تحریم قطر چه فرصت‌هایی برای ایران به وجود آورده است؟
ارتباط قطری
تنها چند روز پس از نمایش اتحاد کشورهای اسلامی به میزبانی عربستان و با حضور دونالد ترامپ، یک اتفاق نشان داد که در زیر پوست این نمایش، ابعاد دیگری نهفته است.
تنها چند روز پس از نمایش اتحاد کشورهای اسلامی به میزبانی عربستان و با حضور دونالد ترامپ، یک اتفاق نشان داد که در زیر پوست این نمایش، ابعاد دیگری نهفته است. 5 ژوئن سال جاری میلادی، عربستان سعودی در تصمیمی هماهنگ با امارات متحده عربی، بحرین و مصر ارتباطات دیپلماتیک خود را به بهانه حمایت قطر از افراطی‌گری و تروریسم با این کشور قطع کرد. در ادامه قطع روابط دیپلماتیک، لیبی، دولت در تبعید یمن و مجمع‌الجزایر مالدیو به جمع کشورهایی پیوستند که روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کرده‌اند. در پی این وقایع، نیروهای نظامی قطری از ائتلاف نظامی عربستان علیه یمن اخراج شدند.
بندرهای عربستان به روی کشتی‌های قطری بسته شد. امارات متحده عربی نیز ورود کشتی‌های قطری را به بندر فجیره ممنوع کرد. همچنین مرز هوایی کشورهای امارات و عربستان به روی ایرلاین‌های قطری بسته شد. محدودیت‌ها از قطع رابطه با قطر فراتر رفته و شهروندان عربستان، مصر، بحرین، امارات، لیبی و یمن از سفر، زندگی یا عبور از مرزهای قطر منع شده‌اند. کسانی که شامل این محدودیت می‌شوند ۱۴ روز فرصت دارند تا خاک قطر را ترک کنند. شهروندان قطر هم همین اندازه فرصت دارند تا عربستان، امارات و بحرین را ترک کنند.
فرصت مناسب برای ایران
قطع رابطه اقتصادی امارات، عربستان و بحرین با قطر باعث می‌شود که ایران به عنوان نزدیک‌ترین گزینه برای تامین مایحتاج قطری‌ها مطرح شود، در گام بعدی کالاهای دیگر که از ضرورت کمتری برخوردار است، می‌تواند در لیست کالاهای صادراتی ایران قرار گیرد. اقتصاد قطر یک اقتصاد تقریباً تک‌محصولی است. این کشور بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی مایع در جهان است. این کشور به علت پیشرفت در بهره‌برداری از میدان گازی پارس جنوبی (به گفته قطری‌ها «میدان شمالی») توانسته بیش از ایران از این میدان گازی مشترک، گاز طبیعی استخراج کند و به رشد سریع اقتصادی دست یابد. درآمد بالای گاز و جمعیت کم در این کشور یک ساختار رفاهی مناسب برای شهروندان این کشور مهیا کرده است. درآمد سرانه این کشور حدود 130 هزار دلار آمریکا بوده که از نگاه بسیاری از منابع آماری بالاترین درآمد سرانه در دنیاست. اما در سوی مقابل، قطر کشوری وابسته به واردات است و حدود نیمی از مواد خوراکی مصرفی از مرز زمینی با عربستان وارد می‌شود. این کشور در سال 2022 میزبان جام جهانی است و فرصت‌های مناسبی برای همکاری با ایران دارد. اما سوال مهم اینجاست که اقتصاد ایران تا چه اندازه آماده است که جای خالی دیگر کشورها را در قطر پر کند؟
برای پاسخ به این موضوع باید این فرصت را از چند زاویه مورد بررسی قرار داد. در زمینه بازرگانی و اقتصادی، ایران می‌تواند راه را برای خروج قطر از محاصره اقتصادی - ارتباطی فراهم کند و این فرصت بزرگی برای بازرگانان و تجار ایران است که به خصوص در حوزه تامین مواد غذایی و کشاورزی قطر (مایحتاج روزانه) گام بردارند؛ اتفاقی که به رونق بنادر و کشتیرانی ایران به خصوص در استان بوشهر (بندر بوشهر) می‌انجامد. قطر یک کشور کوچک در شرق شبه‌جزیره عربستان است و تنها مرز زمینی را با عربستان دارد. سایر مرزهای قطر از طریق دریا با بحرین، امارات و ایران است. حالا در شرایطی که عربستان، بحرین و امارات مرزهای زمینی، آبی و هوایی خود را روی این کشور بسته‌اند تنها مرز این کشور به‌سوی جهان ایران است، اتفاقی که می‌تواند برای تامین مایحتاج این کشور و دسترسی آن به کشورهای دیگر یک فرصت بزرگ محسوب شود. فقط کافی است به این نکته توجه شود که پیش از این روزانه 600 تا 800 کامیون به صورت میانگین از گذرگاه ابوسمره (مرز زمینی قطر و عربستان) عبور می‌کردند و معمولاً کالاهای ضروری از جمله تره‌بار و کالاهای کشاورزی را به قطر می‌بردند. با توجه به توقف این ارتباط، این مناقشه می‌تواند فرصت جدیدی برای تجار ایرانی باشد تا از طریق لنج و دریا کالاهای ضروری را به این کشور برسانند و جای آن 800 کامیون روزانه کالای ضروری، تره‌بار و... را پر کنند. ایران نزدیک به 250 کیلومتر مرز آبی (دریایی) با قطر دارد و از شمالی‌ترین نقطه خاک قطر (شهر الرویس) تا ساحل بندر دیر در استان بوشهر حدود 185 کیلومتر فاصله است.
از بعد اقتصادی، این مساله می‌تواند یکی از موضوعات مهم برای کشورهای منطقه و از جمله ایران باشد؛ چرا‌که این کشور سالانه، حدود چهار تا پنج میلیارد دلار از عربستان و امارات متحده عربی، مواد غذایی وارد می‌کند و کشور ثروتمندی در منطقه به شمار می‌رود؛ از سوی دیگر، ایران نیز پتانسیل‌های بسیاری در موضوع تامین مواد غذایی و مایحتاجی که کشور قطر نیاز داشته، دارد؛ ضمن اینکه قطر، کشوری نزدیک به ایران است و از سه بندر مهم کشور ما از جمله بندرعباس، لنگه و بوشهر با زمانی کمتر از ۱۲ ساعت از طریق آبی، می‌توان کالاها را برای این کشور ارسال کرد. بر این اساس، قطع رابطه کشورهای عربی با قطر، در بحث رونق صادرات ایران می‌تواند تاثیرگذار باشد؛ بنابراین شرایط برای توسعه روابط ایران و قطر بسیار مهیاست و البته جای نگرانی برای قطر در تامین مایحتاج کشورش در این زمینه وجود ندارد.
از بعد لجستیک، قطر بعد از امارات، دومین کشور منطقه است که از نظر زیرساخت‌ها، بنادر و ترانزیت، دارای اهمیت ویژه‌ای است و زیرساخت‌های مناسبی دارد و با شرایط پیش‌آمده، می‌تواند جزو شرکای اول اقتصادی کشور ایران قرار گیرد؛ به نحوی که ارتباطات اقتصادی ما که امروز از طریق برخی از کشورها مثل امارات صورت می‌گیرد، با جایگزینی قطر، شرایط جدیدی را تجربه کند؛ بنابراین این مراوده و ارتباطات چه از بعد صادرات و چه از بعد انتقال کالاهای مورد نیاز ایران و حتی صادرات به کشورهای ثالث نیز، دوسویه است.
فرصت رابطه ایران با قطر موضوعی نیست که تنها کارشناسان ایرانی، به آن اشاره کنند. خبرگزاری سی‌ان‌بی‌سی، در یک گزارش تحلیلی معتقد است که این اتفاق باعث نزدیکی قطر به ترکیه و ایران به خصوص به دلیل نیازهای اقتصادی می‌شود. بر اساس این گزارش، دوحه درگیر یک گرفتاری اقتصادی شده و برای 80 درصد از مواد غذایی خود احساس نیاز می‌کند. برای کاستن از انزوای اقتصادی، قطر چشم به یاری دیگر دوستان دوخته است. امین سیکل، مدیر مرکز مطالعات عربی و اسلامی در دانشگاه ملی استرالیا معتقد است: این فرصت مناسبی برای ترکیه و ایران است که می‌تواند تا حدودی اثرات تحریم کشورهای عربی را کمرنگ کند. به گفته او در حال حاضر ایران و ترکیه می‌توانند عرضه محصولات خود را در کشور قطر افزایش دهند و نگرانی این کشورها را در خصوص تامین مواد خوراکی کاهش دهند.
رقابت ایران و ترکیه
به نظر می‌رسد در خصوص محصولات خوراکی، ایران و ترکیه به عنوان اصلی‌ترین گزینه‌های صادرات به قطر محسوب می‌شوند. در هفته گذشته خبرگزاری‌های ترکیه عنوان کردند که ترکیه توانست به سرعت و از طریق حمل و نقل هوایی نیازهای فوری قطر را تامین کرده و عملاً در این زمینه از ایران سبقت بگیرد. در این خصوص فروشگاه‌های قطر اعلام کردند ترکیه محصولات غذایی مایحتاج روزانه مردم این کشور را تامین کرده و در حالی که عربستان واردات محصولات غذایی به قطر را متوقف کرده است، مردم این کشور به شدت نسبت به این مساله ناراحت هستند، زیرا معتقدند این اقدام نباید در ماه مبارک رمضان از سوی کشورهای همسایه رخ می‌داد. برخی از کارشناسان ایرانی، فرصت به وجود آمده در قطر برای ایران را فرصتی مانند صادرات به روسیه عنوان می‌کنند و معتقدند کشور ایران زیرساخت‌های لازم برای صادرات محصولات کشاورزی و خوراکی را به دیگر کشورها ندارد. به گفته کارشناسان بخش عمده‌ای از تولیدات در کشور ما در بخش صنایع غذایی به منظور استفاده از مصرف داخل است و صادرات‌محور نیست.
اما ترکیه توانسته به خوبی از این ظرفیت استفاده کند. این کشور بلافاصله در شب اول اختلاف کشورهای عربی با کشور قطر پنج هواپیما شامل محصولات غذایی به این کشور صادر کرد، کشوری که عمده محصولاتش با هدف صادرات تولید می‌شود. از دید کارشناسان، محصولات غذایی کشور ترکیه مطابق با استانداردهای بین‌المللی تولید می‌شود و شرکت‌های تولیدی آنها با مشارکت شرکت‌های خارجی تولید می‌کنند، در نتیجه به محض تغییر شرایط قدرت صادرات را پیدا می‌کنند.
صادرات ایران به قطر
بر اساس داده‌های گمرک ایران، گروه کالایی «مصنوعات از چدن»، «آهن یا فولاد»، «حیوانات زنده»، «محصولات شیمیایی‌آلی»، «گچ»، «آهک»، «سیمان» و «چربی‌ها و روغن‌های حیوانی یا نباتی» بیش از 73 درصد صادرات ایران به قطر را تشکیل می‌دهند که می‌توان گفت مزیت‌های صادرات غیرنفتی ایران به قطر محسوب می‌شوند. این در حالی است که بر اساس این گزارش برای توسعه بازار قطر نیاز است از دیگر سیاست‌های کاربردی برای توسعه صادرات غیرنفتی از جمله افزایش تنوع در اقلام صادرات غیرنفتی به بازارهای قطر استفاده کرد؛ در این راستا چند راهبرد قابلیت اجرا دارند. «تنظیم موافقتنامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی بین دو کشور»، «توسعه تعاملات و همکاری‌های سیستم‌های بانکی»، «تشکیل صندوق مشترک تضمین صادرات برای تامین مالی صادرات»، «ایجاد مراکز تجاری ایرانی در قطر»، «ایجاد بستر مراودات دو سویه بین بازرگانان ایران و قطر»، «توسعه و تقویت خطوط دریایی و هوایی»، «نظارت و ارتقای کیفیت محصولات عرضه‌شده به بازارهای قطر مطابق با استانداردهای جهانی» و «توسعه هدفمند بازاریابی موثر در بازارهای قطر و شناساندن کالاهای ایرانی» از جمله راهبردهایی هستند که باید در جهت توسعه روابط این دو کشور به کار گرفته شوند.
قطر همسایه جنوبی ایران است و ساختار اقتصادی مشابهی با ایران دارد. این دو همسایه دارای اقتصادی متکی به منابع عظیم انرژی هستند و از این رو، فرصت بارزی برای مبادلات برون‌مرزی میان دو کشور وجود نداشته است. روند مبادلات برون‌مرزی ایران و قطر در سال‌های 2000 تا 2015 بیانگر تراز تجاری منفی است؛ به عبارت دیگر همواره ارزش دلاری واردات قطر از ایران بر ارزش دلاری صادرات این کشور به ایران غالب بوده است.
اما روند مبادلات برون‌مرزی غیرنفتی ایران با قطر در بازه زمانی 1380 تا 1394 نشان می‌دهد که نه‌تنها در کل تبادلات، بلکه در تبادلات غیرنفتی هم تراز تجاری ایران با این کشور مثبت بوده و صادرات غیرنفتی ایران بر قطر غالب بر ارزش دلاری واردات ایران از این کشور بوده است. بر اساس این گزارش شکاف غیرقابل چشم‌پوشی میان ارزش دلاری هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر و واردات ایران از قطر در سال‌های 1380 تا 1394 وجود داشته است. آمار تجارت خارجی ایران و قطر در سال 1396 نیز معادل 165 میلیون دلار برآورد شده است. بنابر داده‌های گمرک ایران، کشورمان 291 قلم کالای غیرنفتی با ارزش متوسط هر تن 82 دلار به قطر صادر و 51 نوع کالا با ارزش متوسط 7026 دلار از این کشور در سال 1394 وارد کرده است، اما 10 قلم عمده کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر که حدود 74 درصد کل ارزش صادرات غیرنفتی هستند، محصولاتی خام یا با حداقل ارزش‌افزوده (مانند سیمان) بوده‌اند که با ارزش متوسط هر تن 76 دلار به این کشور عرضه شده است؛ بنابراین می‌توان گفت قدرت رقابتی ایران در مجموعه کالاهای صادرات غیرنفتی بسیار پایین است.
تولید صادرات‌محور
اما در هفته‌های اخیر، گزارش‌هایی مبنی بر افزایش صادرات ایران به قطر به گوش می‌رسد. بر اساس گزارش‌ها ایران صادرات کالایی خود را در زمینه میوه، مرغ و تخم‌مرغ، لبنیات و برخی کالاهای دیگر به قطر افزایش داده است و این صادرات به شکل مستقیم بوده است. اما به نظر می‌رسد که این افزایش به شکلی نبوده است که بتواند مزیت قابل توجهی را متوجه اقتصاد کشور کند. در این زمینه نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران با بیان اینکه تولید کشور صادرات‌محور نیست، گفت: به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های صادرات می‌توان پیش‌بینی کرد که فرصت صادرات به قطر مانند روسیه از دست خواهد رفت. این مسوول معتقد است نحوه تعامل ایران با ترکیه، در خصوص قطر متفاوت بوده است. به گفته او، تولید ترکیه صادرات‌محور است و 80 درصد از محصولات تولیدی‌اش را با هدف صادرات تولید می‌کند. محصولات غذایی و کشاورزی ترکیه مطابق با استانداردهای بین‌المللی تولید می‌شود و شرکت‌های تولیدی آنها با مشارکت شرکت‌های خارجی تولید می‌کنند، بنابراین به محض اراده می‌توانند صادر کنند. موضوعی که تاکید می‌کند ایران برای رقابت صادرات به قطر باید فرصت را غنیمت شمرد.
