آخرالزمان بین‌النهرین
ترکیه با افتتاح پروژه ایلیسو دنبال چیست؟
«آخرالزمان» برنامه‌ریزی‌شده از سوی دولت ترکیه به واقعیت تبدیل شد و سد جنجالی ایلیسو به‌رغم انتقادها و اعتراضات شدید داخلی و خارجی پر شد. مخزن سد به شهر 12 هزارساله حسن‌کیف رسید که یکی از باشکوه‌ترین مکان‌های میراث فرهنگی و طبیعی در زمین بود و این شهر تاریخی را زیر آب برد. رجب طیب اردوغان 6 نوامبر 2021 این سد را افتتاح کرد. او گفت این پروژه با وجود موانعی از جمله مسائل مالی و حملات تروریستی تکمیل شده است. اردوغان به سبک خودش، خط و نشانی هم برای کشورهای دیگر و هموطنان کرد خود کشید و اعلام کرد این کار بهترین پاسخ به دشمنان قسم‌خورده ترکیه و کسانی است که با کشور و ملت خود دشمنی می‌کنند. اردوغان اما نشان داد که فقط به این سد بسنده نمی‌کند و طرح‌های فراوان دیگری پس ذهن خود دارد: «ما تحمل اینکه حتی یک قطره از آب کشورمان هدر برود، نداریم. آب مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین منبع عصر حاضر است و مدیریت منابع آب به یک ضرورت تبدیل شده است.»
سد ایلیسو؛ دومین سد بزرگ ترکیه
ترکیه از سه طرف با دریای سیاه در شمال، دریای مدیترانه در جنوب و دریای اژه در غرب احاطه شده است. رودهای بسیار زیادی در این کشور جریان دارند که این رودها پس از گذشتن از خاک همسایگان وارد دریاهای اطراف می‌شوند. بیشتر منابع آب رودخانه‌های مهم دجله و فرات از این کشور سرچشمه می‌گیرند. سد ایلیسو با ظرفیت 4 /10 میلیارد مترمکعب، بزرگ‌ترین سد روی رودخانه دجله و چهارمین نیروگاه برق‌آبی ترکیه است. این سد پس از سد آتاتورک ترکیه، دومین سد کشور و از نظر حجم پرشدن، بزرگ‌ترین سد جهان در میان انواع «سدهای سنگ‌ریزه بتنی» است. این سد 1200 مگاواتی روی رودخانه دجله در جنوب شرقی ترکیه در 50کیلومتری مرز سوریه و عراق، از یک دیوار به طول 1800 متر و یک مخزن 313 کیلومترمربعی تشکیل شده است. پس از برنامه‌ریزی‌های طولانی، ساخت سد ایلیسو در سال ۲۰۰۶ آغاز شد و ابتدا انتظار می‌رفت تا سال ۲۰۱۶ تکمیل شود، اما به دلایل مختلف از جمله اعتراضات داخلی و بین‌المللی و مسائل مالی و مشکلات جذب اعتبار بارها به تعویق افتاد. در جولای 2009، دولت‌های آلمان، اتریش و سوئیس ضمانت‌نامه‌های اعتبار صادراتی را که برای این پروژه اعطا کرده بودند، به این دلیل که مقامات ترکیه مکرراً 153 شرط ضمانت‌نامه‌ها را نقض می‌کردند، لغو کردند. بنابراین سد ایلیسو، اولین پروژه‌ای است که تامین مالی خارجی خود را پس از تصویب، به دلایل زیست‌محیطی و اجتماعی از دست داده است.
هزینه این پروژه دو میلیارد دلار بوده است و بنا به گفته اردوغان، سالانه بیش از 300 میلیون دلار منفعت اقتصادی خواهد داشت.
پروژه گاپ ترکیه
سد ایلیسو، بخشی از پروژه بزرگ جنوب شرقی آناتولی موسوم به گاپ است که از 22 سد و 19 نیروگاه برق‌آبی در 9 استان جنوب شرقی ترکیه تشکیل شده است و شبکه‌های آبیاری گسترده برای تولید انرژی برق‌آبی و آبیاری 8 /1 میلیون هکتار زمین در جنوب شرقی ترکیه را هدف قرار داده است. طرح‌های اولیه گاپ به دهه 1950 برمی‌گردد، اما طرح نهایی در سال 1982 تصویب شد.
در دهه‌های بعد، دامنه گاپ به‌طور قابل توجهی گسترش یافت و به طرحی جامع‌تر و جسورانه‌تر از نوسازی و تحول تبدیل شد. به دنبال آن، گاپ، سازماندهی مجدد چشم‌انداز سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جنوب شرقی ترکیه و تغییر جمعیت محلی در آن را هدف قرار داد. به گفته مقامات ترکیه، اهداف توسعه شامل بهبود تولید و کارایی کشاورزی و صنعتی در منطقه، ارتقای استانداردهای
اقتصادی-اجتماعی منطقه، کاهش نابرابری‌های بین‌منطقه‌ای و درون‌منطقه‌ای، جلوگیری از مهاجرت از منطقه و رفع نابرابری در مالکیت زمین در منطقه است. پس از اتمام پروژه، 7 /1 میلیون هکتار زمین آبیاری می‌شود و نسبت اراضی آبی به کل مساحت گاپ از 9 /2 درصد به 8 /22 درصد افزایش می‌یابد و کشاورزی دیم از 3 /34 درصد به 7 درصد کاهش می‌یابد. منطقه گاپ بزرگ‌تر از مجموع مساحت هلند، دانمارک، بلژیک، ایرلند و لوکزامبورگ است.
اعتراضات همسایگان به ترکیه
مولود چاوش اوغلو که هفته گذشته به تهران سفر کرد، درباره موضوعات متفاوتی با امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران گفت‌وگو و تبادل نظر کرد. مسائل مرتبط با منطقه قفقاز، عراق، سوریه، افغانستان و روابط اقتصادی دو کشور مورد بحث قرار گرفتند اما متناسب با اخباری که از این دیدار منتشر شد، موضوع آب و مساله سد ایلیسو و پروژه‌های مشابه آن در ترکیه نیز مدنظر دو طرف بوده است. پیشتر حسن روحانی هم نسبت به افتتاح سد ایلیسو انتقادهای صریحی نسبت به ترکیه مطرح کرده بود. موضوع سد ایلیسو یکی از مهم‌ترین پرونده‌های مورد بحث مصطفی الکاظمی در سفر دسامبر ۲۰۲۰ به ترکیه بود. عراقی‌ها در سال‌های گذشته توانستند آبگیری و افتتاح سد ایلیسو را اندکی به تاخیر بیندازند، اما سرانجام اردوغان کار خودش را کرد. ترکیه ادعا می‌کرد که سد ایلیسو مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفاً برای تولید برق استفاده می‌شود. اما واقعیت چیز دیگری بود و مطابق اخبار، هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی پایین‌دست سد زیر کشت رفته‌اند. البته اعتراضات عراق به ترکیه به سال‌های پیشتر برمی‌گردد. وقتی عراق در زمان نوری المالکی، به سدسازی ترکیه و سیاست‌های انحصارطلبانه این کشور در زمینه آب‌های مشترک اعتراض کرد، موضع‌گیری ترکیه بسیار عجیب و خودخواهانه و غیرحقوقی بود: «مگر شما منابع سرشار نفتی خود را با ما به اشتراک می‌گذارید که ما منابع آبی خود را با شما به اشتراک بگذاریم.»
البته، کنوانسیون‌های بین‌الملل می‌گویند آب صرفاً متعلق به کشور بالادست نیست. این کنوانسیون‌ها بر چندین اصل تاکید دارند که بین آنها دو اصل «استفاده و بهره‌برداری منصفانه و منطقی از آب» و «عدم آسیب‌رسانی به کشورهای منطقه» بسیار مهم است. ترکیه برای اینکه در اجرای پروژه‌های آبی آزادی عمل داشته باشد، به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریان‌های آبی بین‌المللی نپیوسته است. این کنوانسیون سال 1997 در نیویورک تصویب شد و تنها عهدنامه بین‌المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را مکلف کرده که منابع آبی مشترک را به‌صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف کنند و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند.
درگیری بر سر آب
آسیای غربی که پنج درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است و محل قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری است، حدود یک درصد از آب‌های شیرین قابل‌دسترس را در اختیار دارد. همین میزان کم آب شیرین هم در حوضه‌های آبریز مشترک قرار دارد. به همین دلیل هم استفاده یک‌جانبه یک کشور از منابع آبی در منطقه، تضاد، اعتراض و درگیری‌های منطقه‌ای زیادی را سبب خواهد شد.
منابع آبی جهان به دلیل تقاضای زیاد و دسترسی محدود تحت فشار هستند. با افزایش جمعیت جهان، نیاز به آب آشامیدنی، تولید غذا و حفاظت از محیط زیست در حال افزایش است. مشکلات کم‌آبی در کشورهای خشک و نیمه‌خشک مانند عراق چالش‌برانگیزتر است. عراق به‌شدت به رودخانه‌های دوقلو وابسته است. فرات و دجله بیشتر آب مورد نیاز عراق را تامین می‌کنند، اما عراق به‌عنوان حاشیه پایین‌دست رودخانه، کمترین کنترل را بر منابع آب آن دارد. بحران آب در حوضه فرات و دجله نمودی از فقدان همکاری بین کشورهایی است که رودها از آنها عبور می‌کنند و نشانه‌ای از نبود برنامه‌های مدیریت منابع آب در سطح این حوضه است.
حوضه دجله و فرات میان سه کشور ترکیه، سوریه و عراق واقع شده است. فرات از پیوند دو شعبه رود قره‌سو و مرادچای که از کوهستان‌های آناتولی در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرند و به‌سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج‌فارس روان است. دجله از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از ورود به عراق از میان شهرهای بزرگی همچون بغداد و موصل عبور می‌کند و به فرات می‌پیوندد و پیوند این دو با کارون، اروندرود را تشکیل می‌دهد که به خلیج‌فارس سرازیر می‌شود. این دو رود 70 درصد از منابع آبی عراق و در همین حدود از منابع آبی سوریه را تامین می‌کنند. چنین ارقامی حاکی از وابستگی گسترده این دو کشور به منابع آب ناشی از این دو رود است و دو کشور برای تامین آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت خود به این دو رود وابسته هستند.
بارندگی‌های سال‌های اخیر موجب شده است که عراق فعلاً با آثار کاهش آب مواجه نشود، اما بهره‌برداری از سد ایلیسو به‌عنوان دومین سد بزرگ ترکیه باعث می‌شود که جریان آب ورودی به عراق از دجله از 21 میلیارد مترمکعب به 10 میلیارد مترمکعب کاهش یابد و 700 هزار هکتار از اراضی کشاورزی عراق از آبیاری محروم شوند. واقعیت این است که بزرگ‌ترین بازنده افتتاح سد ایلیسو، عراق است.
تاثیر سد ایلیسو بر وضعیت سد موصل
پروژه سد ایلیسو حدود 80 هزار نفر از مردم ترکیه را که اکثراً کردها هستند، از زادگاه و سکونتگاه آبا و اجدادی خود خارج کرده و شهر حسن‌کیف را که مطابق روایت‌های متعدد، 12 هزار سال تاریخ دارد، غرق آب کرده است. سد ایلیسو، بیشتر حوضه آبریز سد موصل را هم که قبلاً ساخته شده بود، تخلیه خواهد کرد. سد موصل روی رودخانه دجله عراق در 80کیلومتری پایین‌دست مرز سوریه و ترکیه قرار دارد. این سد در سال 1986 تکمیل شد. ظرفیت ذخیره‌سازی دریاچه‌ای که توسط سد موصل مسدود شده است 11 /11 میلیارد مترمکعب است. البته در سال‌های اخیر، مقاومت و پایداری سد موصل به‌عنوان یک موضوع بین‌المللی و موضوعی نگران‌کننده در میان مردم عراق مطرح شده است.
واشنگتن‌پست بنا به نظرات کارشناسی مهندسان ارتش آمریکا در عراق، سد موصل را خطرناک‌ترین سد جهان از نظر پتانسیل فرسایش داخلی معرفی کرده بود. از آن زمان، میزان ذخیره در دریاچه پشت سد تا 307 متر یعنی فقط هفت متر بالاتر از بخش مرده سد کاهش یافت، درحالی‌که سطح عملیات عادی دریاچه 330 متر است. در سال 2016، عملیات تزریق و روش‌های فنی بهبود پایداری سد انجام و در فوریه 2020 اعلام شد که در نتیجه 400 هزار متر حفاری، بیش از 41 هزار مترمکعب دوغاب در پایه سد موصل قرار داده شده است. در چنین شرایطی، افتتاح سد ایلیسو به مفهوم از بین رفتن بخش اعظم این عملیات و تخلیه سد موصل خواهد بود.
به این ترتیب، جریان آب به عراق به دلیل پروژه‌های گاپ به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر، بعضی معتقدند پروژه‌های برق‌آبی فرصت و محملی برای باج‌گیری سیاسی ترکیه از سوریه و عراق خواهد بود.
چنان‌که گفته شد ظرفیت کل مخزن سد ایلیسو 4 /10 میلیارد مترمکعب و ظرفیت عملیاتی عادی آن 46 /7 میلیارد مترمکعب است. بنابراین، نیمی از جریان متوسط 15 میلیارد مترمکعبی دجله به وسیله این سد جذب خواهد شد. پس از تکمیل سدهای ایلیسو و سیزر، دجله نیز تحت کنترل دولت ترکیه خواهد بود. سد سیزر یک سد پیشنهادی روی رودخانه دجله در شمال سیزر ترکیه است. سد سیزر قرار است در پیوند و پایین‌دست سد ایلیسو ساخته شود و هدف از احداث سد سیزر، آبیاری، تولید برق و کنترل آب‌های دم سد ایلیسو است. ظرفیت بهره‌برداری از سد ایلیسو در ترکیب با سد سیزر به‌طور قابل توجهی جریان به سوریه و عراق را به‌ویژه در تابستان کاهش می‌دهد.
تنها جریانی که ترکیه متعهد به رهاسازی آن است، جریان زیست‌محیطی 60 مترمکعب بر ثانیه است. بخش قابل توجهی از این حداقل جریان آزادشده از ایلیسو در طول سال‌های خشک از طریق سد سیزر منحرف می‌شود. با اجرای کامل پروژه‌های ایلیسو و سیزر، تمام جریان تابستانی را قبل از عبور از مرز بین‌المللی به عراق مسدود می‌کند. بنابراین، جریان ورودی به سد موصل کاهش خواهد یافت یا قطع خواهد شد.
تبعات پروژه گاپ و سد ایلیسو برای ایران
از 23 میلیون سکنه حوضه فرات تنها 31 درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند، 44 درصد در عراق و 25 درصد در سوریه ساکن هستند. از 5 /23 میلیون سکنه حوضه دجله نیز تنها 15 درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند، 79 درصد در عراق و شش درصد در ایران ساکن هستند.
یک‌سوم تالاب هورالعظیم در ایران و دوسوم آن در عراق قرار دارد که یکی از منابع تامین حق‌آبه این تالاب در کشور همسایه دجله است، اما در هر حال هورالعظیم یک اکوسیستم واحد دارد و چالش‌های هر بخش روی معیشت و وضعیت بخش دیگر تاثیرگذار خواهد بود. هرچند میان کارشناسان ایران در این مساله اختلافاتی وجود دارد، اما این نکته غیرقابل کتمان است که پروژه‌های سدسازی در ترکیه و عراق و ازجمله سد ایلیسو سبب تشدید بیابان‌زایی، فرسایش زمین و خشک شدن بیشتر تالاب‌ها به‌ویژه تالاب هورالهویزه در عراق شده که یکی از کانون‌های اصلی بروز پدیده ریزگردها در ایران است. البته که موضوع هم محدود به سد ایلیسو نیست و پروژه‌های جاه‌طلبانه بزرگ‌تری از سوی ترکیه در بخش آب دنبال می‌شود.
ریزگردهای سال‌های گذشته ایران باعث شد تا نگاه‌ها به سدسازی گسترده در ترکیه و کردستان عراق معطوف شود. نگرانی‌ها این‌بار شدیدتر شده و با توجه به تجربه بد ساخت و آبگیری سد آتاتورک به‌عنوان بزرگ‌ترین سد ترکیه و اروپا روی رود فرات در سال ۱۹۹۰، ایلیسو به کابوس عراق، سوریه و تا حدی ایران تبدیل شده است. طی سال‌های گذشته، شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستان‌ها و دریاچه‌های مرکزی و جنوبی عراق با بحران کم‌آبی مواجه شدند و با هر طوفان کم‌شدتی، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران می‌شدند. نابودی بیش از 5 /6 میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد‌و‌خاک، خشکی عراق و گرد‌و‌غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران از تبعات مهم این سدسازی گسترده بوده است.
کاهش کیفیت آب اروندرود، از بین رفتن برخی بناهای تاریخی، جابه‌جایی اجباری جمعیت و آسیب جدی به کشاورزی و دامداری در سوریه و عراق را نیز می‌توان از مهم‌ترین آثار قابل پیش‌بینی در بهره‌برداری از این سد دانست.
کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفاً تبعات زیست‌محیطی در پی ندارد و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شهر و حاشیه‌نشینی و معضلات متعاقب آن و در نهایت ناآرامی‌ها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیط‌زیستی است. چه‌بسا کمبود آب در استان‌های جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سال‌های ۲۰۱۸ به این‌سو بوده است. همچنین تحلیل‌های فراوانی درباره تاثیر بحران زیست‌محیطی و کم‌آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه مطرح شده است.
همچنین متخصصان بین‌المللی محیط زیست معتقدند در پی بهره‌برداری از سد ایلیسو، بیش از 400 کیلومترمربع از دره دجله و آبراهه‌های آن تحت تاثیر قرار خواهد گرفت که اثرات مخربی برای گونه‌های در حال انقراض مانند لاک‌پشت فرات خواهد داشت. کاهش شدید کیفیت آب نیز قابل انتظار است. پیوست زیست‌محیطی و برنامه‌های مدیریت تهیه‌شده برای سد ایلیسو از جامعیت کافی برخوردار نبوده و بخش‌های اساسی این پیوست‌ها مانند مدیریت حیات وحش، اسکان مجدد و اقدامات محوطه‌سازی را نیز دربر نداشته است.
در نهایت، بحران آب در منطقه جدی است و به نظر می‌رسد باید یک متولی مشخص از سوی ایران، ارزیابی مناسب و دقیقی از وضعیت فعلی و آینده و تبعات پروژه‌های گسترده آبی در ترکیه بر وضعیت زیست‌محیطی ایران داشته باشد.
