مثلث فرصت حضور در قطر

بررسی آماری نشان می‌دهد که قطر با درآمد سرانه معادل با 130 هزار دلار در مکان دوم قرار دارد، البته برخی از رتبه‌بندی‌ها نیز این کشور را مرفه‌ترین کشور دنیا می‌دانند. اما سهم حضور ایران در این بازار قابل توجه، بسیار کمرنگ است. در هفته‌های گذشته، رابطه اقتصادی قطر با کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس تیره‌وتار شده و این شرایط فرصتی را برای حضور پررنگ ایران به وجود آورده است. حمید حسینی، در گفت‌وگو با تجارت فردا سه فرصت مهم برای توسعه رابطه اقتصادی با قطر را تشریح می‌کند. دبیر کل اتاق مشترک ایران و عراق، معتقد است ظرفیت‌های اقتصادی ایران به گونه‌ای است که می‌توان حجم تجارت با قطر را تا پنج برابر افزایش داد. او برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت برای حضور اقتصاد ایران در قطر را تشریح کرد.

* * *

 طی چند هفته اخیر تحولاتی در منطقه خاورمیانه رخ داده است که فرصت‌هایی را نیز برای اقتصاد ایران به وجود آورده است، برخی از کشورهای حوزه خلیج‌فارس مانند عربستان، امارات و بحرین رابطه اقتصادی و سیاسی خود را با قطر قطع کرده‌اند، به نظر شما ایران به چه نحو می‌تواند در این تحولات نقش ایفا کند که به لحاظ اقتصادی از مزیت توسعه رابطه اقتصادی با قطر بهره‌مند شود؟

از نگاه من این اتفاق سه فرصت مهم برای اقتصاد کشور ایران پدید آورده است: موضوع نخست آنکه تا قبل از این اتفاق، ائتلاف متشکل از کشورهای عربی ایجاد شده بود و به‌شدت عرصه را برای همکاری با دیگر کشورهای همسایه نظیر کشورهای اسلامی خارج از منطقه تنگ کرده بود. بنابراین شکسته شدن آن، این امیدواری را ایجاد می‌کند که ائتلاف عربی کارکرد سابق در مقابل ایران را نخواهد داشت.

موضوع دوم، این است که ایران در سال‌های گذشته روابط خوبی با قطر از لحاظ سیاسی و اقتصادی داشت، اما طی دو سال اخیر این روابط ضعیف شده بود و در حال حاضر روابط اقتصادی واردات و صادرات در حد 100 میلیون دلار است. همچنین امکان عرضه مستقیم کالاهای ایرانی در بازار قطر وجود نداشت و ایران مجبور بود به طور غیرمستقیم کالاهای خود را عرضه کند. همچنین حمل‌ونقل مستقیم، روابط بانکی دوسویه، برگزاری نمایشگاه‌ها و حتی صدور ویزا دچار مشکل شده بود. در حال حاضر فرصتی پیش آمده که قطر با توجه به دینی که به ایران دارد این کاستی‌ها را جبران کند و موانع برطرف شود. قطعاً اگر قطر هوشمند باشد می‌تواند از این فرصت برای توسعه روابط اقتصادی، بانکی و سیاسی استفاده کند.

نکته سوم این موضوع است که قطر در حال حاضر صادرکننده برخی اقلام به کشورهای عربی بوده است، مانند مواد پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی که مورد نیاز این کشورهاست. از سوی دیگر این کشور واردکننده برخی از اقلام و مواد خوراکی بود و واحدهای تولیدی قطر موجودی قابل توجهی نداشت. این موضوع باعث شده که بلافاصله پس از تحریم کشورهای عربی خط تولید در این کشور از کار بیفتد. بسیاری از تولیدکنندگان نیمه‌صنعتی قطر با مشکل روبه‌رو شده‌اند. در نتیجه شرکت‌های صادراتی بازارهای خود را از دست دادند. ایران می‌تواند از این فرصت استفاده کند و هم در بازار قطر حضور داشته باشد و در بازارهای منطقه مانند امارات، مصر و عربستان جایگزین صادرکننده قطری باشد. البته این کار ساده‌ای نیست، اما می‌توان با تلاش از این ظرفیت بهره‌برداری مناسب کرد. در نتیجه این سه مزیتی است که ایران می‌تواند در شرایط کنونی از آن بهره ببرد.

 در خصوص محصولات کشاورزی و خوراکی‌ها، چه ظرفیتی در داخل کشور وجود دارد و آیا ایران می‌تواند در بخش تامین مایحتاج مردم قطر نقش اصلی را ایفا کند؟

در حال حاضر قطر کشوری است که حدود دو و نیم میلیون جمعیت دارد که متشکل از افراد بومی و برخی از مهاجران هستند. این کشور به طور متوسط 25 میلیارد دلار واردات کالایی دارد که عمده این کالاها، به شکل محصول هستند. از این مقدار، قطر دارای بازار چهار تا پنج‌میلیاردی مواد غذایی است. بنابراین ایران می‌تواند در بخش میوه و سبزیجات، مواد لبنی و مواد پروتئینی ورود پیدا کرده و سهم صادرات 100 میلیون‌دلاری را تا پنج برابر این رقم افزایش دهد.

 برخی فرصت به وجود آمده در بحث صادرات به قطر را با نمونه قبلی آن در روسیه مقایسه می‌کنند و معتقدند با توجه به اینکه نتوانستیم این بازار را در اختیار بگیریم، در نتیجه می‌توان پیش‌بینی کرد که بازار قطر را نیز از دست خواهیم داد؟

 بحث روسیه متفاوت از بحث قطر است. در بحث روسیه زیرساخت‌های لازم برای صادرات به این کشور وجود نداشت و از سوی دیگر، صادرکنندگان ما از بازار روسیه شناخت کافی نداشتند. در کنار این موارد، بازار روسیه نیز بازار بسیار بزرگی بود که تامین منابع غذایی آن به توانایی بالایی در ظرف زمانی محدود نیاز داشت. اما در بازار قطر هم زیرساخت‌های لازم وجود دارد و هم این بازار از کالاهای ایرانی شناخت دارد. ما قبل از این نیز در بازار قطر حضور داشتیم. از سوی دیگر این بازار به سختی بازار روسیه نیست و وفق دادن این بازار برای ما کار سختی نیست. در واقع در بازار روسیه پیچیدگی زیادی وجود داشت و پرداخت و دریافت پول در آن دارای مساله بود. همچنین ما شناخت زیادی از سلیقه نداشتیم و انتظار روسیه بر این بود که ایران بتواند کالاها را در حجم بالایی تامین کند. اما در خصوص قطر این مشکلات وجود ندارد. نکته دیگری که در خصوص مقایسه این رخداد با مشکل ترکیه و روسیه وجود دارد این است که کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند که مشکل روسیه با ترکیه موقتی است، اما به نظر نمی‌رسد که مشکل قطر با دیگر کشورها به آسانی حل شود، در حقیقت قطر کشوری نیست که به راحتی تسلیم تهدیدهای دیگر کشورهای عربی شود و شرایط عربستان را به راحتی بپذیرد. این شرایط برای قطر و عربستان امنیتی و عقیدتی شده است. این مشکل در گذشته نیز به شکل پنهان وجود داشته، اما در حال حاضر آشکار شده و به نظر نمی‌رسد که در حال حاضر نیز به راحتی بتوان این مشکل را حل کرد. بنابراین در مجموع باید گفت ظرفیت بهره‌برداری ایران از شکاف به وجود آمده، به مراتب بیشتر از موضوع روسیه است. این فرصت نیز برای قطر به وجود آمده است که خود را از انحصار بازار کشورهای عربی رها کند و سعی می‌کند که از بازار دیگر کشورها مانند ایران استفاده کند. این روند می‌تواند به شکل بلندمدت ادامه پیدا کند به شرطی که ایران بتواند کالاهای خود را بر اساس سلیقه این کشور و با کیفیت بالا به این کشور، عرضه کند.

 سوال دیگری که مطرح است در خصوص حوزه پارس جنوبی است که در سال‌های گذشته رقابت زیادی برای استخراج میان ایران و قطر وجود داشت. در شرایط کنونی که روابط این دو کشور بهبود یافته آیا شکل بهره‌برداری و استفاده از این منطقه تغییر پیدا خواهد کرد؟

قطر در سال‌های اخیر دیگر توسعه‌ای در مناطق پارس جنوبی نداشته و تمام فازهای موجود را در این بخش توسعه داده است. در بحث تولید نفت نیز رقمی حدود هشت برابر کشور ما از این میدان مشترک برداشت می‌کند. در حال حاضر رقابتی وجود ندارد و ایران به دنبال این است که به سطح مطلوب خود برسد و عقب‌افتادگی سال‌های قبل را جبران کند. نزدیک شدن رابطه سیاسی ایران و قطر باعث خواهد شد که از رقابت مخرب در منطقه پارس جنوبی جلوگیری شود و بتوانند همکاری مناسب‌تری را در بهره‌برداری از این میدان داشته باشند. این همکاری می‌تواند به شکلی باشد که از منابع گازی صیانت کرده و حتی می‌تواند در زمینه دانش فنی و تکنولوژی همکاری صورت گیرد و می‌توان از تجربه قطر در تولید محصولات و فرآورده‌های گازی استفاده کرد. از سوی دیگر، قطر برای صادرات گاز به اروپا علاقه دارد که با ایران همکاری کند، همچنین این کشور علاقه دارد که در صنایع پتروشیمی بتواند از ظرفیت‌های ایران استفاده کند. همچنین ایران می‌تواند در بحث توریسم درمانی و جهانگردی فکر کرده و سرمایه‌گذاری کند.

 روی دیگر این اختلافی که به وجود آمده است در خصوص روابط ایران با دیگر کشورهای عربی مانند امارات و عربستان است، در حال حاضر رابطه اقتصادی ایران با امارات در سطح بالایی است، آیا این رخداد و توسعه همکاری ایران با قطر نمی‌تواند خللی در روابط اقتصادی با امارات ایجاد کند؟

برای امارات، بازار ایران بسیار مهم است و این همکاری‌ها به شکلی است که نمی‌تواند یک‌شبه تصمیم به قطع ارتباط اقتصادی با ایران بگیرد. ضمن اینکه مدل تجارت ایران با امارات به شکلی است که عمدتاً تجارت، ایرانی با ایرانی شکل می‌گیرد. بیشتر شرکت‌های ایرانی شعبی در امارات دارند که این شرکت‌ها با شرکت‌های داخلی روابط اقتصادی دارند و ما تنها از فضا و امکاناتی که در آنجا وجود دارد استفاده می‌کنیم. از طرفی توصیه می‌شود که دولت ایران نیز به شکل علنی وارد اختلاف نشود و نگذارد هیچ‌یک از طرفین از کارت دولت استفاده کنند. قطعاً اگر دولت به شکل آشکار وارد این بازی نشود و موضع‌گیری نکنند، امارات نیز نمی‌تواند از بخش خصوصی گله‌مند باشد که چرا با بخش خصوصی همکاری خود را افزایش داده است. این عرف پذیرفته‌شده‌ای در دنیاست که بخش خصوصی می‌تواند آزادانه در هر کجا فعالیت داشته باشد. اگر سیاست لازم در این خصوص را به‌کار گیریم، دلیلی بر اینکه روابط ما با دیگر کشورهای عربی با مشکل روبه‌رو شود، وجود نخواهد داشت.

 به رابطه بخش خصوصی اشاره کردید، به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته روابط بخش خصوصی ایران و قطر، به شکل چشمگیری گسترده نبوده است، در شرایط کنونی و بعد از تحولات اخیر رابطه بخش خصوصی ایران و قطر به چه شکل خواهد بود؟

ایران در گذشته با کشور قطر، شورای مشترک بازرگانی داشت و در دوران دولت نهم و دهم، تلاش شد روابط خود را با کشورهای همسایه بهبود ببخشیم، اما در این دوران بیشتر روابط در حد عکس یادگاری و به شکل سمبلیک بود. اما تلاش‌هایی در اتاق بازرگانی تهران شد که نگذاریم روابط ما با کشورهای عربی، تیره‌وتار شود. بنابراین ما در هیات رئیسه اتاق تهران، تلاش‌هایی برای بازدید از کشورهای امارات، بحرین و عمان انجام دادیم. در این میان با وجود اینکه قطری‌ها تمایلی برای پذیرش هیات ایرانی نداشتند، تقریباً با رویکرد مناسب ایران قانع شدند که از ما پذیرایی کنند و با فعالان این کشور، از جمله اتاق بازرگانی و مسوولان اقتصادی مانند برادر امیر قطر نشست‌های مفصلی برگزار شد. همچنین در همان سال هیات‌های قطری به ایران آمدند و این روابط شکل دوسویه به خود گرفت. اما عملاً در آن زمان زمینه‌های همکاری فراوانی ایجاد نشد و بیشتر رفت‌وآمدی بود که روابط حداقلی را حفظ کند. پس از برجام نیز برخی از کشورهای عربی با تیم اقتصادی خود وارد ایران شدند، اما کشورهای عربستان، بحرین و قطر به دلیل دلخوری که نسبت به برجام داشتند، ترجیح دادند وارد همکاری اقتصادی با ایران نشوند. از نگاه این کشورها برجام یک برگ برنده برای ایران محسوب می‌شد و رضایتی از قدرت گرفتن ایران در منطقه نداشتند. در این خصوص متاسفانه رویکرد قطر نیز به شکلی بود که پس از برجام تقریباً روابط اقتصادی ایران و قطر به شکل کمرنگ درآمد.

 در حال حاضر وضعیت به چه شکل است و نقش دولت و بخش خصوصی برای پررنگ شدن این روابط چیست؟

در حال حاضر شرایطی به وجود آمده که قطر را مجبور کرده است نگرش خود را نسبت به ایران تغییر دهد. در شرایط کنونی، دولت قطر برای بازرگانان و فعالان اقتصادی ویزا صادر کرده است. از پهلو گرفتن کشتی‌های ایرانی در بنادر خود استقبال کرده است. البته این تغییر نگرش به شکلی است که از سوی قطری‌ها خیلی به شکل آشکار بروز نیافته است. اما به شکل غیرمحسوس قصد دارند موانعی را که در بخش روابط اقتصادی دو کشور چالش ایجاد کرده مرتفع سازند. طبیعی است که با رفع این موانع، جاذبه‌های اقتصادی میان دو کشور بروز می‌یابد و از نظر من، پتانسیل تقویت روابط دوجانبه در سطح بالایی وجود دارد. توسعه این روابط با توجه به سطح پایین کنونی کار چندان دشواری نیست و کافی است که اقلام و کالاهای ایرانی، وارد بازار قطر شده و جای پای خود را محکم کنند. قطعاً می‌توان در مدت کوتاهی روابط اقتصادی را به یک میلیارد دلار افزایش داد.

 از لحاظ ارتباط‌ها و حمل‌ونقل رابطه ایران و قطر به چه شکل است؟ با توجه به اینکه در حال حاضر تنها مرز زمینی کشور قطر بسته شده و ارتباط با ایران تنها از طریق آبی ایجاد شده است، این موضوع چه مزیتی برای کشور ما دارد؟

پیش از این بیشتر کالاها به امارات فرستاده می‌شد و پس از آن در اختیار قطری‌ها قرار می‌گرفت. در نتیجه کشور امارات واسطه ایران و قطر بود و رابطه مستقیم و قابل توجهی از طریق دریا وجود نداشت، اما شرایط کنونی باعث می‌شود که روابط دریایی ما نیز گسترده‌تر شود.

اما نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که در حال حاضر محدودیت‌های پروازی عربستان و امارات باعث شده است که میزان پروازهای قطری در آسمان ایران بیشتر از گذشته شود. توجه داشته باشیم که ایرلاین های قطری رقمی حدود هزار پرواز در روز دارند که اگر این تعداد پرواز از آسمان ایران عبور کند حدود دو میلیون دلار درآمد هواپیمایی خواهد بود که بدون هیچ استهلاکی این درآمد ایجاد می‌شود.

 به نظر می‌رسد که در حال حاضر قطر به خاطر برخی محدودیت‌ها به سمت اقتصاد ایران متمایل شده است، سوال مهم این است که رویکرد ایران باید به چه نحوی باشد که از این فرصت استفاده کرده و بتواند روابط خود را هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت با طرف قطری محکم و پایدار کند؟

در کوتاه‌مدت باید تمام موانع برداشته شود، چه از سمت قطر و چه از سمت طرف ایرانی، خب این موضوع که تنوع واردات قطر افزایش یابد به نفع این کشور است و این فرصت مناسبی برای تجار ایرانی است. از سوی دیگر برای تقویت روابط بلندمدت باید امتیازاتی را از طریق توافقنامه‌هایی در حوزه‌های مختلف اقتصادی ایجاد کرد. پیش از این قراردادهای مختلفی در خصوص ترانزیت، امنیتی و نظامی منعقد شده است، این قراردادها می‌تواند در حوزه اقتصادی نیز منعقد شود. از سوی دیگر می‌توان، روابط اقتصادی دو کشور را تقویت کرد و از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها در بازار قطر استفاده کرد. این کشور برای جام جهانی سال 2022 میلیاردها دلار، پروژه‌های راه و جاده و ساختمانی دارد. ایران می‌تواند با تجربه‌ای که دارد در این بازار حضور یابد. همچنین ایران می‌تواند در بخش کالا و خدمات این کشور، در جهت تامین مواد اولیه نقش مهمی ایفا کند. اگر روابط اقتصادی گسترش یابد، چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت منافع اقتصادی شامل دو کشور می‌شود و این‌طور نیست که روابط اقتصادی تنها در کوتاه‌مدت خلاصه شود، بلکه روابط اقتصادی در کوتاه‌مدت می‌تواند زیربنایی برای روابط بلندمدت محسوب شود.

در کشور ما بسیاری از کالاها مانند زعفران، خشکبار، خاویار، فرش و صنایع‌دستی می‌تواند به بازار قطر صادر شود. همچنین ایران ظرفیت بالایی دارد که بتواند خدمات فنی و مهندسی به کشور قطر ارسال کند. در حال حاضر ما در عمان که به لحاظ ظرفیت اقتصادی کوچک‌تر از قطر است رقابت زیادی را با دیگر کشورها داریم و در کشور قطر نیز می‌تواند این رقابت وجود داشته باشد. ما نباید نگران جایگاه بلندمدت خود در قطر باشیم، تنها باید موانع اقتصادی برداشته شود و بتوان راه‌های همکاری بیشتر ایران و قطر را پیدا کرد. حتی اگر مساله قطر با دیگر کشورهای عربی نیز حل شود، ما می‌توانیم سهم خود را از بازار این کشور ثروتمند داشته باشیم.

در وهله اول باید همکاری ما به شکل مبادلات کالایی خوراکی و ضروری باشد، در گام دوم، باید کالاهای تجاری صنعتی باشد، در گام سوم نیز می‌توانیم به عقد قراردادهای تجاری روی بیاوریم.