آب نامتعارف
محمدرضا فرزانه از آلودگی آب و منابع نامتعارف آب در ایران می‌گوید
آلودگی آب رودخانه‌ها و دریاها موضوعی جهانی است که البته در ایران نیز دیده می‌شود. محمدرضا فرزانه پژوهشگر آب و توسعه پایدار در این گفت‌وگو علاوه بر بررسی عوامل آلودگی آب‌های سطحی و حتی زیرزمینی بر ضرورت استفاده از آب‌های نامتعارف نیز تاکید دارد. او در این‌باره معتقد است: یکی از مهم‌ترین منابع نامتعارف مربوط به فاضلاب‌های شهری است.
♦♦♦
بهره‌برداری ناپایدار و مصرف بی‌رویه عاملی برای ایجاد آلودگی بیشتر آب و محیط زیست است. علاوه بر اینها مهم‌ترین عوامل آلودگی آب در ایران چیست؟
عدم توجه به بهره‌برداری پایدار از منابع آب از یک منظر باعث از دست رفتن بخش مهمی از منابع استراتژیک همچون منابع آب زیرزمینی می‌شود و از سوی دیگر موضوعی که بیش از پیش کشور را دچار معضل خواهد کرد آلودگی‌های مرتبط با منابع آب است که بخشی از آن در اثر مصرف بیش از حد از منابع آب در بخش‌های مختلف است. پساب‌هایی همچون پساب‌های صنعتی، کشاورزی و فاضلاب شهری از این قبیل آلودگی‌ها هستند که اگر توجه ویژه‌ای به آنها نشود به تهدیدات مهمی برای محیط زیست و سلامت انسان‌ها تبدیل خواهند شد اما اگر به صورت اصولی مورد توجه قرار گیرند این تهدیدات تبدیل به فرصت شده و به‌عنوان منابعی پایدار می‌توانند بخشی از نیاز آبی را مرتفع سازند. چنین منابعی در دسته منابع آب نامتعارف طبقه‌بندی می‌شوند که در سطح بین‌المللی نیز توجه ویژه‌ای به این موضوع شده است. به‌عنوان مثال شعاری که بخش آب سازمان ملل متحد در سال 2017 در این زمینه ارائه کرد که مبحث «آب بازیافت منبعی به حساب نیامده» را با ابعاد مرتبط به‌طور کامل تشریح کرده و ترجمه این کتاب برای علاقه‌مندان به این موضوع مهم در دسترس است. آلودگی آب می‌تواند منابع آب سطحی مانند رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، رطوبت خاک و منابع آب زیرزمینی و اقیانوس‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. ازآنجا‌که همه موجودات زنده برای زندگی به آب وابسته هستند، آلودگی یک پهنه آبی بر هر سطحی از بوم‌سازگان، ازجمله سلامت انسان تاثیر می‌گذارد. علل شایع آلودگی آب عبارت‌اند از زباله‌های صنعتی، حشره‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها و کودها، مواد شوینده و نشت نفت. این آلاینده‌ها یا با از بین بردن ارگانیسم‌ها (مانند پسماندهای صنعتی و حشره‌کش‌ها) یا کاهش مقادیر اکسیژن در آب با مسدود کردن نور خورشید (مانند مواد شوینده، روغن) عمل می‌کنند. آب طبیعی یا بدون آلودگی بی‌رنگ، بی‌بو و شفاف است. آبی که مزه یا بوی بد یا رنگ کدر دارد می‌توان گفت علائم آلودگی آب را دارد. بااین‌حال، برخی از آلاینده‌های آب را نمی‌توان دید یا چشید، به‌عنوان مثال برخی از مواد شیمیایی، مانند آفت‌کش‌ها و بسیاری از میکروارگانیسم‌هایی که باعث بیماری‌های منتقل از آب می‌شوند؛ بنابراین آلودگی آب فراتر از ظاهر آب است. آب آلوده نباید برای آشامیدن، شست‌وشو، حمام کردن یا کشاورزی استفاده شود. اگر آب آلوده از سوی انسان استفاده شود، بسته به نوع و غلظت آلاینده، می‌تواند به روش‌های مختلف بر بدن تاثیر منفی بگذارد. در شرایطی می‌توان از این منابع استفاده کرد که تصفیه شوند و به حد استاندارد مربوط به شیوه استفاده برسند یا ویژگی‌هایی را که در استانداردها ذکر شده، دارا باشند. آلودگی خاک که آلودگی زمین نیز نامیده می‌شود با آلودگی آب مرتبط است. زباله‌های مایع حاوی مواد شیمیایی سمی یا میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا در سطح زمین می‌توانند به‌آرامی در خاک نفوذ کنند و ممکن است به سمت پایین نفوذ کنند و آب‌های زیرزمینی را آلوده کرده و بر افرادی که از چشمه‌ها یا چاه‌های منطقه استفاده می‌کنند تاثیر بگذارد. اکنون سیاره زمین با سه چالش بی‌سابقه مواجه است: تغییر اقلیم، از دست دادن تنوع زیستی و بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی حیاتی، چالش‌هایی هستند که نیاز به توجه جدی در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی دارند. خشکسالی‌های پیاپی، سیل‌های اخیر در مناطق مختلف دنیا، امواج حرارتی، آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و شدت گرفتن سایر مخاطرات طبیعی مصادیقی نگران‌کننده از این چالش‌ها در سطح بین‌المللی و داخلی به‌شمار می‌رود. یکی از مهم‌ترین ابعاد آلودگی‌های محیط زیستی مرتبط با آلودگی منابع آب است. آلودگی محیط‌زیست در زمینه‌های مختلف باعث تشدید این مخاطرات و از سوی دیگر این مخاطرات باعث ایجاد چالش‌ها و آلودگی‌های گسترده‌تری برای محیط‌زیست می‌شود. محیط‌زیستی که با توجه به نبود سیاره جایگزینی برای حیات میلیاردها انسان و گونه‌های گیاهی و جانوری از اهمیت بسزایی برخوردار است. آلودگی محیط‌زیست تبعات گسترده‌ای از منظر ابعاد اجتماعی-اکولوژیک به همراه دارد. یکی از مهم‌ترین ابعاد آلودگی محیط‌زیست از منظر تاثیرگذاری مستقیم و غیر‌مستقیم بر شاخص توسعه انسانی است. با توجه به اهمیت این موضوع، کشورها در مسیر توسعه‌یافتگی خود موظف به لحاظ کردن مولفه مهم و حیاتی آلودگی محیط‌زیست هستند. در چنین شرایطی که مسیر توسعه‌یافتگی از مسیر ایجاد آلودگی و تبعات محیط‌زیستی جدا شود؛ این موضوع حیاتی در فرآیند برنامه‌ریزی کشورها مورد توجه قرار گرفته و در صورتی‌که جایگاه مناسبی پیدا کند، می‌توان امیدوار بود که کشور در مسیر توسعه پایدار قرار گرفته است.
منابع آب نامتعارف شامل چه منابعی می‌شود؟
به‌طورکلی به منابع آبی، غیر از منابع آب سطحی و زیرزمینی که استفاده از آنها به‌صورت معمول امکان‌پذیر نیست و برای به‌کارگیری آنها نیاز به اعمال سیاست‌های مدیریتی و حفاظتی ویژه است، آب نامتعارف اطلاق می‌شود. منابع آب نامتعارف پتانسیل افزایش منابع آب دردسترس و کاهش فاصله بین در دسترس بودن و تقاضای آب شیرین در آینده و در کشورهای کم‌آب را دارد. استفاده از ظرفیت منابع آب نامتعارف، مصداق حرکت به سمت راه‌حل‌های کارآمد و پایدار مدیریت آب است که انتظار می‌رود مدیریت آب را تغییر داده و به‌تدریج اتکای خود را در مناطق کم‌آب، از منابع متعارف به منابع نامتعارف تغییر دهد. برداشت آب از جو زمین (مه و شبنم)، تقویت بارش از طریق بارورسازی ابرها، جمع‌آوری آب باران در حوضه‌های کوچک، آب‌های زیرزمینی عمیق دریایی، منابع آب ژرف، شوری‌زدایی آب دریا و دیگر آب‌های شور، فاضلاب شهری، زهاب کشاورزی و توده یخ شناور از جمله منابع آب نامتعارف هستند که بهره‌برداری پایدار از هر یک از این منابع قواعد مختص به خود را دارد.
فاضلاب شهری از جمله عوامل آلودگی آب‌های سطحی است. فاضلاب بخشی از منابع آب نامتعارف است که با مدیریت صحیح آن می‌توان هم جلوی آلودگی را گرفت هم به منابع آب اضافه کرد و هم صرفه اقتصادی دارد.
یکی از مهم‌ترین منابع نامتعارف آب مربوط به فاضلاب‌های شهری است. پتانسیل فاضلاب خانگی تولیدی در سطح کشور بر اساس سرشماری رسمی سال 1385 معادل 4400 میلیون مترمکعب در سال بوده است. محاسبات نشان می‌دهند که بر اساس سناریوی معمول حجم پساب برگشتی کشور در سال 1400 به ترتیب، معادل 5191میلیون مترمکعب در سال و بر اساس سناریوی مطلوب حجم پساب برگشتی در سال هدف، معادل 5822 میلیون مترمکعب بوده است. بر اساس گزارش‌های طرح جامع آب کشور، کل آب موردنیاز صنایع و معادن در سال 1380 معادل 1079 میلیون مترمکعب بوده که به‌تناسب نوع صنعت در مجموع 500 میلیون مترمکعب آن در فرآیند تولید مصرف شده و حدود 579 میلیون مترمکعب آن به پساب تولیدی تبدیل شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال 1400 آب موردنیاز صنعت 2110 میلیون مترمکعب و میزان پساب تولیدی معادل 1088 میلیون مترمکعب برآورد شده که بازنگری در عملکرد استفاده از این منبع آب نامتعارف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. آخرین آماری که سازمان ملل متحد در سال 2020 برای کشورهای مختلف ارائه کرده است نشان می‌دهد که بالغ بر 94 درصد جمعیت ایران به آب شرب بهداشتی دسترسی دارند اما 22 درصد از فاضلاب خانگی در ایران تصفیه و به آب بازیافت تبدیل می‌شود که ضرورت توجه بیشتر به این موضوع کاملاً مشهود است.
باید به آلودگی آب رودخانه‌ها پساب بخش کشاورزی را نیز اضافه کنیم. یکی از بخش‌های مهم منابع آب نامتعارف هم پساب کشاورزی است.
اهمیت پساب کشاورزی در حجم قابل‌توجه و غیرمتمرکز بودن این منابع است. پساب کشاورزی با توجه به حجم قابل‌توجه مهم‌ترین منابع آب‌های برگشتی را شامل می‌شوند. بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده، در بخش کشاورزی در سال 1380، حدود 805 /26 میلیارد مترمکعب زهاب تولید شده است. بر اساس طرح جامع آب کشور با توجه به پروژه‌های مرتبط بخش کشاورزی، تخمین سال 1400 حجم آب برگشتی 3 /26 میلیارد مترمکعب بوده است که نیاز به ارزیابی این میزان و برنامه‌ریزی‌های لازم جهت تبدیل تهدید پساب‌های آلاینده محیط زیست به فرصت استفاده مجدد را ایجاب می‌‌کند.
هم‌اکنون کشورهای حوزه خلیج‌فارس مثل عربستان، کویت و بحرین با شیرین‌سازی آب دریا، آب شرب خود را تامین می‌کنند، در کشور ما نیز به علت دسترسی به آب دریاها با حدود 5890 کیلومتر خط ساحلی، این گزینه در مناطقی که امکان استفاده از سایر منابع آبی وجود ندارد با توجه کامل به ملاحظات زیست‌محیطی و اقتصادی و اجتماعی می‌تواند در اولویت بررسی قرار گیرد. البته یکی از سوالات جدی که در این زمینه مطرح است هزینه بالای این روش به‌خصوص برای پروژه‌های انتقال آب به مرکز کشور است که قبل از هر تصمیمی از منظرهای مختلف نیاز است سنجیده شود و با سایر راهکارهای تامین آب مقایسه جامع شود. به‌طور مثال در شرایطی که میزان آب به‌حساب‌نیامده در شبکه‌های آبرسانی شهری و روستایی وضعیت مناسبی ندارد، سرانه مصرف آب با الگوی خردمندانه فاصله زیادی دارد یا از سوی دیگر راندمان آبیاری بخش کشاورزی شرایط مشابهی دارد، تمرکز بر چنین مگاپروژه‌هایی نیاز به تامل زیاد دارد. در خصوص بخش صنعت نیز اگر وابستگی به چنین منابعی باعث تداوم رویکرد توسعه آب‌بر در سطح کشور شود مغایرت جدی با طرح‌های آمایش سرزمین در این زمینه قابل تامل است. طرح‌های دیگری برای تامین آب نیز وجود دارد.
جنبه‌های مهم بهره‌برداری از منابع آب نامتعارف چیست؟
به‌طورکلی در برداشت و استفاده از منابع آب نامتعارف دو جنبه دارای اهمیت است، ابتدا توسعه فناوری و نوآوری‌های فناورانه مرتبط با استحصال این منابع و دیگری جنبه‌های غیر‌فنی این منابع که باید موردتوجه ویژه قرار گیرد. یکی از گام‌های اولیه برای تحقق جنبه‌های غیر‌فنی توسعه این منابع، تدوین سیاست‌های موثر و قوانین کارآمد در این خصوص و اصلاح ساختارهای موجود برای استفاده از حداکثر ظرفیت این منابع است. توجه به جنبه‌های مالی و اقتصادی در استفاده از این منابع و ارزیابی گزینه‌های اقدام و عدم اقدام و نیز مقایسه این منابع برای دستیابی به گزینه مناسب نیز ضروری به نظر می‌رسد. توجه به جنبه‌های محیط‌زیستی هریک از این منابع و انتخاب روش‌هایی برای سازگاری بهتر با اکوسیستم طبیعی می‌تواند در توسعه پایدار این منابع بسیار اثرگذار باشد. از طرفی تمامی فعالیت و پروژه‌های جدید نیازمند آموزش و ظرفیت‌سازی برای دستیابی به موفقیت بیشتر بوده و توجه به اصل مشارکت محلی و میزان علاقه‌مندی اعضای جامعه هدف در اجرای این پروژه‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار است. در دنیایی که تقاضا برای آب شیرین به‌طور مداوم افزایش می‌یابد و منابع محدود آب با برداشت بیش‌ازحد، آلودگی و تغییر اقلیم به‌طور فزاینده‌ای تحت تنش قرار می‌گیرند، نمی‌توان از فرصت‌های حاصل از منابع آب نامتعارف به‌ویژه منابعی همچون آب بازیافتی صرف‌نظر کرد و امیدواریم در سطح کشور پژوهش‌های هدفمند و تصمیمات علمی جدی‌تری در این خصوص صورت پذیرد و به سمت رویکردی پایدار در بهره‌برداری از منابع آب گام برداریم.
برای دسترسی به منابع آب نامتعارف چه توصیه‌هایی برای دستیابی به استراتژی‌های توسعه این منابع آب نامتعارف وجود دارد؟
1- بررسی ویژه تمامی مناطق کشور از نظر منابع آب نامتعارف و ارزیابی پتانسیل افزایش منابع فعلی آب با منابع آب غیرمتعارف در مناطق کم‌آب کشور. 2- اولویت قرار دادن استفاده از منابع آب نامتعارف در برنامه‌ها، سیاست‌ها و مدیریت منابع آب و حوضه‌های رودخانه‌ای و ارائه برنامه‌های عملیاتی و حمایتی برای استفاده از ظرفیت این منابع. 3- استخراج تجربیات کشورهای پیشرو در زمینه استفاده از منابع آب نامتعارف و جاری‌سازی و بومی‌سازی این تجربیات در استفاده از منابع آب نامتعارف. 4- تخصیص بودجه علمی برای مطالعات عمیق در زمینه منابع آب نامتعارف بالقوه در مناطق کم‌آب و استفاده از ظرفیت ارزشمند موسسات تحقیقاتی و متخصصان برای یافتن راه‌حل‌های فناوری مبتنی بر تحقیق برای تبدیل منابع آب نامتعارف به دارایی‌های اقتصادی و توسعه مدل‌های ارزیابی منابع و ریسک و بررسی پیامدهای زیست‌محیطی استفاده از انواع مختلف منابع آب نامتعارف. 5- تقویت و همکاری نهادی برای جلوگیری از رویکردهای پراکنده و روشن کردن نقش‌ها و مسوولیت‌ها در مطالعه، امکان‌سنجی و اجرای پروژه‌های مرتبط با منابع آب نامتعارف. 6- تقویت ظرفیت منابع انسانی ماهر برای ارزیابی و استفاده از برخی از منابع آب نامتعارف و آموزش جنبه‌های زیست‌محیطی، اکوسیستم و اقتصادی آنها. 7- تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بهره‌برداری پایدار از منابع آب نامتعارف. 8- جلب مشارکت جوامع هدف برای تقویت مداخلات محلی و استفاده از ظرفیت جوامع محلی و دانش بومی. 9- استفاده از ظرفیت منابع آب نامتعارف در برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی و توسعه انعطاف‌پذیری جوامع کم‌آب در برابر تغییر اقلیم. 10- دانش‌افزایی، آموزش و ظرفیت‌سازی در تمام سطوح محلی، ملی و اجرایی برای استفاده از ظرفیت این منابع.
مهم‌ترین معضلات جهانی مرتبط با منابع آب چیست؟
جمعیت جهان در طول قرن بیستم، سه برابر شده و برداشت آب به هفت برابر رسیده است. رقابت برای منابع آب موجود در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه به علت تقاضای فزآینده برای بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت، تامین آب شرب و تولید انرژی به‌سرعت در حال افزایش است. حتی در کشورهای توسعه‌یافته، رقابت برای منابع آب می‌تواند منازعاتی ایجاد کند و تاثیر تهدیدات بیرونی همچون تغییر اقلیم، در سراسر جهان باعث تشدید این اوضاع می‌شود. با توجه به روندهای رشد جمعیت فعلی و پیش‌بینی رشد در آینده، ممکن است تا سال 2025، 60 درصد از جمعیت جهان از کمبود آب رنج ببرند. خطرات مرتبط با کمبود و آلودگی آب، با افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی بیشتر شده و درنتیجه خشکسالی و تغییر اقلیم، عدم توانایی‌ها در زمینه تامین منابع آبی بیشتر نمایان می‌شود.
وضعیت موجود معضلات منابع آب ایران چگونه است؟
در کشور ما نیز افزایش تقاضا و محدودیت منابع آب، در کنار برداشت و توزیع نامناسب آن در بخش‌های مختلف، مشکلات عدیده‌ای را متوجه کشور کرده است. منابع آب تجدیدشونده کشور در فاصله حدود 25 سال اخیر، حدود 27 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. همچنین منابع استراتژیک آب‌های زیرزمینی طی پنج دهه اخیر با روندی نگران‌کننده و ناپایدار مواجه بوده است و متوسط افت سالانه سطح آب در آبخوان‌های کشور 55 سانتی‌متر و کسری مخازن آب زیرزمینی که در سال 1375 به میزان 20 هزار میلیون مترمکعب بوده است؛ در سال 1399 به 130 هزار میلیون مترمکعب رسیده است و تعداد 410 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور از منظر بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی به‌عنوان دشت ممنوعه نام‌گذاری شده‌اند. پیش‌بینی می‌شود سرانه آب تجدیدپذیر کشور که در سال 1385 براساس شاخص فالکن مارک، حدود 1792 مترمکعب بوده با در نظر گرفتن جمعیتی معادل 106 میلیون نفر به میزان 976 مترمکعب در افق 1420 برسد. این افزایش مصرف در بستری اتفاق می‌افتد که مقایسه مصرف کل نسبت به مصرف آب در دهه‌های قبل بیانگر روند صعودی در این زمینه است. مقایسه میزان مصرف آب نسبت به منابع آب تجدیدشونده و سنجش این میزان با شاخص‌های بین‌المللی که رویکرد پایدار در بهره‌برداری از منابع آب را استفاده 40 درصد از منابع آب تجدیدشونده می‌داند؛ نشان می‌دهد که بیش از دو برابر ظرفیت بهره‌برداری از منابع آب تجدیدشونده، در حال استفاده است؛ در نتیجه روز‌به‌روز شرایط مدیریت این منبع حیاتی دچار چالش‌های جدی‌تری خواهد شد.
