سفره بی‌رنگ

وقتی صحبت از سفره خانوار می‌شود اولین چیزی که به ذهن هر ایرانی خطور می‌کند؛ تورم است. به عبارتی زمانی که قیمت کالاها و خدمات در طول سال افزایش می‌یابد ولی درآمد افراد به‌طور متناسب با این افزایش قیمت تعدیل نمی‌شود، اثر تورمی کالاها خود را به سفره خانوار می‌رساند و سفره خانوار را کوچک می‌کند. خانوارها برای دستیابی به رفاه از‌دست‌رفته خود راهی جز تحمل لحظه‌ها تا فرا رسیدن سال جدید نداشته و تنها امیدشان به افزایش دستمزدها در سال جدید خواهد بود. این چرخه تورمی هر سال تکرار شده و خانوارها را از تجربه سفره‌ای رنگین محروم می‌کند.

سال ۱۴۰۳ نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. در هفت ماه گذشته سفره خانوارها تحت تاثیر تورم قرار گرفته و کوچک و کوچک‌تر شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد قیمت کل کالاها و خدمات در اقتصاد ایران از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا مهرماه امسال 1 /18 درصد گران شده است. این تورم هفت‌ماهه برای کل کالاهای خوراکی در اقتصاد 7 /15 درصد و برای کل کالاهای غیرخوراکی 2 /19 درصد بوده است. به عبارتی در هفت ماه منتهی به مهرماه امسال کالاهای غیرخوراکی افزایش قیمت بیشتری را نسبت به کالاهای خوراکی تجربه کرده است.

به‌طور کلی برای بررسی رفاه در یک جامعه، دسترسی و تقاضا برای کالاهای خوراکی و غیرخوراکی را می‌توان معیار خوبی دانست. به بیانی وقتی مردم یک جامعه تقاضای بیشتری برای کالاهای خوراکی نسبت به غیرخوراکی داشته باشند، نشان می‌دهد از وضعیت رفاهی خوبی برخوردار نیستند و بیشتر درآمد خود را صرف خورد و خوراک می‌کنند. از سوی دیگر هرچه آحاد یک جامعه به سمت خرید کالاهای غیرخوراکی بیشتر حرکت کنند یعنی درآمد مردم افزایش پیدا کرده و تمایل به خرید کالاهای غیرضروری در آنها افزایش یافته است. با این اوصاف می‌توان گفت شتاب تورمی بیشتر در کالاهای غیرخوراکی نسبت به خوراکی در هفت‌ماهه ابتدایی امسال می‌تواند مردم را از دسترسی به این کالاها محروم کرده و رفاه جامعه را کاهش دهد.

فشار بیشتر بر سفره مردم با افزایش قیمت نان

همان‌طور که گفته شد کالاهای خوراکی در هفت‌ماهه ابتدایی امسال 7 /15 درصد گران شده‌اند اما این نرخ میانگین وزنی‌ای از سبد خوراکی خانوارهاست. هر کالا با توجه به اهمیتی که در سبد مصرفی خانوارها دارد می‌تواند بر تورم خوراکی‌ها اثرگذار باشد و سفره خانوار را تحت‌تاثیر قرار دهد.

بررسی‌ها حاکی از آن است که نان و غلات بیشترین میزان افزایش قیمت را در هفت‌ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۳ تجربه کرده‌اند. این گروه کالایی که یکی از مهم‌ترین اقلام مصرفی مردم ایران است، در سال جاری 9 /38 درصد گران شده است. پس از نان و غلات، سبزیجات با 6 /26 درصد افزایش قیمت و شیرینی‌ها با ۲۴ درصد افزایش قیمت در این مدت مواجه شده‌اند.

گوشت قرمز و ماکیان که در سال‌های اخیر به دلیل افزایش قیمت با کاهش مصرف مواجه شده، در هفت‌ماهه ابتدایی امسال ۱۴ درصد افزایش قیمت داشته است. به علاوه، لبنیات و تخم‌مرغ نیز به عنوان یکی از ارکان اصلی سبد مصرفی خانوار در این مدت 4 /10 درصد گران شده است. کمترین میزان افزایش قیمت در کالاهای خوراکی مربوط به روغن‌ها و چربی‌ها بوده است؛ طبق آمارها این محصول غذایی تا مهرماه امسال شش درصد افزایش قیمت داشته است.

البته باید به این موضوع توجه داشت که قیمت‌گذاری در حوزه محصولات خوراکی با سایر بازارها متفاوت است. در بازار محصولات غذایی ایران، دولت نقش مستقیم در قیمت‌گذاری این کالاها دارد و این افزایش قیمت حاصل‌شده در سال جاری با نظارت دستوری دولت بوده است. از این‌رو کاهش رفاه ایجادشده در سفره خانوارها در سال جاری حداقلی‌ترین میزان ممکن را داشته است. عموماً افزایش قیمت محصولات در این بازار تا حدی است که شرکت‌های تولیدکننده مواد غذایی در کشور ضرر نکنند و بتوانند به تولید خود ادامه دهند.

آموزش بیش از بقیه گران شد

کالاهای غیرخوراکی محل اصلی ایجاد رفاه در یک جامعه است. برای مثال زمانی که تفریح، آموزش و بهداشت در سبد مصرف خانوارها کاهش پیدا می‌کند کاهش رفاه به معنای واقعی کلمه، خود را نشان می‌دهد. خانوارهای مرفه در ایران و هر کجای جهان عموماً از خدمات بهداشتی خصوصی استفاده می‌کنند، کودکان خود را به مدارس خصوصی می‌فرستند و از خدمات رستورانی و تفریحی بیشتری نسبت به خانوارهای نیازمند بهره می‌برند. بنابراین استفاده بیشتر از کالاهای غیرخوراکی نشانی از رفاه بیشتر دارد و هرچه این کالاها بیشتر گران شود فشار بیشتری بر رفاه خانوارها خواهد گذاشت.

بررسی آمارهای هفت‌ماهه تورم نشان می‌دهد کل کالاهای غیرخوراکی در این مدت 2 /19 درصد گران شده است. در صدر افزایش قیمت این کالاها، آموزش قرار دارد. از ابتدای سال جاری تا مهرماه، هزینه آموزش در کشور نزدیک به ۲۷ درصد افزایش پیدا کرده است. بهداشت و درمان یکی دیگر از کالاهای حیاتی مورد استفاده خانوار است که در این مدت 4 /21 درصد گران شده است. مسکن و تفریح نیز دو نیاز حیاتی خانوارهاست که دسترسی به آنها می‌تواند رفاه مردم را افزایش دهد؛ طبق داده‌های مرکز آمار ایران، در این مدت قیمت مسکن 4 /20 درصد و هزینه تفریح 2 /18 درصد افزایش یافته است. کمترین میزان افزایش قیمت در سال جاری مربوط به بخش ارتباطات بوده که هزینه دسترسی به اینترنت یکی از زیربخش‌های آن محسوب می‌شود. طبق آمارها در هفت ماه منتهی به مهر امسال هزینه ارتباطات خانوار معادل 6 /9 درصد افزایش را به خود دیده است.

فشار تورمی کالاهای غیرخوراکی بر دوش فقرا

بررسی آمارهای تورم در هر زیربخش به تنهایی نمی‌تواند وضعیت سفره خانوار را شرح دهد. برای درک بهتر این موضوع نیاز است به تورم دهک‌ها توجه کنیم. از آنجا که سبد مصرف خانوارهای کم‌درآمد و پردرآمد یکسان نیست و ضریب اهمیت هر کالای خوراکی و غیرخوراکی برای آنها متفاوت است؛ تورم هر یک از دهک‌های درآمدی خانوار نیز متفاوت خواهد بود. برای مثال سهم هتل و رستوران در سبد مصرف خانوارهای پردرآمد بیشتر از کم‌درآمد است به همین دلیل با افزایش قیمت هتل و رستوران، تورمی که خانوارهای پردرآمد احساس می‌کنند بیشتر از تورم خانوارهای کم‌درآمد خواهد بود.

بر همین اساس در هفت‌ماهه ابتدایی امسال، تورم کالاهای غیرخوراکی برای دهک اول 5 /20 درصد بوده است در حالی که قیمت این کالاها برای دهک دهمی‌ها (پردرآمدها) 3 /18 درصد افزایش داشته است. این آمار نشان می‌دهد برخورد تورم کالاهای غیرخوراکی به کم‌درآمدها بیشتر بوده و فشار بیشتری به سفره طبقه ضعیف جامعه وارد شده است.

در همین مدت تورم کالاهای خوراکی برای دهک اولی‌ها (کم‌درآمدها) سطحی معادل 9 /14 درصد داشته است. در صورتی که این تورم برای خانوارهای پردرآمد دهک دهم معادل ۱۶ درصد بوده است. این آمار به خوبی نشان می‌دهد محصولات غذایی موجود در سبد مصرف پردرآمدها افزایش قیمت بیشتری را نسبت به کم‌درآمدها تجربه کرده است.

به عبارتی می‌توان وضعیت هفت‌ماهه امسال را در فشار فزاینده بر قشر ضعیف و فشار اندک بر قشر مرفه خلاصه کرد. به‌طور کلی در این مدت، فشاری که اقشار کم‌درآمد احساس کرده‌اند علاوه بر اینکه سفره آنها را از اقلام خوراکی تهی کرده، استفاده آنها را از کالاها و خدمات غیرخوراکی که سازنده اصلی رفاه برای خانوارهاست نیز کاهش داده است.

وضعیت تورمی در استان‌های کشور

آخرین قاب تورم و رفاه خانوار را نیز می‌توان با مقایسه استان‌ها به پایان رساند. بررسی آمارهای تورم استانی در هفت‌ماهه آغازین سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد محصولات غذایی در استان هرمزگان بیشترین میزان افزایش را نسبت به سایر استان‌ها داشته است. طبق این آمار محصولات غذایی مصرفی مردم در این استان ۲۰ درصد گران شده است. تهران و خراسان رضوی در رتبه‌های بعدی تورم محصولات خوراکی قرار گرفته‌اند به‌طوری‌ که تورم هفت‌ماهه این استان‌ها به ترتیب معادل 7 /17 درصد و 5 /17 درصد بوده است.

از طرف دیگر می‌توان گفت کالاهای خوراکی مصرفی مردم زنجان کمترین میزان افزایش قیمت را داشته است. محصولات غذایی مصرفی در این استان حدود 1 /12 درصد نسبت به ابتدای سال ۱۴۰۳ گران شده است. در جایگاه بعدی استان‌های قزوین و خراسان جنوبی قرار گرفته‌اند که به ترتیب تورم خوراکی معادل ۱۳ درصد و 1 /13 درصد را تجربه کرده‌اند.

بررسی کالاهای غیرخوراکی نیز نشان می‌دهد خانوارهای ساکن استان آذربایجان غربی بیشترین افزایش قیمت را در این کالاها لمس کرده‌اند. طبق آخرین آمارها در هفت‌ماهه آغازین ۱۴۰۳، کالاهای غیرخوراکی در این استان ۲۴ درصد گران شده است. استان سمنان و ایلام نیز به ترتیب با تورم غیرخوراکی 2 /23 درصد و 6 /22درصد بیشترین افزایش قیمت را در میان استان‌های کشور تجربه کرده‌اند.

کمترین میزان افزایش قیمت در کالاهای غیرخوراکی مربوط به استان چهارمحال و بختیاری است. بر اساس آمارها، مردم ساکن در این استان تورم ۱۵درصدی را در این کالاها احساس کرده‌اند. در ادامه استان‌های البرز و سیستان و بلوچستان نیز با تجربه تورم 2 /15 درصدی و 7 /15درصدی، کمترین میزان افزایش قیمت را در کالاهای غیرخوراکی در مقایسه با سایر استان‌ها به خود اختصاص داده‌اند.

آخرین تصویر از سفره خانوارها در سال ۱۴۰۳

به‌طور کلی می‌توان گفت وضعیت سفره خانوار در سال جاری مناسب نبوده است. فشار افزایش هزینه در هفت ماه گذشته بر روی کالاهای غیرخوراکی بیشتر از خوراکی بوده و همین نکته باعث شده تا رفاه خانوارها در این مدت بیشتر تحت تاثیر قرار بگیرد و افول کند. این بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین میزان افزایش قیمت در این مدت در دسته خوراکی‌ها مربوط به نان و در دسته غیرخوراکی‌ها مربوط به آموزش بوده است که هردو کلیدی‌ترین نیازهای مردم برای معاش هستند.

همچنین در سال جاری، علاوه بر اینکه فشار رفاهی تحمیل‌شده بر خانوارها افزایش یافته، می‌توان گفت بخش اعظمی از این فشارها به دهک‌های کم‌درآمد برخورد کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد فشار اصلی واردشده به دهک‌های غنی جامعه، از جنس خوراکی بوده که سهم کمی در سبد مصرف خانوارهای پردرآمد دارد. در انتها می‌توان گفت در سال ۱۴۰۳، وضعیت رفاهی در استان‌های آذربایجان غربی، سمنان و ایلام بیشتر از سایر استان‌های کشور تحت تاثیر قرار گرفته و نامطلوب شده است. دلیل این اتفاق هم به افزایش قیمت کالاهای غیرخوراکی در این استان‌ها مربوط بوده است. وضعیت کالاهای خوراکی در استان‌ها نیز نشان می‌دهد مردم ساکن در استان‌های هرمزگان، تهران و خراسان رضوی بیشتر از ساکنان سایر استان‌های کشور، گرانی محصولات غذایی را احساس کرده‌اند.

البته در تمامی این تحلیل‌ها باید به این نکته دقت داشت که شاخص قیمت مصرف‌کننده و تورم تنها بخشی از متغیرهایی است که وضعیت رفاهی هر اقتصادی را به تصویر می‌کشد. بنابراین توجه به این موضوع که وضعیت رفاه خانوار مسئله‌ای چندبعدی است از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین جهت برای درک بهتر واقعیت باید تصویر رفاه اقتصاد ایران از زوایای دیگر نیز مورد بررسی قرار بگیرد.