشن‌ها در این راه مفید خواهند بود هرچند باید موضوع تشخیص بدون اجازه فرد و تمایل او در استفاده از این خدمات را در نظر گرفت. در هر صورت به نظر می‌رسد که سونامی تقاضا برای درمان به پا خیزد. پیشرفت در تشخیص می‌تواند مشکلات بیشتری را برای نظام‌های درمان در سراسر جهان ایجاد کند. بزرگ‌ترین مشکل آن است که درمان ثابت‌شده‌ای وجود ندارد. سازمان غذا و دارو در ماه ژوئن آدوهلم (Aduhelm) را به عنوان اولین داروی آلزایمر تایید کرد. این دارو از تجمیع پروتئین‌ بتا-امی‌لوید جلوگیری می‌کند اما کمتر از آن استفاده می‌شود چون گران است و بیمه‌ها به خاطر تردید در عملکرد آن را پوشش نمی‌دهند. با وجود این، آدوهلم در صف داروهایی است که متخصصان آلزایمر به آنها امید زیادی بسته‌اند. 

مشکل دوم تشخیص زمان نیاز به مداخله پزشکی در نارسایی خفیف شناختی است. آن‌گونه که دکتر گوتیر می‌گوید بخشی از زوال ذهن در حقیقت از پیر شدن نشأت می‌گیرد. افراد روش‌هایی برای برخورد با آن پیدا می‌کنند و آزمایش خون یا هوش مصنوعی نمی‌تواند تفاوت این روش‌ها را نشان دهد. هنوز به زمان و مداخلات انسانی نیاز داریم. این خود بخشی از سومین و بزرگ‌ترین مشکل است. با پیر شدن جمعیت جهان، شمار مبتلایان به زوال عقل به سرعت بالا می‌رود و تا سال 2030 به بیش از 80 میلیون و تا سال 2050 به بیش از 140 میلیون نفر می‌رسد. هم‌اکنون نظام‌های درمان درمانده شده‌اند. خدا می‌داند آنها چگونه می‌توانند در دهه‌های آینده از پس این بیماری برآیند.