معلمان؛ نخبگانی محترم و پولدار

پیامی در تلگرام دست به دست شد که به‌رغم ظاهر تعجب‌آور و خنده‌دارش، هم واقعی بود و هم جدی. روی سربرگ نام مرکز برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات وزارت آموزش‌و‌پرورش به چشم می‌خورد. در این برگه یک بند 17 هست که یکسری بیماری زنانه را فهرست کرده است. بیماری‌هایی که اگر خانم‌ها داشته باشند نمی‌توانند معلم شوند. فارغ از اینکه چقدر این بند خنده‌آور است، یک نکته مهم وجود دارد؛ ظاهراً اهمیت جذب معلم برای آموزش‌وپرورش چنان است که از جزئی‌ترین و خصوصی‌ترین مسائل هم نمی‌گذرد و آن را در پذیرش یا عدم پذیرش معلمان لحاظ می‌کند. ولی همزمان پرسش مهم‌تری به ذهن می‌رسد؛ اگر واقعاً چنین است و آموزش و پرورش مو را از ماست بیرون می‌کشد، پس چرا آن‌طور که باید و شاید این گزینش‌ها با استانداردهای مطلوب فاصله دارند؟ نمی‌شود به آموزش‌وپرورش انتقاد داشت ولی معلمان گزینش‌شده را در نظر نگرفت.

بررسی محمود سنگری و سلمان آخیش موید همین حساسیت نظام آموزش در ایران است. این دو پژوهشگر در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تطبیقی نحوه جذب و آماده‌سازی دانشجو در مراکز تربیت معلم کشورهای ژاپن، استرالیا و ایران» تصریح کرده‌اند: «ایران و ژاپن نسبت به شغل معلمی و انجام مصاحبه‌های مختلف در مقایسه با کشور استرالیا در مورد جذب حساس‌تر عمل می‌کنند؛ به‌طوری که صلاحیت‌های اخلاقی، اجتماعی، جسمانی، نداشتن سوءپیشینه، انگیزش و توانایی‌های عمومی را به دقت می‌سنجند. همچنین در نظام جذب ایران به مواردی همچون معدل و تعهد گرفتن از متقاضیان در ابتدای دوره نیز اهمیت داده می‌شود.»1 به عبارت دیگر، به‌رغم حساسیت‌های بسیار، باید بدانیم که کیفیت عملکرد معلم ارتباط مستقیم با موقعیت اجتماعی، اقتصادی و آموزشی وی دارد.

برای روشن‌تر شدن این موضوع نحوه آموزش دانشجویان متقاضی معلمی، نوع مواجهه اجتماعی با آنان، رسیدگی رفاهی و همچنین حمایت‌های دولت از معلمان را در چند کشور پیشرو آموزش بررسی می‌کنیم.2

فنلاند

یکی از مشخصه‌های اصلی نظام آموزش فنلاند کیفیت بالای معلمان است. معلمی از جمله پرارزش‌ترین حرفه‌هاست. در این کشور تقاضا برای معلمی دبستان از همه مقاطع بیشتر است. فنلاندی‌ها معلمان را شخصیت‌هایی فرهنگی می‌بینند که قرار نیست با تغییر سیاست‌ها و رویکردهای آموزشی، عملکرد آنان نیز تغییر کند. هرچند که شکل‌گیری این قشر قدرتمند خودش ناشی از پیگیری سیاست‌هایی خاص و مطلوب است.

چرا مطلوب‌ترین شغل در فنلاند معلمی است؟

حقوق ماهانه جواب این پرسش نیست. چون نسبت به دیگر کشورهای اروپایی، صنعتی و پیشرفته جهان در فنلاند حقوق ماهانه معلمی چندان بالا نیست. پاسخ در احترام جامعه به این حرفه، فرآیند آموزش و شرایط کاری آن است. چون فنلاند برای پذیرش معلمانش استانداردهای بالایی را رعایت می‌کند. جوانانی که در دانشگاه برای معلم شدن آماده می‌شوند، آموزش‌هایی اندیشه‌محورانه می‌بینند و سپس دست معلمان را برای تدریس باز می‌گذارند که در قالب همان برنامه‌های آموزش داده‌شده و برنامه‌های درسی به تدریس بپردازند. از آنجا که فنلاند پیشگام آموزش خلاقانه است، شغل معلمان نیز با پژوهش و طراحی برنامه تدریس عجین شده است. همین برنامه‌ها و اعتماد به معلمان باعث شده دولت بیشترین اصرار را برای نگه‌داشتن و حمایت از معلمان به خرج دهد. برای همین هم 90 درصد آنان هیچ‌وقت سراغ شغل دیگری نمی‌روند.

نحوه گزینش معلمان در فنلاند

برنامه آموزش معلمان فنلاندی بسیار حساب‌شده و دقیق است. از هر 10 متقاضی تنها یک نفر می‌تواند دوره‌های مربوط به آموزش و سپس استخدام در نظام آموزشی را بگذراند و قبول شود. مدارک تحصیلی دبیرستان، فعالیت‌های فوق‌برنامه و نمره امتحان ورودی برای معلم شدن بسیار اهمیت دارد. در مرحله بعد با متقاضی‌ها مصاحبه می‌شود و تنها کسانی انتخاب می‌شوند که به طور واضح آمادگی خود را برای آموزش نشان دهند.

معلمان متوسط در سال اول خود دست‌کم 34 هزار و 720 دلار دستمزد می‌گیرند که این عدد می‌تواند به 45 هزار و 157 دلار در سال هم برسد. این عددها نسبت به حقوق دیگر حرفه‌ها در فنلاند کمی پایین‌تر است.

ژاپن

میزان دریافتی معلمان در ژاپن از سایر حرفه‌ها بیشتر است و مردم نیز برای این شغل احترام زیادی قائل‌اند. در ژاپن یک معلم متوسطه، با 15 سال سابقه، سالانه 49 هزار و 408 دلار حقوق می‌گیرد. متوسط جهانی دریافت حقوق در این کشور 41 هزار و 407 دلار است. گزینش معلمان در ژاپن (چه در مرحله آموزش و چه مرحله پذیرش) بسیار اهمیت دارد. 14 درصد متقاضیان به دانشگاه راه می‌یابند و فارغ‌التحصیلان تنها در 30 تا 40 درصد مدارس دولتی مشغول به کار می‌شوند. پس از این مرحله باید مراحل گزینشی هیات مدیره مدرسه را نیز طی کنند. به این ترتیب در دوره‌های متوسطه 98 درصد از معلمان درسی را ارائه می‌کنند که حتماً در آن گواهینامه یا مدرک حرفه‌ای داشته باشند. بیشتر معلمان ژاپنی نیز در این حرفه تا سن بازنشستگی باقی می‌مانند.

نحوه گزینش معلمان در ژاپن

اگر بتوانید از برنامه‌ها و دوره‌های آموزشی مربوط به تربیت معلمان سربلند بیرون بیایید، گواهینامه دریافت می‌کنید و دیگر یک معلم‌ هستید. برای آموختن این برنامه‌ها باید به آموزشگاه یا دانشگاه بروید و سطح گواهینامه شما را میزان تحصیل در آن رشته تعیین می‌کند. پایین‌ترین سطح گواهینامه مربوط به آموزشکده‌های تربیتی است. دانشجو دو سال درس می‌خواند و با این مدرک موقت فقط می‌تواند تا 15 سال تدریس کند. بالاترین سطح مدرک نیز مربوط به کسانی است که کارشناسی‌ارشد دارند. مدرک بخش مهمی از معلمان ژاپنی کارشناسی است. طی تحصیل معلمان می‌توانند سه نوع گواهینامه یا مدرک دریافت کنند. گواهی دروس عمومی، دروس تخصصی و گواهی ویژه (و غیرآکادمیک) برای درس‌هایی چون موسیقی یا هنر.

بیشتر مدرسان از طبقه متوسط ژاپن هستند که البته حقوق خوبی دریافت می‌کنند. چون پس از جنگ جهانی دوم به دلیل ترس از کمبود معلم، نخست‌وزیر وقت از دولت خواست که به معلمان 30 درصد بیشتر از دیگر شغل‌ها بپردازند. هرچند که این شکاف درآمد طی 50 سال گذشته تا حد زیادی کم شده، ولی معلمان هنوز هم از اقشار پردرآمد ژاپن محسوب می‌شوند. البته با کاهش جمعیت ژاپن، تعداد مدارس و محصلان نیز کمتر شده و 60 درصد فارغ‌التحصیلان نمی‌توانند در مدارس دولتی مشغول کار شوند. با این همه معلم شدن در کشور آفتاب تابان مساوی است با ارتقای موقعیت اجتماعی خانواده و برای همین هم‌اکنون برای یک شغل معلمی هفت نفر صف ایستاده‌اند.

کانادا

یکی از مهم‌ترین نقاط قوت نظام آموزشی کانادا معلمان کارآزموده آن هستند. برای ارتقای کیفیت معلمان، کار از دانشگاه شروع می‌شود. آنجا برنامه‌های درسی ویژه‌ای برای علاقه‌مندان به معلمی در نظر گرفته شده است. متقاضیان نیز از بین بهترین شاگردان دبیرستان هر استان انتخاب می‌شوند. به طور کلی برنامه‌های آموزش معلمان در دانشگاه بسیار سختگیرانه است ولی اگر بتوانید این برنامه را با موفقیت بگذرانید و معلم شوید، حقوق ماهانه شما از بسیاری دیگر از حرفه‌ها در کانادا بیشتر خواهد بود. حقوق دریافتی معلمان کانادایی همیشه از متوسط درآمد سرانه کشور بیشتر است.

نحوه گزینش معلمان در کانادا

از آنجا که در کالج‌های کانادایی 30 درصد از معلمان در واقع شاگردان همان دانشکده هستند، بنابراین این کشور همیشه می‌تواند در جذب دانشجویانی کارآزموده و با‌کیفیت برای تدریس آماده باشد. با وجود این دانشجویان معتقدند اگر در کشور همسایه (یعنی آمریکا) به ادامه تحصیل بپردازند، خیلی راحت‌تر می‌توانند معلم شوند. برای معلم شدن در کانادا باید مدرک کارشناسی داشته باشید و سپس یک سال آموزش تخصصی در زمینه‌ای خاص ببینید. تازه بعد از آن باید بررسی کنید که آیا استان یا منطقه شما مدرک یا آموزش دیگری درخواست می‌کند یا نه. حقوق معلمان بستگی به بودجه و وضعیت اقتصادی استان یا ایالتی دارد که در آن مشغول تدریس هستید. معلمان بازنشسته سالانه 37 هزار و 145 دلار و دبیران دبیرستان 37 هزار و 294 دلار حقوق می‌گیرند. البته حقوق معلمانی که به مناطق سرد شمالی می‌روند، در همان سال اول 62 هزار و 403 دلار است. این در حالی است که متوسط جهانی دریافت حقوق معلم دبیرستان 30 هزار و 735 دلار است. پس از 15 سال تدریس حقوق معلمان در مناطق شمالی تا 90 هزار دلار در سال می‌رسد و در مناطق جنوبی‌تر 50 هزار دلار.

تمرکز وزارت آموزش در کانادا تنها استخدام نیروهای کیفی نیست بلکه برای حفظ کیفیت آموزش آنها نیز تلاش زیادی به خرج می‌دهد. برای همین کارگاه‌های آموزشی زیادی در موضوع‌های مختلف برگزار می‌کند و به طور منظم به ارزیابی معلمان خویش می‌پردازد. آنها برنامه‌ای آنلاین برای معلمان طراحی کرده‌اند که با آن می‌توانند تجربه‌ها و اطلاعات خود را با دیگر معلمان به اشتراک بگذارند.

سنگاپور

داستان توسعه سنگاپور شگفت‌انگیز است. طی کمتر از 50 سال جزیره‌ای فقیرنشین بدون هیچ‌گونه منابع طبیعی و جمعیتی به یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای صنعتی تبدیل شده است. لی کوآن یو، مشهورترین نخست‌وزیر سنگاپور از همان ابتدا دریافت که آموزش عنصری ضروری در ایجاد ملتی متحد است؛ ملتی که گروه‌های مذهبی و قومیتی زیادی دارد.

نحوه گزینش معلمان در سنگاپور

نظام آموزش در این کشور بسیار متمرکز است. تربیت و آموزش افراد از چهار، پنج‌سالگی در مهدکودک‌ها تا دوره تحصیلات عالیه بر عهده وزارت آموزش است. این وزارتخانه هم کار، آموزش و سنجش دانش‌آموزان را بر عهده دارد و هم اعتبارسنجی معلمان را پیگیری می‌کند. مدارس در خوشه‌های جغرافیایی مختلف سیاست‌های مرکز را اشاعه می‌دهند. حقوق معلمی در این کشور تقریباً همتراز دیگر حرفه‌هاست. تنظیم میزان این حقوق ماهانه نیز به طور مستقیم تحت نظارت وزارت آموزش سنگاپور است. معلمان می‌توانند پاداش‌های سالانه بین 10 تا 36 هزار دلار دریافت کنند. همه معلمان در موسسه ملی آموزش (NIE) درس می‌خوانند که به دانشجویان مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد می‌دهد. هزینه تحصیل را هم خود وزارت آموزش می‌دهد و دانشجو به اندازه 60 درصد درآمد معلمان هزینه تحصیل نیز دریافت می‌کند.

متقاضیان معلمی در سنگاپور باید دو سال دروس عمومی را بگذرانند و برای رسیدن به حد کفایت تدریس نیز باید مدرک کارشناسی بگیرند. همچنین برای تدریس درس‌های تخصصی نیز باید یک سال دیگر به طور تخصصی دوره‌ای ویژه را پشت سر بگذارند. طی سال‌های گذشته تعداد معلمان استخدامی در این کشور کاهش پیدا کرده و از سه هزار نفر در سال 2009 به 900 نفر در سال 2015 رسیده است و به گفته منابع محلی 85 درصد این معلمان نیز فارغ‌التحصیلان رشته‌های آموزشی و تربیتی هستند.

کره‌جنوبی

آموزش در این کشور چنان اهمیت دارد که حتی معلمان پاره‌وقت دبستان نیز باید دوره‌های کسب مدرک آموزش را طی کنند. متوسط درآمد سالانه معلمان کره‌ای 52 هزار و 699 دلار و از متوسط جهانی بیشتر است.

نحوه گزینش معلمان در کره جنوبی

دانشجویان کره‌ای می‌توانند برای معلم شدن در 11 مرکز آموزش ببینند. هر یک از این مراکز آموزشگاهی و دانشگاهی برنامه‌هایی دارند که قبولی در آن به متوسط نمره دبیرستان، معدل دانشگاه و توانایی دانشجو در آزمون‌های مربوط به آموزگاری بستگی دارد. تعداد زیادی از معلمان دبستان از آموزشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند که البته اکنون به خاطر پایین آوردن سن بازنشستگی 20 هزار نفر از آنان دیگر کار نمی‌کنند. معلمان دوره متوسطه مراحل سخت‌تری را می‌گذرانند و به همین خاطر هم حقوق بیشتری می‌گیرند و هم جایگاه اجتماعی بالاتری دارند. تعداد معلمان متوسطه کره‌جنوبی بیش از حد نیاز این کشور است. برای همین سالانه فقط 30 درصد فارغ‌التحصیلان می‌توانند سر کار بروند. اما نکته مهم اینجاست که همچنان برای گزینش معلمان بهترین شاگردان آموزشکده‌ها و دانشگاه‌ها مدنظر هستند و این تاکید برای مدارس ابتدایی به مراتب بیشتر هم هست.

معلمان دبیرستان با حداقل الزامات آموزشی می‌توانند سالانه 30 هزار و 401 دلار حقوق داشته باشند که این عدد به 81 هزار دلار هم می‌رسد که به‌راحتی با حقوق سایر شغل‌ها در این کشور قابل مقایسه است. همان‌طور که در این پنج نمونه دیدیم، نظام‌های پیشرفته آموزش از تمام جاذبه‌های ممکن برای جذب معلمانی باکیفیت استفاده می‌کنند. اما نظام آموزش جدا از نظام‌هایی چون سیاست، اجتماع، اقتصاد و فرهنگ نیست. برای گزینش معلمان تنها تعهد کتبی افراد کفایت نمی‌کند بلکه باید آموزش‌های پیش و در ضمن خدمت نیز در نظر گرفته شود. از طرف دیگر پشتیبانی نکردن از معلمان چه از نظر اقتصادی و چه از نظر اجتماعی باعث می‌شود که معیارهای جزئی برای جذب معلمانی کارآزموده تبدیل به شعارهای سطحی شوند.

اینجاست که حتی اگر نیروهایی با‌کیفیت به واسطه علاقه شخصی به نظام آموزش وارد شوند، چنان از نظر معیشت و جایگاه اجتماعی تحت فشار قرار می‌گیرند که در بهترین وجه ممکن است معلمی را کنار ‌گذارند یا خدای ناکرده در این شغل باقی بمانند و با انفعال خویش آموزش نسل بعدی را به خطر ‌اندازند. اینجاست که مدرسه به مکانی برای وقت‌کشی و معلمان به مُبصرِ حفظ نظم تبدیل می‌شوند.